Artykuł 24 Edukacja 1. Państwa Strony uznają prawo osób niepełnosprawnych do edukacji. W celu realizacji tego prawa bez dyskryminacji i na zasadach równych szans, Państwa Strony zapewnią integracyjny system kształcenia na wszystkich poziomach edukacji i w kształceniu ustawicznym, zmierzające do: (a) pełnego rozwoju potencjału oraz poczucia godności i własnej wartości, a także wzmocnienia poszanowania praw człowieka, podstawowych wolności i różnorodności ludzkiej, (b) rozwijania przez osoby niepełnosprawne ich osobowości, talentów i kreatywności, a także zdolności umysłowych i fizycznych, przy pełnym wykorzystaniu ich możliwości, (c) umożliwienia osobom niepełnosprawnym efektywnego udziału w wolnym społeczeństwie. 2. Realizując to prawo, Państwa Strony zapewnią, że: (a) osoby niepełnosprawne nie będą wykluczane z powszechnego systemu edukacji ze względu na niepełnosprawność, a także, że dzieci niepełnosprawne nie będą wykluczane, ze względu na niepełnosprawność, z bezpłatnego i obowiązkowego nauczania na poziomie podstawowym lub z nauczania na poziomie średnim, (b) osoby niepełnosprawne będą korzystać z integracyjnego, bezpłatnego nauczania obowiązkowego wysokiej jakości, na poziomie podstawowym i średnim, na zasadzie równości z innymi osobami, w społecznościach, w których żyją, (c) wprowadzane będą racjonalne usprawnienia, zgodnie z indywidualnymi potrzebami, (d) osoby niepełnosprawne będą uzyskiwać niezbędne wsparcie, w ramach powszechnego systemu edukacji, celem ułatwienia ich skutecznej edukacji, (e) stosowane będą skuteczne środki zindywidualizowanego wsparcia w środowisku, które maksymalizuje rozwój edukacyjny i społeczny, zgodnie z celem pełnej integracji. 3. Państwa Strony umożliwią osobom niepełnosprawnym zdobycie umiejętności życiowych i społecznych, aby ułatwić im pełny i równy udział w edukacji i w życiu społeczności. W tym celu Państwa Strony będą podejmować odpowiednie środki, w tym: (a) ułatwianie nauki alfabetu Braille'a, alternatywnego pisma, wspomagających (augmentatywnych) i alternatywnych sposobów, środków i form komunikacji i orientacji oraz umiejętności poruszania się, a także ułatwianie wsparcia ze strony osób im podobnych i doradztwa, (b) ułatwianie nauki języka migowego i popieranie tożsamości językowej społeczności osób głuchych, (c) zapewnienie, że edukacja osób, w szczególności dzieci, które są niewidome, głuche lub głuchoniewidome będzie prowadzona w najodpowiedniejszych językach i przy pomocy sposobów i środków komunikacji najodpowiedniejszych dla jednostki, a także w środowisku, które maksymalizuje rozwój edukacyjny i społeczny. 4. Aby wesprzeć realizację tego prawa, Państwa Strony podejmą odpowiednie środki w celu zatrudniania nauczycieli, w tym nauczycieli niepełnosprawnych, którzy mają kwalifikacje w zakresie używania języka migowego i/lub alfabetu Braille'a, oraz w celu szkolenia specjalistów i personelu pracujących na wszystkich szczeblach edukacji. Takie szkolenie będzie obejmować wiedzę na temat problemów niepełnosprawności i korzystanie ze wspomagających (augmentatywnych) i alternatywnych sposobów, środków i form komunikacji, technik i materiałów edukacyjnych, w celu wspierania osób niepełnosprawnych. 1
5. Państwa Strony zapewnią, że osoby niepełnosprawne będą miały dostęp do powszechnego szkolnictwa wyższego, szkolenia zawodowego, kształcenia dorosłych i kształcenia ustawicznego, bez dyskryminacji i na zasadzie równości z innymi osobami. W tym celu Państwa Strony zapewnią, że zapewnione będą racjonalne usprawnienia dla osób niepełnosprawnych. 