W umyśle Stalina skoncentrowały się doświadczenia stuletniej walki rewolucyjnej ludzi pracy i potężne wzloty myśli ich genialnych przywódców. Uczeń Marksa, Engelsa i Lenina rozwinął wszechstronnie ich osiągnięcia teoretyczne, wzbogacając je własnymi doświadczeniami historycznego okresu budowy socjalizmu oraz II Wojny Światowej, która była decydującym starciem dwóch ustrojów i dwóch epok. Wyprowadził zwycięsko socjalizm z tego starcia i uczynił go potęgą. 1. Praca Stalina "Marksizm a kwestia narodowa" stanowi programową deklarację bolszewizmu odnośnie tego zagadnienia. Autor przedstawił w niej marksistowską teorię narodu, sformułował zasady stosunku bolszewików do rozwiązania kwestii narodowej (żądanie traktowania kwestii narodowej jako części ogólnego zagadnienia rewolucji w nierozłącznym związku z całą sytuacją międzynarodową epoki imperializmu) i umotywował bolszewicką zasadę międzynarodowego zjednoczenia robotników. Stalin w prosty i jasny sposób wyjaśnił, opierając się na marksizmie-leninizmie, co składa się na definicję narodu: "Naród to wytworzona historycznie, trwała wspólnota ludzi, powstała na gruncie wspólnoty języka, terytorium, życia ekonomicznego i układu psychicznego, przejawiającego się we wspólnocie kultury." ("Marksizm a kwestia narodowa" [w:] Dzieła, t. 2, str. 303) Stalin skupił się na uzasadnianiu znaczenia ekonomicznych warunków życia społecznego dla kształtowania się narodu i państw narodowych. Wspólnota życia ekonomicznego ludzi jest jedną z podstawowych cech narodu. Proces likwidacji feudalizmu i rozwoju kapitalizmu jest zarazem procesem formowania się ludzi w narody. - stwierdził Stalin i wykazał znaczenie rynku narodowego dla procesu powstawania państw narodowych w Europie zachodniej oraz nakreślił specyfikę historycznego procesu formowania się państw na Wschodzie. W swojej kolejnej pracy "Kwestia narodowa a leninizm" Stalin wyodrębnił także dwa znane historii typy narodów - narody burżuazyjne i socjalistyczne: "Burżuazja oraz
jej partie nacjonalistyczne były i pozostają w tym okresie główną siłą kierowniczą takich narodów. Pokój klasowy w łonie narodu gwoli "jedności narodu"; rozszerzanie terytorium swego narodu drogą zagarniania cudzych terytoriów narodowych; nieufność i nienawiść do obcych narodów; ucisk mniejszości narodowych; wspólny front z imperializmem - taki jest ideologiczny i społeczno-polityczny bagaż tych narodów. (...) Ale istnieją na świecie również inne narody. Są to nowe, radzieckie narody, które się rozwinęły i ukształtowały na bazie dawnych, burżuazyjnych narodów po obaleniu kapitalizmu w Rosji, po zlikwidowaniu burżuazji i jej partii nacjonalistycznych, po wprowadzeniu ustroju radzieckiego. Klasa robotnicza i jej internacjonalistyczna partia są siłą, która spaja te nowe narody i kieruje nimi. (...) Takie narody należy kwalifikować jako narody socjalistyczne. (...) O to właśnie chodzi, że likwidacja narodów burżuazyjnych oznacza nie likwidację narodów w ogóle, lecz likwidację jedynie narodów burżuazyjnych. Na gruzach dawnych, burżuazyjnych narodów powstają i rozwijają się nowe, socjalistyczne narody, o wiele bardziej zwarte niż jakikolwiek naród burżuazyjny, albowiem są wolne od niedających się pogodzić przeciwieństw klasowych, trawiących narody burżuazyjne, i o wiele bardziej ogólnonarodowe niż jakikolwiek naród burżuazyjny." Stalin wskazał, że przeżytki kapitalizmu w świadomości obywateli ZSRR są o wiele bardziej żywotne w kwestii narodowej niż w jakiejkolwiek innej. Odpowiadając na pytanie, jakie odchylenia stanowi główne niebezpieczeństwo - czy odchylenie w kierunku nacjonalizmu wielkorosyjskiego, czy też w kierunku nacjonalizmu miejscowego - stwierdził, że w warunkach obecnych "główne niebezpieczeństwo stanowi to odchylenie, przeciw któremu zaprzestano walki i któremu w ten sposób dano rozrosnąć się do rozmiarów niebezpieczeństwa państwowego". 