Burdukiewicz J.M., 2012. Rozumowanie, in: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (eds.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, p. 533 541. JAN MICHAŁ BURDUKIEWICZ Rozumowanie Rozumowanie należy do podstawowych czynności w uprawianiu nauki, w tym archeologii. Pod względem logicznym procedury rozumowania są na tyle ogólne, że obejmują wszystkie nauki. Rozumowanie w szerokim znaczeniu (według Kazimierza Ajdukiewicza) jest procesem myślowym, w którym na podstawie zdań już uznanych za prawdziwe (sądów) dochodzi się do nowego zdania bądź do wzmocnienia pewności innego zdania, częściowo uznanego (wniosek lub konkluzja). W węższym sensie (według J ana Łukasiewicza) rozumowanie jest dobieraniem następstw, czyli wniosków do zdań uznanych za prawdziwe, zwanych również przesłankami (Marciszewski red. 1988). Mówiąc inaczej, rozumowanie pozwala nam uzasadniać wnioski w spójny sposób na podstawie zdań uznanych wcześniej za prawdziwe. W szerszym sensie termin rozumowanie przynajmniej trzy znaczenia. W pierwszym z nich rozumowanie jest każdą czynnością umysłową. W publikacjach archeologicznych najczęściej wspomina się o rozumowaniu właśnie w tym znaczeniu (Wylie 1985; Zeitlin 1990). W drugim znaczeniu rozumowanie jest interpretowane filozoficznie jako czynność wyróżniająca racjonalizm w opozycji do empiryzmu, w takim ujęciu rozumowanie jest przeciwstawiane obserwacji i doświadczeniu. Dopiero w trzecim znaczeniu rozumowanie według Tadeusza Kotarbińskiego jest analizowane przez logikę w postaci procedur przechodzenia od przesłanek do wniosków i ustalania ich prawdziwości. Najważniejszą zaletą rozumowania jest możliwość tworzenia nowej wiedzy na podstawie wcześniejszej, już uznanej. Natomiast wnioskowanie pozwala nam uzasadnić tę wiedzę. Jeśli między przesłankami a wnioskiem zachodzi wynikanie logiczne, rozumowanie jest dedukcyjne. Jeśli wniosek nie wynika logicznie z przesłanek, rozumowanie jest niededukcyjne, czyli tylko uprawdopodabniające. W tych przypadkach prawdziwość przesłanek nie prowadzi do prawdziwości wniosku (rozumowanie indukcyjne, redukcyjne, abdukcyjne, statystyczne, przez analogię Analogia, s. 542-550.
534 METODYKA I METODOLOGIA BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH 1. DEDUKCJA Rozumowanie dedukcyjne, jako niezawodne, od starożytności cieszyło się dużym zainteresowaniem filozofów. Arystoteles zajmował się sylogistyką, czyli wnioskowaniem na podstawie dwóch przesłanek, w którym wnioski wyprowadza się na podstawie praw logicznych, czyli zgodnie z odpowiednimi regułami wnioskowania. Ogólnie rzecz biorąc jest to schemat ponieważ p..., to q. Teorie dedukcyjne występują zwłaszcza w matematyce, a ich niezawodność stała się podstawą do nazywania matematyki królową nauk. Teorie dedukcyjne mogą mieć jednak również charakter empiryczny, jeśli niektóre twierdzenia danej teorii są podstawowe, a inne z nich wynikają (Wójcicki 1987: 76). Bardzo ważną rolą rozumowania dedukcyjnego jest weryfikacja hipotez poprzez wyprowadzanie z nich, na ogół z powołaniem się na dodatkowe przesłanki, wniosków, które można potwierdzić empirycznie. Rozumowanie dedukcyjne może być także stosowane bez wnikania w ich wartość logiczną (prawdziwość, czy fałszywość przesłanek oraz wniosków) i wówczas ma ono charakter hipotetyczny, tak ważny dla badań naukowych. Rozumowania dedukcyjne dzieli się niekiedy na dedukcyjne w sensie absolutnym (wniosek wynika logicznie z przesłanek użytych [explicite] we wnioskowaniu) oraz na wnioskowania dedukcyjne w świetle wiedzy wnioskującego (nazywane entymematycznymi). W przypadku rozumowań d e- dukcyjnych w świetle wiedzy wnioskującego, wniosek nie wynika logicznie z samych tylko przesłanek użytych ( explicite) we wnioskowaniu, ale wynika logicznie z tychże przesłanek i z pewnych oczywistych przesłanek niewypowiedzianych w tym wnioskowaniu, ale które wnioskujący