1. DOSTĘP DO EDUKACJI PRZEDSZKOLNEJ ORAZ DO OBOWIĄZKOWEJ EDUKACJI NA SZCZEBLU PODSTAWOWYM, DO EDUKACJI NA SZCZEBLU ŚREDNIM I WYŻSZYM Zgodnie z ustawą o systemie oświaty system oświaty zapewnia realizację prawa każdego obywatela RP do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki, odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju. Ustawa gwarantuje dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej. Dzieciom i młodzieży niepełnosprawnym zagwarantowano możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami, jak też umożliwia się realizowanie zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych. Sposób organizacji kształcenia i wychowania umożliwia naukę w dostępnym dla nich zakresie, usprawnianie zaburzonych funkcji, rewalidację i resocjalizację oraz zapewnia specjalistyczną pomoc i opiekę, w zależności od rodzaju niepełnosprawności, w tym stopnia upośledzenia umysłowego. Podstawą odpowiedniej organizacji nauki jest orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego albo indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego i indywidualnego nauczania, a także o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych. W przypadku małych dzieci (od urodzenia do rozpoczęcia nauki w szkole) organizuje się wczesne wspomaganie rozwoju na podstawie opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju. Kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci i młodzież niepełnosprawną, wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy. Kształcenie to może być prowadzone w formie nauki w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych, specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, a także ośrodkach umożliwiających dzieciom i młodzieży z głębokimi upośledzeniem, a także dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi realizację odpowiednio obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki. Indywidualnym obowiązkowym rocznym przygotowaniem przedszkolnym lub indywidualnym nauczaniem obejmuje się dzieci i młodzież, których stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do przedszkola lub szkoły. W zależności od rodzaju niepełnosprawności, w tym stopnia upośledzenia umysłowego, organizuje się kształcenie i wychowanie, które stosownie do potrzeb umożliwia naukę w dostępnym dla nich zakresie, usprawnianie zaburzonych funkcji, rewalidację i resocjalizację oraz zapewnia specjalistyczną pomoc i opiekę. Wychowaniem przedszkolnym może być objęte dziecko w wieku powyżej 6 lat posiadające orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, nie dłużej niż do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym kończy 10 lat. Obowiązek szkolny może być odroczony do końca roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 10 lat. Orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego albo indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego i indywidualnego nauczania, a także o potrzebie 2
zajęć rewalidacyjno-wychowawczych wydają zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych, w tym w poradniach specjalistycznych. Opinie w sprawie dostosowania wymagań edukacyjnych wynikających z programu nauczania do indywidualnych potrzeb ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się, wydają również niepubliczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne, w tym niepubliczne specjalistyczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Jeżeli orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego zaleca kształcenie dziecka odpowiednio w przedszkolu specjalnym albo w przedszkolu, szkole podstawowej lub gimnazjum, ogólnodostępnych lub integracyjnych, odpowiednią formę kształcenia, na wniosek rodziców, zapewnia jednostka samorządu terytorialnego właściwa ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, do której zadań własnych należy prowadzenie przedszkoli lub szkół. Jeżeli powiat właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka nie prowadzi szkoły specjalnej lub ośrodka, odpowiednich ze względu na rodzaj niepełnosprawności, starosta tego powiatu kieruje dziecko do najbliższego powiatu prowadzącego taką szkołę lub ośrodek. Starosta najbliższego powiatu prowadzącego taką szkołę lub ośrodek nie może odmówić przyjęcia dziecka do szkoły lub ośrodka. Dyrektor szkoły, której uczeń posiada orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania, organizuje takie nauczanie w porozumieniu z organem prowadzącym. Dyrektor przedszkola lub szkoły podstawowej, w której są zorganizowane oddziały przedszkolne, organizuje indywidualne obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne w porozumieniu z organem prowadzącym. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych kształcenie dzieci i młodzieży niepełnosprawnych w przedszkolach, szkołach i oddziałach organizuje się na każdym etapie edukacyjnym, w integracji z pełnosprawnymi rówieśnikami, w środowisku najbliższym ich miejsca zamieszkania. Kształcenie dzieci i młodzieży niepełnosprawnych w szkołach i oddziałach jest prowadzone nie dłużej niż do ukończenia przez ucznia: 18. roku życia - w przypadku szkoły podstawowej, 21. roku życia - w przypadku gimnazjum, 24. roku życia - w przypadku szkoły ponadgimnazjalnej lub dotychczasowej szkoły ponadpodstawowej. Przedszkola, szkoły i oddziały integracyjne zapewniają dzieciom i młodzieży niepełnosprawnym: realizację zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego, odpowiednie warunki do nauki, sprzęt specjalistyczny i środki dydaktyczne, realizację programu wychowania przedszkolnego, programu nauczania, programu wychowawczego i programu profilaktyki, dostosowanych do indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych, z wykorzystaniem odpowiednich form i metod pracy dydaktycznej i wychowawczej, zajęcia rewalidacyjne lub zajęcia socjoterapeutyczne, stosownie do potrzeb, integrację ze środowiskiem rówieśniczym. Przedszkola, szkoły i oddziały udzielają pomocy rodzicom (prawnym opiekunom) dzieci i młodzieży niepełnosprawnych w zakresie doskonalenia umiejętności niezbędnych we wspieraniu ich rozwoju. W przedszkolach i szkołach zatrudnia się dodatkowo nauczycieli posiadających kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela w odpowiednich typach i rodzajach 3
specjalnych przedszkoli i szkół oraz specjalistów, w celu współorganizowania kształcenia integracyjnego. Nauczyciele i specjaliści: rozpoznają potrzeby edukacyjne i możliwości psychofizyczne dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, współorganizują zajęcia edukacyjne i pracę wychowawczą w formach integracyjnych, w szczególności: - z nauczycielami prowadzącymi zajęcia edukacyjne wybierają lub opracowują programy wychowania przedszkolnego i programy nauczania, - dostosowują realizację programów wychowania przedszkolnego, programów nauczania, programu wychowawczego i programu profilaktyki do indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, - w zależności od indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów niepełnosprawnych, z nauczycielami prowadzącymi zajęcia edukacyjne, opracowują dla każdego ucznia i realizują indywidualne programy edukacyjne określające zakres zintegrowanych działań nauczycieli i specjalistów oraz rodzaj zajęć rewalidacyjnych lub zajęć socjoterapeutycznych prowadzonych z uczniem, - uczestniczą w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez innych nauczycieli, prowadzą zajęcia rewalidacyjne lub zajęcia socjoterapeutyczne, udzielają pomocy nauczycielom prowadzącym zajęcia edukacyjne w doborze metod pracy z uczniami niepełnosprawnymi, prowadzą lub organizują różnego rodzaju formy pomocy pedagogicznej i psychologicznej dla dziecka i jego rodziny. Zalecenia zawarte w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego są realizowane z uczniami podczas zajęć rewalidacyjnych wynikających odpowiednich ramowych planów nauczania szkół specjalnych (10 godzin tygodniowo dla oddziału szkolnego). Jeżeli szkoła nie zatrudnia specjalistów do prowadzenia zajęć rewalidacyjnych (na przykład w szkołach obwodowych na obszarach wiejskich) dzieci z niepełnosprawnościami wymagające specjalnej organizacji nauki i metod pracy mają zapewnione nauczanie w szkołach zlokalizowanych w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych. Dla wszystkich dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim, posiadających orzeczenia o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, zajęcia są realizowane przez przedszkola, szkoły podstawowe, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze i ośrodki rewalidacyjno-wychowawcze w ramach zespołów zajęć rewalidacyjnowychowawczych lub indywidualnych zajęć. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie sposobu i trybu organizowania indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego i indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży określa: organy odpowiedzialne za wykonanie obowiązków w zakresie organizowania indywidualnego przygotowania przedszkolnego lub indywidualnego nauczania w sposób zapewniający wykonanie określonych w orzeczeniu zaleceń dotyczących warunków realizacji potrzeb edukacyjnych dziecka oraz form pomocy psychologicznopedagogicznej, sposób prowadzenia zajęć z dzieckiem i uczniem (nauczycie, miejsce), treści dostosowania treści nauczania do potrzeb i możliwości psychofizycznych dziecka. wymóg organizowania różnych form uczestniczenia w życiu przedszkola lub szkoły, w szczególności udziału w zajęciach pozalekcyjnych, uroczystościach i imprezach szkolnych dzieciom i młodzieży objętym indywidualnym przygotowaniem przedszkolnym lub 4
indywidualnym nauczaniem, których stan zdrowia znacznie utrudnia uczęszczanie do przedszkola lub szkoły, w celu ich integracji ze środowiskiem i zapewnienia im pełnego rozwoju osobowego. Koncepcja wychowania przedszkolnego została oparta na sprawdzonych w innych krajach europejskich rozwiązaniach z zakresu polityki małego dziecka. Rozwiązania wdrażane w Polsce obejmują: rozwój sieci placówek wychowania przedszkolnego i udostępnienie różnych form wychowania przedszkolnego dla dzieci w wieku przedszkolnym, w tym dla dzieci niepełnosprawnych, wsparcie pedagogiczne oraz pomoc w rozwiązywaniu problemów dla rodziców wychowujących małe dzieci, w tym prowadzenie różnych formy edukacji rodziców, zapewnienie pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalistycznej mającej na celu wspieranie rozwoju i edukacji dzieci, wyrównywanie opóźnień i dysharmonii rozwojowych oraz terapię zaburzeń. W latach szkolnych 2009/2010 i 2010/2011 dziecko w wieku 5 lat ma prawo odbycia rocznego przygotowania przedszkolnego w przedszkolu, oddziale przedszkolnym zorganizowanym w szkole podstawowej lub innej formie wychowania przedszkolnego. Od roku szkolnego 2011/2012 prawo to stanie się obowiązkiem. Celem upowszechnienia edukacji przedszkolnej rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie rodzajów innych form wychowania przedszkolnego, warunków tworzenia i organizowania tych form oraz sposobu ich działania przewiduje, że obok istniejących w systemie oświaty przedszkoli, mogą być tworzone punkty przedszkolne i zespoły wychowania przedszkolnego. Punkty przedszkolne i zespoły wychowania przedszkolnego są zobowiązane do realizacji całej podstawy programowej, a nauczyciele muszą posiadać takie same kwalifikacje jak nauczyciele w przedszkolach. Edukacja przedszkolna dzieci niepełnosprawnych, w tym roczne obowiązkowe przygotowanie przedszkolne, jest finansowana z budżetu państwa. Dzięki temu gminy, jako organy prowadzące, uzyskują środki finansowe, które pozwalają na zapewnienie wychowania przedszkolnego dzieciom niepełnosprawnym najbliżej miejsca zamieszkania. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych stanowi, że nauczyciele powinni oceniać osiągnięcia edukacyjne ucznia na podstawie rozpoznania poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej i realizowanych w szkole programów nauczania uwzględniających tę podstawę. Oceny dokonuje się na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego albo indywidualnego nauczania lub opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej. Oceny bieżące oraz śródroczne i roczne oceny klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym są ocenami opisowymi. Na wniosek rodziców (prawnych opiekunów) i po uzyskaniu zgody wychowawcy klasy lub na wniosek wychowawcy klasy i po uzyskaniu zgody rodziców (prawnych opiekunów) oraz po uzyskaniu opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej, rada pedagogiczna może postanowić o promowaniu ucznia klasy I i II szkoły podstawowej do klasy programowo wyższej również w ciągu roku szkolnego. Ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym promuje się do klasy programowo wyższej uwzględniając specyfikę jego kształcenia, w porozumieniu z rodzicami (prawnymi opiekunami). 5
Uczeń szkoły podstawowej i gimnazjum, który posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego i ma opóźnienie w realizacji programu nauczania co najmniej jednej klasy, a który, odpowiednio, w szkole podstawowej specjalnej lub w gimnazjum specjalnym uzyskuje ze wszystkich obowiązkowych zajęć edukacyjnych oceny uznane za pozytywne w ramach wewnątrzszkolnego oceniania oraz rokuje opanowanie w jednym roku szkolnym programów nauczania dwóch klas, może być promowany do klasy programowo wyższej również w ciągu roku szkolnego. Warunki przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów oraz ich formy dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych. Rozporządzenia nie stosuje się do dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim. W szkole, w której do sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego, egzaminu maturalnego lub egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe przystępują uczniowie lub absolwenci niepełnosprawni, posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, przewodniczący szkolnego zespołu egzaminacyjnego, w porozumieniu z okręgową komisją egzaminacyjną, zapewnia warunki i formę przeprowadzenia sprawdzianu lub egzaminu odpowiednie do indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów lub absolwentów, z uwzględnieniem rodzaju ich niepełnosprawności przez: zminimalizowanie ograniczeń wynikających z niepełnosprawności, wykorzystanie odpowiedniego sprzętu specjalistycznego i środków dydaktycznych, odpowiednie przedłużenie czasu przewidzianego na przeprowadzenie sprawdzianu lub egzaminu. Dla uczniów niesłyszących, słabo słyszących, niewidomych, słabo widzących, z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, przystępujących do sprawdzianu lub egzaminu gimnazjalnego, przygotowuje się zestawy zadań dostosowane do rodzaju ich niepełnosprawności. Dla absolwentów niewidomych i słabo widzących, posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, przystępujących do egzaminu maturalnego lub egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, przygotowuje się arkusze egzaminacyjne dostosowane do rodzaju ich niepełnosprawności. Dla absolwentów niesłyszących, posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, przystępujących do egzaminu maturalnego z języka polskiego, historii, wiedzy o społeczeństwie i języka obcego nowożytnego, przygotowuje się arkusze egzaminacyjne dostosowane do rodzaju ich niepełnosprawności. W czasie przeprowadzania sprawdzianu lub egzaminów zapewnia się obecność specjalisty z zakresu danej niepełnosprawności, w szczególności: oligofrenopedagoga, tyflopedagoga, surdopedagoga lub pedagoga resocjalizacji oraz tłumacza języka migowego, jeżeli jest to niezbędne dla właściwego kontaktu z uczniem lub absolwentem niepełnosprawnym i pomocy w obsłudze specjalistycznego sprzętu i środków dydaktycznych. Informację o sposobie dostosowania warunków i formy przeprowadzania sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego, egzaminu maturalnego i egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe do potrzeb uczniów i absolwentów niepełnosprawnych opracowuje dyrektor Centralnej Komisji Egzaminacyjnej i podaje ją do wiadomości na stronie internetowej Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, nie później niż na 12 miesięcy przed terminem sprawdzianu lub egzaminu. 6