2. Na polu ekonomii Stalin wykazał, że prawa rozwoju ekonomicznego i ekonomii politycznej - wszystko jedno, czy mowa o kapitalizmie czy socjalizmie - są prawami obiektywnymi, odzwierciedlającymi proces rozwoju ekonomicznego, który dokonuje się niezależnie od woli ludzi. Ludzie mogą odkryć, poznać i wykorzystać te prawa w interesie społeczeństwa, ale nie mogą unicestwić starych praw ekonomicznych ani stworzyć nowych. Powstają one bowiem wyłącznie na bazie nowych warunków ekonomicznych. Stalin odkrył podstawowe ekonomiczne prawo współczesnego kapitalizmu oraz podstawowe ekonomiczne prawo socjalizmu. Pierwsze z nich polega polega na zapewnieniu maksymalnego zysku kapitalistycznego w drodze wyzysku, ruiny i pauperyzacji (zubożenia) większości ludności danego kraju, w drodze ujarzmienia i systematycznego ograbiania narodów innych krajów, zwłaszcza krajów zacofanych, wreszcie w drodze wojen i militaryzacji gospodarki narodowej. Natomiast cechą podstawowego ekonomicznego prawa socjalizmu jest zapewnienie maksymalnego zaspokojenia stale rosnących materialnych i kulturalnych potrzeb całego społeczeństwa w drodze nieprzerwanego wzrostu i doskonalenia produkcji socjalistycznej na bazie najwyższej techniki. Dowiódł też, że na bazie uspołecznienia środków produkcji powstało w ZSRR - w przeciwieństwie do prawa konkurencji i anarchii produkcji - prawo planowego
(proporcjonalnego) rozwoju gospodarki narodowej. Odkrył obiektywne ekonomiczne prawo koniecznej zgodności stosunków produkcji i charakteru sił wytwórczych oraz uzasadnił jego ogromną rolę poznawczą i przeobrażającą. Wykazał, że także w socjalizmie sprzeczność między między stosunkami produkcji a siłami wytwórczymi społeczeństwa i należy ją przezwyciężyć poprzez zbudowanie komunizmu. W szeregu prac Stalina ("O podstawach leninizmu", "Przyczynek do zagadnień leninizmu", "Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR") rozwinięte zostały tezy Lenina o ekonomicznej i politycznej treści imperializmu, o prawidłowościach rozwoju kapitalizmu monopolistycznego. Naświetlił znaczenie takich cech ogólnego kryzysu kapitalizmu jak krańcowe zaostrzenie się problemu rynków, chroniczne niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnej przedsiębiorstw i stałe masowe bezrobocie. Analizując zmiany w charakterze cyklu i kryzysów kapitalizmu wykazał bezpłodność podejmowanych przez burżuazyjne państwo prób walki z kryzysami i bezpodstawność twierdzeń o możliwości planowego prowadzenia gospodarki w ustroju kapitalistycznym. 