uznaje za prawdziwe. Mówi się w takim przypadku, że wniosek wynika z przesłanek entymematycznie. Oprócz uzasadniania, rozumowanie dedukcyjne służy również do falsyfikacji hipotez (modus tollens: jeśli p to q i nie q, to nie p) poprzez wykazanie, że przesłanki prowadzą do fałszywego wniosku. Falsyfikacja hipotez oznacza tym samym uzasadnienie ich negacji. Stosowanie tej metody w uprawianiu metodologii nauki było preferowane przez Karla Poppera i dlatego jego podejście określane jest często jako hipotetyczny falsyfikacjonizm (określany także jako naiwny falsyfikacjonizm). W ujęciu wzbogaconym o koncepcję programów badawczych Imre Lakatosa lub Paula K. Fayereabenda mamy do czynienia z falsyfikacjonizmem wyrafinowanym. W archeologii masz szereg przykładów stosowania dedukcji. Samo powstanie na początku XIX wieku sytemu trzech epok Christiana Thomsena, jako podstawy archeologii poprzedzone było koncepcją Lukrecjusza z I wieku p.n.e. Wprowadził on koncepcję, która poprzedziła późniejszy o prawie dwa tysiące lat system trzech epok. Najpierw była epoka zębów, pazurów i pięści (R aymond Dart nazwał ją osteodontokeratyczną ), następnie ka-
535 ROZUMOWANIE mienia, brązu i żelaza na podstawie dedukcji z entymematycznymi przesłankami prostoty i dostępności surowca (Lukrecjusz 1957: 208). 2. INDUKCJA Indukcja jest rodzajem rozumowania, który dawniej utożsamiano z rozumowaniem od jednostkowych przesłanek do ogólnych wniosków, rozwijanym przez Francisa Bacona i Johna Stuarta Milla. Na podstawie związku przyczynowego zjawiska poprzedzającego (pr zyczyny) wnioskujemy o następstwie (skutku). Rozumowania te muszą spełniać kilka warunków (kanony Milla: jedyna zgodność, jedyna różnica, zmiany współtowarzyszące). Jednak współcześnie w logice i metodologii nauk przez indukcję rozumie się wnioskowanie, w którym wniosek nie wynika logicznie z przesłanek i jego prawdziwość jest niepewna (Mortimerowa 1987: 218). W logice i metodologii nauki występuje spór o indukcję. Według Karla Poppera Indukcja jest nieporozumieniem i ponieważ problem indukcji można rozwiązać w negatywny, co prawda, ale prosty sposób, okazuje się, że indukcja nie gra żadnej istotnej roli w epistemologii nauki ani rozwoju wiedzy. (Popper 1992: 120). W słabszej wersji pojęcie indukcji pozostaje w sprzeczności nie tylko z wnioskowaniem, ale z rozumowaniem w ogóle. Otóż rozumowanie polega na uznaniu wniosku na podstawie uprzedniego uznania przesłanek. W odniesieniu do rozumowania innego niż dedukcyjne uważa się jednak, że może ono polegać nie na osiągnięciu stanu jakiegoś częściowego tylko przekonania o prawdziwości wniosku, czy nawet tylko przekonaniu o słuszności wyboru pewnej hipotezy spośród hipotez konkurencyjnych (Mortimerowa 1987: 218). W ujęciu Carla Hempla indukcja jest rodzajem dochodzenia do wniosku w sensie heurystycznym (wąskie rozumienie indukcji). Indukcja w naukach empirycznych ma być rodzajem postępowania badawczego, które obejmuje następujące etapy: (1) obserwacja i opis faktów, (2) wywodzenie uogólnień z tych faktów, (3) testowanie uzyskanych uogólnień. Tymczasem większość badaczy uważa, że indukcja może jedynie służyć do testowania hipotez, czyli ich wyboru na podstawie testów lub uznawania hipotez (Watson 1976). Według Imre Lakatosa mamy wówczas do czynienia z tzw. słabym justyfikacjonizmem (Lakatos 1995: 7). W takim ujęciu hipoteza nigdy nie jest pewna, ale można być określona jako bardziej lub mniej prawdopodobna (Grobler 2008: 34). W jeszcze innym sensie termin indukcja występuje w złożeniach nazw rozumowań, które nie są w pełni zgodne z definicją podaną wyżej. Mianowicie chodzi o indukcję eliminacyjną (w sensie Bacona i Milla), indukcję matematyczną (rodzaj wnioskowania dedukcyjnego do zbiorów dobrze up o- rządkowanych), indukcję zupełną (rodzaj dedukcji) oraz indukcję stat y- styczną (wnioskowanie statystyczne patrz niżej).