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach przewiduje organizację ośrodków umożliwiających edukację i wychowanie dostosowanych do potrzeb dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności, nie mogących uczęszczać do szkoły lub przedszkola w miejscu zamieszkania. Ośrodki takie prowadzone dla dzieci i młodzieży: niesłyszących i słabosłyszących, niewidomych i słabowidzących, z niepełnosprawnością ruchową, z autyzmem, ze sprzężonymi niepełnosprawnościami, z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym. W skład ośrodka wchodzi co najmniej jedna z następujących szkół: szkoła podstawowa specjalna, gimnazjum specjalne, szkoła ponadgimnazjalna specjalna. W skład ośrodka może także wchodzić przedszkole specjalne. Specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy umożliwia: udział w indywidualnych lub grupowych zajęciach specjalistycznych w zakresie terapii pedagogicznej, zajęciach rewalidacyjnych, usprawniających ruchowo, profilaktyki społecznej i resocjalizacji, przygotowujących dzieci i młodzież do samodzielności w życiu społecznym, udział w zajęciach sportowych, turystycznych, rekreacyjnych oraz kulturalnooświatowych. Specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy: wspomaga rodziców (prawnych opiekunów) w pełnieniu funkcji wychowawczych i edukacyjnych, w szczególności przez organizowanie konsultacji, zajęć psychoedukacyjnych, warsztatów umiejętności i grup wsparcia, współpracuje ze szkołami ogólnodostępnymi w zakresie diagnozowania i rozwiązywania trudnych problemów dydaktyczno-wychowawczych dzieci niepełnosprawnych uczęszczających do tych szkół, prowadzi działania edukacyjne i profilaktyczno-wychowawcze w środowisku lokalnym. Dzieci i młodzież przyjmuje się do ośrodka na rok szkolny, etap edukacyjny lub okres wskazany w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego. W ośrodku działa zespół wychowawczy do spraw okresowej oceny sytuacji wychowanków. Specjalne ośrodki wychowawcze są prowadzone dla dzieci i młodzieży, które wymagają stosowania specjalnej opieki wychowawczej i zajęć rewalidacyjnych ze względu na niepełnosprawność. Ośrodek zapewnia: wspomaganie rozwoju przez podejmowanie działań w zakresie opieki wychowawczej i rewalidacji, realizację obowiązku szkolnego i obowiązku nauki poza ośrodkiem, wspieranie rodziców (prawnych opiekunów) w pełnieniu funkcji wychowawczej i edukacyjnej, w tym w rozpoznawaniu, wspomaganiu i rozwijaniu możliwości dzieci i młodzieży, pomoc, we współpracy ze szkołą, do której uczęszcza wychowanek, w planowaniu jego kariery edukacyjnej i zawodowej. W specjalnym ośrodku wychowawczym działa zespół wychowawczy do spraw okresowej oceny sytuacji wychowanków. 7
Ośrodki rewalidacyjno-wychowawcze umożliwiają dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim, a także dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo ze sprzężonymi niepełnosprawnościami realizację obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki. Wychowankami ośrodków mogą być dzieci i młodzież w wieku od 3 do 25 lat. Ośrodek rewalidacyjno-wychowawczy zapewnia: wychowankom z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim udział w zajęciach: - rewalidacyjno-wychowawczych, prowadzonych indywidualnie lub w zespołach, - specjalistycznych dostosowanych do potrzeb wychowanków, w szczególności w zakresie terapii psychologicznej i rewalidacji, w tym ruchowej, - rekreacyjnych, wychowankom upośledzonym umysłowo ze sprzężonymi niepełnosprawnościami realizację indywidualnego programu edukacyjnego uwzględniającego podstawę programową kształcenia ogólnego i orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Ośrodki zapewniają także wspomaganie rodziców (opiekunów prawnych) w pełnieniu funkcji wychowawczych i edukacyjnych, w szczególności przez organizowanie konsultacji, zajęć psychoedukacyjnych, warsztatów umiejętności i grup wsparcia. W ośrodku rewalidacyjno-wychowawczym działa zespół wychowawczy do spraw okresowej oceny sytuacji wychowanków. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim przewiduje, że celem zespołowych zajęć i indywidualnych jest wspomaganie rozwoju dzieci i młodzieży, rozwijanie zainteresowania otoczeniem oraz uzyskiwanie niezależności od innych osób w funkcjonowaniu w codziennym życiu. Zajęcia organizowane są dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim, w wieku od 3 do 25 lat. Udział w zajęciach dzieci w wieku obowiązku szkolnego uznaje się za spełnienie tego obowiązku. Zajęcia organizuje się w: publicznych przedszkolach, w tym specjalnych, publicznych szkołach, w tym specjalnych, położonych najbliżej miejsca zamieszkania lub pobytu (w tym dziennego) osób zakwalifikowanych do udziału w zajęciach zespołowych, publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych, zakładach opieki zdrowotnej, domach pomocy społecznej i środowiskowych domach samopomocy, ośrodkach rehabilitacyjno-wychowawczych, jeżeli przebywają w nich dzieci i młodzież, domach rodzinnych, dla osób zakwalifikowanych do udziału w indywidualnych zajęciach. Tryb i zasady kwalifikowania i kierowania dzieci i młodzieży do udziału w zajęciach określają przepisy w sprawie zasad działania publicznych poradni psychologicznopedagogicznych oraz innych publicznych poradni specjalistycznych. Zajęcia prowadzi nauczyciel posiadający odpowiednie przygotowanie pedagogiczne, opiekę niezbędną w czasie prowadzenia zajęć sprawuje pomoc nauczyciela, zaś opiekę podczas zajęć prowadzonych w domu rodzinnym zapewniają rodzice (opiekun prawny). Zajęcia obejmują przede wszystkim: naukę nawiązywania kontaktów w sposób odpowiedni do potrzeb i możliwości uczestnika, kształtowanie sposobu komunikowania się z otoczeniem na poziomie odpowiadającym indywidualnym możliwościom uczestnika, usprawnianie ruchowe i psychoruchowe w zakresie dużej i małej motoryki, wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała i orientacji przestrzennej, 8
wdrażanie do osiągania optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia, rozwijanie zainteresowań otoczeniem, wielozmysłowe poznawanie tego otoczenia, naukę rozumienia zachodzących w nim zjawisk, kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu, kształtowanie umiejętności współżycia w grupie, naukę celowego działania dostosowanego do wieku, możliwości i zainteresowań uczestnika oraz jego udziału w ekspresyjnej aktywności. Indywidualny program zajęć opracowuje prowadzący te zajęcia nauczyciel we współpracy z psychologiem na podstawie wskazań zawartych w orzeczeniu kwalifikacyjnym. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie organizacji kształcenia oraz warunków i form realizowania specjalnych działań opiekuńczowychowawczych w szkołach specjalnych zorganizowanych w zakładach opieki zdrowotnej i jednostkach pomocy społecznej kształcenie organizuje się odpowiednio do wskazań zespołów terapeutyczno-opiekuńczych. Specjalne działania opiekuńczo-wychowawcze w jednostkach organizowane są w formie: indywidualnych programów terapeutycznych i resocjalizacyjnych, zajęć rozwijających zainteresowania i uzdolnienia uczniów (np. czytelniczych, plastycznych, teatralnych, wokalno-muzycznych), gier, zabaw oraz zajęć sportowych, turystycznych i krajoznawczych. W jednostkach mogą być organizowane specjalne: przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, szkoły ponadgimnazjalne. Przedszkola specjalne zorganizowane w jednostkach realizują programy wychowawcze, zgodnie z podstawą programową wychowania przedszkolnego. Szkoły realizują programy nauczania zgodnie z podstawami programowymi kształcenia ogólnego i z ramowymi planami nauczania dla