3. Stalin rozwinął leninowską naukę o rewolucji socjalistycznej, konkretyzując teorię o możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju. Doszedł przy tym do wniosku, że możliwe jest zbudowanie komunizmu w danym kraju nawet jeżeli zachowa się kapitalistyczne otoczenie. Opierając się na olbrzymim doświadczeniu istnienia państwa radzieckiego w warunkach otoczenia kapitalistycznego stworzył jednolitą i całkowicie opracowaną teorię państwa socjalistycznego. Dał głęboką analizę etapów jego rozwoju, zmiany jego funkcji w związku ze zmianą sytuacji. Marks i Engels uważali, że społeczeństwo komunistyczne będzie społeczeństwem bez państwa, natomiast Stalin wykazał, że teza o obumieraniu państwa w komunizmie jest słuszna tylko, jeśli się przyjmie, że socjalizm zwyciężył przynajmniej w większości krajów, lub jeśli zagadnienie to rozpatruje się w oderwaniu od sytuacji międzynarodowej. Gdy socjalizm zwyciężył w warunkach otoczenia kapitalistycznego, to państwo musi być zachowane dla obrony kraju socjalistycznego przed wrogiem zewnętrznym. 4. Przywódca ZSRR pogłębił naukę o wpływie otoczenia kapitalistycznego. Ze szczególną mocą podkreślał, że dopóki istnieje otoczenie kapitalistyczne, walka nie jest jeszcze zakończona, a zwycięstwo nie jest zabezpieczone. Nawet jeśli wrogowie wewnętrzni zostaną rozgromieni, to resztki ich ideologii żyją i nieraz dają znać o sobie, a wrogie państwa ożywiają i wykorzystują przeżytki kapitalizmu w świadomości ludzkiej. Do przezwyciężenia tego niebezpieczeństwa konieczna jest systematyczna krytyka wszystkich wrogich leninizmowi prądów i ideologii, nieustanne propagowanie leninizmu, podniesienie poziomu ideologicznego i czujności członków partii oraz internacjonalistyczne wychowanie mas pracujących. 5. W 1938 r. ukazała się książka "Historia WKP(b). Krótki kurs" napisana przez Stalina i zaaprobowana przez komisję KC WKP(b). Publikacja przedstawia i uogólnia olbrzymie doświadczenie historyczne partii komunistycznej, ukazuje dalszy rozwój marksizmu w warunkach imperializmu i rewolucji proletariackiej. Rozdział
pt. "O materializmie dialektycznym i historycznym" zawiera jasny i zwięzły wykład zasad materializmu dialektycznego i historycznego. Stalin rozwinął w nim filozofię marksistowską, stawiając w nowy sposób szereg podstawowych jej zagadnień (np. charakterystykę cech dialektyki, walkę nowego ze starym jako siłę napędową rozwoju, niezwyciężony charakter nowego, wewnętrzny związek między tą filozofią a praktyczną działalnością rewolucyjną partii bolszewików). Ażeby nie popełniać błędów w polityce, należy kierować się zasadami marksistowskiej metody dialektycznej i znać prawa rozwoju dziejowego. - tłumaczy autor. Praca Stalina wzniosła na nowy, wyższy szczebel materializm dialektyczny i jest prawdziwym szczytem marksistowsko-leninowskiej myśli filozoficznej. 6. Choć Marks uznał materialne warunki bytu społecznego za podstawę rozwoju społecznego, to w literaturze marksistowskiej nie wyjaśniono tego pojęcia do końca i nie posługiwano się nim odpowiednio precyzyjnie. Ta wieloznaczność otwierała furtkę dla rozmaitych błędnych interpretacji (w duchu "geopolitycznym" albo idealistycznym). Dopiero Stalin ujął "materialne warunki życia społecznego" jako kategorię pokrywającą się z "podstawą materialną życia społecznego" Do materialnych warunków bytu społecznego zaliczył 1) środowisko geograficzne, 2) gęstość zaludnienia i 3) sposób produkcji. Wskazując na znaczenie czynnika przyrodniczego w rozwoju społecznym wyznaczył mu granice wskazując zarazem, dlaczego sposób produkcji odgrywa w tym rozwoju rolę decydującą. Stalin ustalił także, że sposób produkcji jest jednością sił i stosunków produkcji. 