536 METODYKA I METODOLOGIA BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH 3. WNIOSKOWANIE STATYSTYCZNE Ten rodzaj wnioskowania polega na uogólnianiu wyników otrzymanych na podstawie próby losowej (podzbiór populacji) na całą populację, z której pr ó- ba została pobrana według jasno ustalonych kryteriów oraz szacowaniu wiarygodności takiego uogólnienia. Wnioskiem jest np. hipoteza, iż prawdopodobieństwo cechy C w danej populacji jest bliskie p, a przesłanką stwierdzenie względna częstość C w próbie z tej populacji jest równa p. Za próbę losową uważa się podzbiór wybrany z danej populacji taką metodą, która przy dłuższym stosowaniu prowadzi do wyboru każdego elementu populacji z taką samą częstością. We wnioskowaniu statystycznym wyodrębnia się testowanie hipotez oraz estymację parametrów. W pierwszym przypadku chodzi o przyjętą z góry hipotezę h 0 i test ma doprowadzić do jej odrzucenia lub nie. Natomiast w drugim przypadku chodzi o wybór hipotezy spośród wszystkich możliwych, a dotyczących wartości danego parametru statystycznego (Mortim erowa 1987: 220). W klasycznym ujęciu wnioskowanie statystyczne zadaniem teorii jest charakterystyka reguł wnioskowania pod różnymi względami, ważnymi w zastosowaniach praktycznych. Dla archeologów wnioskowanie statystyczne jest bardzo ważne, ponieważ dysponują zwykle fragmentarycznymi danymi i próbują rozciągnąć wnioski na całość badanych zjawisk. Procedury estymacji statystycznej umożliwiają szacowanie wartości wielu parametrów lub rozkładów zmiennych na podstawie badanej próby. Największe trudności sprawia ustalenie reprezentatywności badanych prób oraz ich losowego charakteru. Chodzi o to, aby każdy element danego zbioru miał jednakową szansę znalezienia się w próbie losowej, a wówczas mówimy, że dana próba jest reprezentatywna dla tego zbioru. Zakres zastosowania wnioskowań statystycznych w archeologii wciąż się rozszerza. Wnioskowanie statystyczne jest szeroko używane w datowaniach fizykochemicznych materiałów archeologicznych, jak np. datowanie radiowęglowe. Podobnie jest z badaniami pozostałości roślinnych i zwierzęcych ze stanowisk archeologicznych. Do najbardziej rozbudowanych należy próbkowanie probabilistyczne (ang. sampling) metoda prowadzenia badań powierzchniowych na części określonego obszaru (np. 10% we Francji) i wyci ą- ganie wniosków ogólnych o gęstości osadnictwa na całym obszarze. Stosowane są próby losowe (nierównomiernie rozmieszczone obszary testowe), wa r- stwowe próby losowe (obszary testowe rozmieszczone proporcjonalnie do wydzielonych stref), próby systematyczne (równomierny wybór badanych obszarów w obrębie siatki), czy metody mieszane (Read 1989). Archeolodzy nie tylko stosują metody statystyczne, ale także sami dokonali odkryć w tej dziedzinie. Przykładem takiego odkrycia jest metoda datowania sekwencyjnego, zwana też seriacją, którą wprowadził W.M.F. Petrie (1899). Polegała ona na zbudowaniu macierzy grobów i ich zróżnicowania
537 ROZUMOWANIE w wyposażeniu i następnie uporządkowaniu chronologicznie od najstarszych do najmłodszych. Metoda datowania sekwencyjnego Petriego zależy od zasady koncentracji, którą w latach sześćdziesiątych XX wieku sformułował znany brytyjski statystyk David G. Kendall (1969). Metoda ta została później udoskonalona w postaci seriacji częstotliwości występowania różnych znalezisk archeologicznych. Metoda seriacji została następnie ujęta w oprogramowaniach statystycznych dla archeologów, np. w BASP (Bonn Archaeological Statistical Package). 