danego typu szkoły. Zajęcia prowadzą nauczyciele ze specjalnym przygotowaniem pedagogicznym, odpowiednim do rodzaju zaburzeń i odchyleń rozwojowych dzieci i młodzieży, oraz specjaliści prowadzący zajęcia terapeutyczne, socjoterapeutyczne lub resocjalizacyjne. Uczniom (wychowankom) zapewnia się: realizację zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego, odpowiednie warunki do nauki oraz dostępność otoczenia, realizację programów nauczania dostosowanych do możliwości psychofizycznych i potrzeb edukacyjnych, prowadzenie zajęć socjoterapeutycznych lub resocjalizacyjnych, w zależności od potrzeb. Nauczyciele i specjaliści: rozpoznają potrzeby i możliwości edukacyjne uczniów (wychowanków) oraz wspomagają ich w procesie kształcenia, współorganizują zajęcia edukacyjne i proces wychowawczy, wybierają lub opracowują programy nauczania, przygotowują programy wychowawcze szkoły, dostosowują programy nauczania do indywidualnych możliwości psychofizycznych i potrzeb uczniów, przygotowują, w zależności od potrzeb, indywidualne programy terapeutyczne, socjoterapeutyczne lub resocjalizacyjne. 9
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych stanowi, że poradnie udzielają dzieciom (w wieku od urodzenia) i młodzieży pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w tym pomocy logopedycznej, pomocy w wyborze kierunku kształcenia i zawodu, a także udzielają rodzicom i nauczycielom pomocy psychologiczno-pedagogicznej związanej z wychowywaniem i kształceniem dzieci i młodzieży. Do zadań poradni należy, między innymi: wspomaganie wszechstronnego rozwoju dzieci i młodzieży, efektywności uczenia się, nabywania i rozwijania umiejętności negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i problemów oraz innych umiejętności z zakresu komunikacji społecznej, pomoc uczniom w dokonywaniu wyboru kierunku kształcenia, zawodu i planowaniu kariery zawodowej, prowadzenie edukacji prozdrowotnej wśród uczniów, rodziców i nauczycieli, pomoc rodzicom i nauczycielom w diagnozowaniu i rozwijaniu potencjalnych możliwości oraz mocnych stron uczniów, wspomaganie wychowawczej i edukacyjnej funkcji rodziny, wspomaganie wychowawczej i edukacyjnej funkcji szkoły. Poradnia realizuje zadania poprzez: diagnozę, konsultacje, terapię, psychoedukację, rehabilitację, doradztwo, mediację, interwencje w środowisku ucznia, działalność profilaktyczną, działalność informacyjną. Korzystanie z pomocy udzielanej przez poradnie jest dobrowolne i nieodpłatne. W poradniach działają zespoły orzekające wydające orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, orzeczenia o potrzebie indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego, orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania, orzeczenia o potrzebie zajęć rewalidacyjno wychowawczych oraz opinie o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Poradnia zatrudnia pracowników pedagogicznych: psychologów, pedagogów, logopedów, socjologów, doradców zawodowych i rehabilitantów. W poradniach, w zależności od potrzeb, zatrudnia się lekarzy oraz pracowników socjalnych, a także innych specjalistów. W 2009 roku działały 554 publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne, w tym 18 poradni specjalistycznych. Poradnie dysponowały 7.494,55 etatami, w tym: 3.358,07 etatami dla psychologów, 2.855,76 etatami dla pedagogów, 1.135,40 etatami logopedów, 85,23 etatami dla doradców zawodowych, 23,45 etatami dla socjologów i 36,64 etatami dla rehabilitantów. Dzieci i młodzież niepełnosprawna korzystały z różnych form pomocy psychologicznopedagogicznej takich jak ćwiczenia rehabilitacyjne organizowane dla uczniów niepełnosprawnych ruchowo, zajęcia logopedyczne, psychoterapeutyczne, zajęcia aktywizujące do wyboru kierunku kształcenia i zawodu, indywidualne porady zawodowe. Poradnie organizowały dla rodziców grupy wsparcia, zajęcia warsztatowe, terapię rodzin dzieci niepełnosprawnych. 10