7. Stalin stał twardo na gruncie marksistowskiej tezy o zależności nadbudowy ideologicznej od materialnych warunków bytu społecznego i o ich decydującym znaczeniu. Ale to, co wprowadził nowego, to rozróżnienie między dwoma fazami rozwoju społecznego: żywiołową i świadomą: "Aż do pewnego czasu rozwój sił wytwórczych i zmiany w dziedzinie stosunków produkcji odbywają się żywiołowo, niezależnie od woli ludzi. Trwa to jednak tylko (...) do chwili, gdy nowopowstałe i rozwijające się siły wytwórcze zdołają należycie dojrzeć. Kiedy zaś nowe siły wytwórcze już dojrzały, wtedy istniejące stosunki produkcji i ich przedstawiciele - klasy panujące - stają się tą "nieprzezwyciężoną" zaporą, którą można usunąć jedynie przy pomocy świadomej działalności nowych klas, w drodze zastosowania przez te klasy przemocy, w drodze rewolucji. Tutaj ujawnia się najdobitniej doniosła rola nowych idei społecznych, nowych instytucji politycznych, nowej władzy politycznej, powołanych do zniesienia przemocą dawnych stosunków produkcji. (...) Żywiołowy proces rozwoju ustępuje miejsca świadomej działalności ludzi, rozwój pokojowy - dokonywanemu przemocą przewrotowi, ewolucja - rewolucji." (Stalin, Zagadnienia leninizmu, wyd. Książka, 1949, str. 515-516) 8. Opierając się na spółdzielczym planie Lenina, Stalin opracował i wcielił praktycznie w życie teorię kolektywnej gospodarki rolnej: 1) Opracował wszechstronnie zagadnienie kołchozowej formy gospodarki socjalistycznej na wsi; 2) wykazał, że głównym ogniwem obecnego budownictwa kołchozowego jest artel rolny, pozwalający łączyć osobiste interesy kołchoźników z ich interesami społecznymi i przystosowywać te pierwsze do drugich; 3) uzasadnił przejście od polityki ograniczania i wypierania kułactwa (wyzyskiwaczy wiejskich) do polityki
likwidacji kułactwa jako klasy na podstawie powszechnej kolektywizacji; 4) wykazał znaczenie stacji maszynowo-traktorowych jako punktów oparcia w dziele socjalistycznej przebudowy rolnictwa i udzielenia pomocy rolnictwu oraz chłopstwu przez państwo socjalistyczne. 9. W oparciu o leninowskie wskazówki, Stalin opracował zasady socjalistycznego uprzemysłowienia kraju: 1) istota uprzemysłowienia polega nie na wzroście przemysłu w ogóle, lecz na rozwoju przemysłu ciężkiego, a przede wszystkim jego rdzenia - budowy maszyn, tylko on zapewni socjalizmowi podstawę materialną i uczyni kraj niezależnym od świata kapitalistycznego; 2) wywłaszczenie obszarników i kapitalistów, zniesienie prywatnej własności ziemi, fabryk, banków itd. i uczynienie ich własnością ogólnonarodową stwarza potężne źródło akumulacji socjalistycznej dla rozwoju przemysłu; 3) podwalinę uprzemysłowienia socjalistycznego stanowi własność społeczna środków produkcji, nagromadzenie i oszczędzanie bogactw, które stwarza praca robotników i chłopów. To uprzemysłowienie wiąże się ze stałą poprawą stanu materialnego mas pracujących; 4) podstawowe zadania w walce o uprzemysłowienie polegają na: zwiększeniu wydajności pracy, obniżeniu kosztów własnych, na systemie oszczędnościowym i walce o dyscyplinę pracy; 5) warunki budownictwa socjalistycznego w ZSRR i entuzjazm pracy robotników umożliwiają osiągnięcie szybkiego tempa uprzemysłowienia; 6) droga do socjalistycznej przebudowy rolnictwa prowadzi przez uprzemysłowienie kraju, które musi stworzyć dla niej podstawę techniczną. 