4. ABDUKCJA Rozumowanie abdukcyjne (zwane także logiką odkrycia ), wprowadzone przez amerykańskiego filozofa Carlesa Pierce a jest procesem tworzenia hipotez służących wyjaśnianiu danego zbioru faktów lub zdarzeń. W przeciwieństwie do dedukcji, abdukcja jest procesem wyjaśniania tego, co już jest znane, a więc poszukiwaniem przesłanek dla danego wniosku, który już jest znany na podstawie wyników doświadczenia i reguł teoretycznych. W badaniach naukowych rozumowanie abdukcyjne odpowiada tworzeniu hipotez. W odróżnieniu od dedukcji, a podobnie jak indukcja, abdukcja jest jedynie prawdopodobna. Jej zaletą jest tworzenie nowych idei naukowych (Kunzmann i in. 1999). Przykład Pierce a brzmiał następująco: fasole z tego worka są białe, te fasole są białe, zatem pochodzą one z tego worka (Shelley 1996). Założenia rozumowania abdukcyjnego są bardzo inspirujące dla archeologów, ponieważ zwykle poszukują oni wyjaśnień do znanych już zjawisk. Jednak wciąż rzadko stosowane są tego rodzaju rozumowania zupełnie świadomie. Przykładem zastosowania abdukcji w archeologii są rozumowania związane z rekonstrukcją budowli na podstawie pozostałości w postaci śladów posłupowych i innych zachowanych elementów dolnych partii konstrukcji, zwykle w postaci wizualnego modelowania (Shelley 1996). Ciekawym przykładem rozumowania abdukcyjnego jest koncepcja wyjaśniająca powstanie otworów czaszce australopiteka ze Swartkrans. Otwory te dobrze pasowały do kształtu i rozstawu kłów leoparda, i w związku z tym powstało wyjaśnienie jej obecności w miejscu znalezienia, a mianowicie została tam zawleczona przez to zwierzę (Brain 1970). 5. WNIOSKOWANIE REDUKCYJNE W klasyfikacji Jana Łukaszewicza i Tadeusza. Czeżowskiego występuje rozumowanie redukcyjne (zwane także wnioskowaniem wstecz), które polega na poszukiwaniu przesłanek do znanego już stwierdzenia, a więc przeciwnie do kierunku wynikania. Jest to rodzaj wnioskowania uprawdopodobniającego
538 METODYKA I METODOLOGIA BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH i zawodnego, podobnie jak abdukcja. Wówczas wnioskowanie redukcyjne powinno być wnioskowaniem hipotetycznym. Każda przyczyna jest pewnego rodzaju hipotezą, którą trzeba sprawdzić, aby przekonać się, czy spełnia postawione warunki. Gdy odwrócimy nasze rozumowanie, tzn. gdy wniosek, którym jest zdanie świeciło słońce uczynimy przesłanką, a przesłankę ulice i drzewa są suche, uczynimy wnioskiem, to otrzymamy wnioskowanie, które możemy zapisać następująco: świeciło słońce, i dlatego ulice i drzewa są suche. O ile poprzednio schemat wnioskowania nie był niezawodny, to tym razem schemat jest niezawodny. Wnioskowanie redukcyjne nie jest oparte na niezawodnych regułach i zwykle oparte jest na hipotetycznych, a czasami na błędnych przesłankach. Tego rodzaju wnioskowania często są stosowane w archeologii, ponieważ zwykle poszukujemy przesłanek do znanych nam stwierdzeń. Przykładowo takim rozumowaniem, zwanym także retrospekcją, posłużył się Józef Kostrzewski, dążąc do ustalenia ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach od wczesnego średniowiecza i cofając się aż do epoki brązu, poszukując w ten sposób przodków Słowian w kulturze łużyckiej (Kostrzewski 1961). 6. WERYFIKOWANIE ROZUMOWAŃ Ocena poprawności rozumowania wymaga przeprowadzenia analizy argumentacji, w której wyodrębnia się składniki logiczne mające wartość uzasadniającą, przede wszystkim racje (przesłanki) i następstwa (konkluzje, wni o- ski) rozumowań oraz ustala się strukturę logiczną wnioskowania. Aby ocenić poprawność rozumowania, należy przede wszystkim ocenić poprawność przesłanek i możliwości wyprowadzenia z nich wniosków. Przyjęcie nieprawdziwych przesłanek stanowi błąd, zwany błędem materialnym. W wielu wnioskowaniach (także matematycznych) pomija się wiele przesłanek uznanych za oczywiste rozumowania takie noszą nazwę rozumowań entymematycznych. By ocenić poprawność wnioskowania entymematycznego należy często uzupełnić je o brakujące przesłanki i ocenić ich prawdziwość, ze względu na zawodność poczucia oczywistości. W podziale Edwarda T. Halla (1984) na kultury wysokiego kontekstu i niskiego kontekstu wnioskowania w relacjach międzyosobowych w pierwszym przypadku mają często charakter entymematyczny. Dlatego rozumowania polegają na ujawnianiu przesłanek ukrytych, bądź uchodzących za oczywiste dla niektórych badaczy. Rozumowania dedukcyjne mają charakter rozumowań niezawodnych relacja wynikania ma w nim charakter czysto logiczny, zachodzi na mocy samej struktury zdania. By ustalić, że dane rozumowanie logiczne jest poprawne, trzeba udowodnić je za pomocą przyjętych aksjomatów lub zdań już
539 ROZUMOWANIE udowodnionych i reguł wynikania. Istnieje przy tym wiele rozumowań poprawnych, które możemy ocenić intuicyjnie przeważnie są one podstawieniami najważniejszych tautologii. Aby całe rozumowanie ocenić jako niededukcyjne i przez to zawodne, wystarczy też podanie dla rozumowania o pewnych przesłankach kontrprzykładu dla wniosku. Rozumowania, o których sądziliśmy, że są niezawodne, a w których nie zachodzi w rzeczywistości stosunek wynikania, obarczone są błędem formalnym. Istnieje wiele typowych błędów formalnych (np. błędne koło w rozumowaniu), które logika opisuje jako błędy logiczne. Ocena poprawności rozumowań niededukcyjnych jest zagadnieniem o wiele bardziej złożonym nie powstała też dotychczas w logice spójna, wyczerpująca i szeroko akceptowana teoria tych rozumowań. Jednak dla wszystkich rozumowań redukcyjnych, także naukowych, nie da się wskazać pełnego zestawu reguł poprawności można wymienić tylko najbardziej podstawowe. Można je uznać za poprawne, np. jeśli ich przesłanki trudno zakwestionować, jeśli nie są one subiektywnie pewne, jeśli nie zachodzi wyraźna dysproporcja między przyjmowaną pewnością wniosku a przyjmowaną pewnością przesłanek, jeśli ich wyniki nie są niezgodne z podstawowymi składnikami dotychczasowej wiedzy o świecie, jeśli nie przecenienia się prawdopodobieństwa prawdziwości wniosku w świetle przesłanek itp. (Fogelin 2007). Typowe sytuacje, w których przecenia się prawdopodobieństwo wniosku w świetle przesłanek, polegają na przeprowadzeniu zbyt małej liczbie obserwacji na zbyt małej próbie danej lub też niereprezentatywnej próbie danej zbiorowości, dalej na ignorowanie obserwacji niezgodnych z konkluzją ze względu na stronniczość obserwatora. Niekiedy błąd polega na utożsamieniu zwykłego następstwa czasowego dwóch stanów rzeczy ze związkiem przyczynowo-skutkowym, np. w założeniu, że każde zjawisko ma tylko jedną przyczynę, a pominięciu hipotez alternatywnych. Zarówno rozumowania redukcyjne, jak i dedukcyjne, mogą być obciążone błędem mętności. Rozumowania są wtedy mętne, gdy wniosek lub przesłanki zostały sformułowane niejasno oraz istnieje wiele sposobów ich interpretacji. Szczególnymi przypadkami rozumowań mętnych są rozumowania obciążone błędem kwantyfikacji lub kwalifikacji, rozumowania, dla których na skutek entymematyczności (ukrytych przesłanek) nie da się ustalić, czy mają one charakter dedukcyjny, czy redukcyjny. Taki rodzaj rozumowania określany jest jako enigmatyczny (wówczas nie daje się odgadnąć części przemilczanych). W przypadku rozumowań mętnych, można starać się o przeprowadzenie oceny poprawności argumentacji pośrednio, ustalając za pomocą kontekstu, jakie były intencje ich twórcy, ale zgodnie z logicznym następstwem. Jeśli jednak interpretacja znaczenia przesłanek i wniosku rozumowania nie jest możliwa (szczególnie, gdy nie jest w stanie podać jej sam twórca rozumowania), nie jest możliwa także żadna analiza jego poprawności.