10. Stalin poświęcił szczególną uwagę i rozwinął kwestię sytuacji kobiet, niezwykle istotnej roli, jaką odgrywają kobiety pracujące w gospodarczym i społecznopolitycznym życiu społeczeństwa: "Ani jeden ruch mas uciśnionych w historii ludzkości nie odbył się bez udziału kobiet pracujących. Kobiety pracujące, najbardziej uciśnione ze wszystkich uciśnionych, nigdy nie pozostawały i nie mogły pozostawać na uboczu wielkiego ruchu wyzwoleńczego. Ruch wyzwoleńczy niewolników wydał, jak wiadomo, setki i tysiące wielkich męczennic i bohaterek. W szeregach bojowników o wyzwolenie spod pańszczyzny kroczyły dziesiątki tysięcy kobiet pracujących. Nic dziwnego, że ruch rewolucyjny klasy robotniczej, najpotężniejszy spośród wszystkich wyzwoleńczych ruchów mas uciskanych, przyciągnął pod swe sztandary miliony kobiet pracujących. (...) Kobiety pracujące, robotnice i chłopki, są olbrzymią rezerwą klasy robotniczej. Rezerwa ta stanowi z górą połowę ludności. Czy rezerwa kobieca będzie po stronie klasy robotniczej, czy przeciw niej - od tego zależy los ruchu proletariackiego, zwycięstwo czy klęska rewolucji proletariackiej, zwycięstwo czy klęska władzy proletariackiej. Dlatego pierwsze zadanie proletariatu i jego czołowego oddziału, partii komunistycznej, polega na tym, ażeby rozpocząć decydującą walkę o wyzwolenie kobiet, robotnic i chłopek spod wpływu burżuazji, o oświecenie polityczne i zorganizowanie robotnic i chłopek pod sztandarem proletariatu. (...) Kobiety pracujące są jednak nie tylko rezerwą. Mogą one i powinny się stać - przy słusznej polityce klasy robotniczej - prawdziwą armią klasy robotniczej, działającą przeciwko burżuazji. Wykuć z rezerwy kobiet pracujących armię robotnic i chłopek, działającą ramię w ramię z wielką armią proletariatu - oto drugie i decydujące zadanie klasy robotniczej." (Stalin, Dzieła, t. 8,
str. 48-49). 11. Na bazie doświadczeń Wielkiej Wojny Narodowej ZSRR Stalin rozwinął marksistowsko-leninowską naukę o wojnie, o bezpośrednim, organicznym związku między przebiegiem i wynikiem wojny a stopniem i charakterem ekonomicznego i politycznego rozwoju państwa i jego ideologią, między stopniem przygotowania i dojrzałości jego kadr. Opracował zagadnienia aktywnej obrony, prawa ofensywy i kontrofensywy, współdziałania poszczególnych rodzajów broni we współczesnej wojnie, zagadnienie roli wielkich mas czołgów, lotnictwa i artylerii - najpotężniejszego rodzaju broni. Sformułował tezę o znaczeniu stałych i zmiennych czynników w przebiegu działań militarnych. 12. W swej pracy "Marksizm a zagadnienia językoznawstwa" wzniósł na wyższy szczebel podstawowe tezy marksizmu o prawidłowym charakterze rozwoju społecznego, wszechstronnie opracował zagadnienia ekonomicznej bazy i nadbudowy społeczeństwa, sił wytwórczych i stosunków produkcji. A przede wszystkim ujawnił rolę języka jako narzędzia rozwoju społeczeństwa, wskazał perspektywy dalszego rozwoju kultur i języków narodowych. Pisarz duński Martin Andersen Nexo pisał: "Przyszłość należy do tej idei, której najpiękniejszym wcieleniem jest Stalin". Ideą tą jest socjalizm - budowanie nowego, lepszego, szczęśliwego świata. Marks przeobraził tę ideę w naukę, Lenin porwał masy pracujące do walki, aby przekuć ją w czyn w ogniu rewolucji. Stalin wydobył z mas niewyczerpane zasoby twórczej, rewolucyjnej energii i pracy i wcielił je w budownictwo socjalistyczne. A jednocześnie w swojej działalności nie pozwalał sobie choćby na cień zarozumiałości, pychy czy samouwielbienia. W wywiadzie udzielonym niemieckiemu pisarzowi Ludwigowi, w którym podkreśla wielką rolę Lenina w dziele przeobrażenia Rosji, o sobie Stalin mówi po prostu: "Co do mnie, to jestem tylko uczniem Lenina i moim celem jest - być jego godnym uczniem". Cel ten został przez niego w pełni osiągnięty.