540 METODYKA I METODOLOGIA BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH Wbrew opinii niektórych archeologów nie ma metod rozumowania, które byłyby stosowane wyłącznie w archeologii (Morgan 1973). W archeologii, p o- dobnie jak i winnych dziedzinach pretendujących do miana naukowych, stosowane są wszystkie dopuszczalne logicznie rodzaje rozumowań, chociaż zwykle rzadko są one analizowane. Przeważnie analizy poprawności rozumowania przeprowadzane są po wykryciu błędów, niezgodności z innymi wnioskami, itp. W publikacjach archeologicznych nieco więcej uwagi poświęcono rozumowaniom przez analogię ( Analogia ; Posern-Zieliński, Ostoja-Zagórski 1977) oraz abdukcję (Shelley 1996). Powstało także sporo prac poświęconych rozumowaniom statystycznym w archeologii (Fletcher, Lock 1995; Baxter 2003.) oraz kilka programów komputerowych z aplikacjami statystycznymi (BASP, TFQA). Jednak wszystkie te rozumowania stosowane są w wielu innych dziedzinach badań naukowych i dlatego nie można wyróżnić szczególnych cech, charakterystycznych wyłącznie dla archeologii. BIBLIOGRAFIA Baxter M. 2003 Statistics in Archaeology. London. Brain K. 1970 New finds at the Swartkrans australopithecine site. Nature, 225, s. 1112 1119. Fletcher M., Lock G.R. 1995 Archeologia w liczbach. Podstawy statystyki dla archeologów. Poznań. Fogelin L. 2007 Inference to the Best Explanation: A Common and Effective Form of Archaeological Reasoning, American Antiquity, 72, s. 603 625. Grobler A. 2008 Metodologia nauk. Kraków. Hall E.T. 1984 Poza kulturą. Warszawa. Kendall D.G. 1969 Some problems and methods in statistical archaeology. World Archaeology, t. 1, s. 68-76. Kostrzewski J. 1961 Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach (od połowy II tysiąclecia p.n.e. do wczesnego średniowiecza). Poznań. Kunzmann, P., Burkard, F.P., Wiedmann, F. 1999 Atlas filozofii. Warszawa. Lakatos I. 1995 Pisma z filozofii nauk empirycznych. Warszawa. Lukrecjusz (Lucretius Titus Caro) 1957 O naturze wszechrzeczy, Warszawa.
541 ROZUMOWANIE Marciszewski, W. (red.) 1988 Mała encyklopedia logiki. Wrocław Morgan C.G. 1973 Archaeology and Explanation, World Archaeology, 4, s. 259 276. Mortimerowa H. 1987 Indukcja, w: Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny. Wrocław. Petrie W.M.F. 1899 Sequences in prehistoric remains. Journal of the Anthropological Institute, t. 29, s. 295 301. Popper K.R. 1992 Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, Warszawa. Posern-Zieliński A., Ostoja-Zagórski J. 1977 Etnologiczna interpretacja i analogie etnograficzne w postępowaniu badawczym archeologii i prahistorii, Slavia Antiqua. t. 24, s. 39 71. Read D.W. 1989 Statistical Methods and Reasoning in Archaeological Research: A Review of Praxis and Promise. Journal of Quantitative Archaeology, t. 1, s. 5 78. Shelley C. 1996 Visual Abductive Reasoning in Archaeology, Philosophy of Science, t. 63, s. 278 301. Watson, R.A. 1976. Inference in Archaeology, American Antiquity, t. 41, s. 58 66. Wójcicki R. 1987 Dedukcja, w: Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny. Wrocław, s. 76 79. Wylie A. 1985 Between Philosophy and Archaeology, American Antiquity, t. 50, s. 478 490. Zeitlin R.N. 1990 Documenting the Argument for a Scientific Approach to Archaeological Inference, Current Anthropology t. 31, s. 472 474.