Metody i modele wyceny bilansowej aktywów i pasywów

ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 53 (109), Warszawa 2009 Metody i modele wyceny bilansowej aktywów i pasywów Lucyna Poniatowska 1. Wprowadzenie Zasadniczą funkcją rachunkowości jest pomiar wartości majątku jednostki gospodarczej oraz jej wyniku finansowego, czyli wycena. Prawidłowa wycena zapewniająca prawdziwy rzetelny obraz jednostki gospodarczej prezentowany w sprawozdaniu finansowym jest głównym zadaniem rachunkowości i jest jednym z trudniejszych jej obszarów. Zastosowane w praktyce przez jednostkę gospodarczą metody wyceny aktywów i pasywów mają istotny wpływ na wartości poszczególnych pozycji bilansowych oraz wykazany za dany okres wynik finansowy. Obowiązujące aktualnie w Polsce prawo rachunkowości, którym jest ustawa o rachunkowości (Uor) oraz w przypadku niektórych jednostek Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej MSSF, 2004), zwane w dalszej części MSSF lub MSR, wskazują zasady wyceny aktywów i pasywów, jednak w wielu przypadkach pozostawiają jednostkom możliwość wyboru, określając obok obligatoryjnych, alternatywne sposoby wyceny. Mimo, że regulacje dotyczące parametrów i szczegółowych zasad wyceny zawarte w Uor są ciągle modyfikowane i dostosowywane do MSSF, to nadal występują między tymi źródłami prawa istotne różnice. Celem artykułu jest przedstawienie koncepcji wyceny bilansowej składników aktywów i pasywów w rachunkowości, a zwłaszcza zawartych w Uor i MSSF. Podstawową metodą badawczą stosowaną w niniejszym opracowaniu jest analiza regulacji prawnych w zakresie wyceny bilansowej aktywów i pasywów oraz analiza literatury przedmiotu. Dr Lucyna Poniatowska, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katedra Rachunkowości, adiunkt. 161

2. Istota i metody wyceny bilansowej aktywów i pasywów Wycena w rachunkowości jest procesem zmierzającym do ustalenia kwot pieniężnych, w jakich poszczególne kategorie aktywów, pasywów, przychodów, kosztów, zysków i strat mają zostać ujęte w księgach rachunkowych oraz w sprawozdaniu finansowym jednostki. Ustawa o rachunkowości nie definiuje pojęcia wyceny, natomiast w świetle MSSF wycena stanowi proces zmierzający do ustalenia kwot pieniężnych, w jakich składniki sprawozdania finansowego mają zostać ujęte i wykazane w bilansie oraz rachunku zysków i strat (Założenia Koncepcyjne, 2007 par. 99). Ta definicja wyceny odnosi się wszakże do jednego z rodzajów wyceny w rachunkowości, a mianowicie wyceny bilansowej. Biorąc bowiem pod uwagę czas (moment), na który określa się wartości poszczególnych rodzajów aktywów i pasywów, można wyróżnić dwa rodzaje wyceny stosowanej w rachunkowości: 1) wycenę bieżącą (w ciągu roku obrotowego) oraz 2) wycenę bilansową (na dzień sporządzania sprawozdania finansowego). Rodzaje wyceny w rachunkowości prezentuje rysunek 1. Rysunek 1. Wycena w rachunkowości WYCENA W RACHUNKOWOŚCI Wycena bieżąca w ciągu roku obrotowego (wycena początkowa w momencie przyjęcia składnika aktywów i pasywów oraz w momencie jego realizacji, np. wycena przychodu i rozchodu materiałów, towarów, wyrobów gotowych) Wycena bilansowa dokonywana na dzień bilansowy Szczegółowe zasady wyceny bilansowej określa art. 28 ust 1. Uor Źródło: opracowanie własne. Wycena bieżąca jest dokonywana w ciągu roku obrotowego i wiąże się z ustaleniem wartości, w jakiej aktywa i pasywa mają zostać ujęte w księgach rachunkowych w momencie ich wprowadzenia do tych ksiąg oraz w momencie ich realizacji związanej ze sprzedażą, zużyciem, spłatą itp. W wyniku tej wyceny ustala się m.in. wartość początkową składnika majątku, która równocześnie jest jego wartością historyczną. Z punktu widzenia odbiorcy sprawozdania finansowego istotny jest sposób wyceny bilansowej dokonywanej na dzień sporządzania sprawozdania finansowego. 162

W efekcie tej wyceny następuje ustalenie wartości, w jakich składniki sprawozdania finansowego mają zostać ujęte i wykazywane w poszczególnych elementach tego sprawozdania. Zasadnicze znaczenie w procesie wyceny odgrywa parametr wyceny, który jest uzależniony od przyjętego modelu wyceny. W rachunkowości można wyróżnić cztery metody (określane także jako zasady) wyceny aktywów i pasywów. Należą do nich (Gmytrasiewicz, 1997, s. I/B/36, I/B/37): metoda kosztu historycznego (ang. historical cost H.C.), metoda kosztu bieżącego (odtworzenia) (ang. current cost accounting C.C.A), metoda wartości realizacji (ang. realisable value R.V.), metoda wartości bieżącej (ang. present value P.V.). Metody te prezentuje rysunek 2. Rysunek 2. Metody wyceny aktywów i pasywów METODY WYCENY AKTYWÓW I PASYWÓW Metoda kosztu historycznego, zgodnie z którą aktywa ujmuje się na dzień nabycia według zapłaconej kwoty (cena nabycia, zakupu) lub kosztu wytworzenia, a zobowiązania - w wartości równej kwocie, która według przewidywań zostanie zapłacona w celu ich regulacji w normalnym toku działalności. Metoda kosztu bieżącego (odtworzenia) według tej metody aktywa wycenia się w wartości, jaką aktualnie należałoby za taki sam lub równoważny składnik zapłacić, oraz zobowiązania według niezdyskontowanej kwoty, która byłaby aktualnie wymagana do ich regulacji. Metoda wartości realizacji polega na wycenie aktywów według możliwej do uzyskania ceny, gdyby aktualnie składnik aktywów był sprzedawany, a zobowiązań w wartościach rozliczeniowych, czyli niezdyskontowanej kwocie, jaką według przewidywań zapłaci się w celu ich regulacji. Metoda wartości bieżącej (zaktualizowana wartość netto) aktywa i zobowiązania wycenia się według zdyskontowanej wartości bieżącej przyszłych przepływów pieniężnych netto. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Gmytrasiewicz (red.), 1997, s. I/B/36, I/B/37, par. 100; Walińska (red.), 2007, s. 537. 163

Metoda kosztu historycznego jest najstarszą i najczęściej stosowaną metodą wyceny w rachunkowości. Podstawą wyceny aktywów i pasywów jest tutaj koszt historyczny, czyli wartości aktualne w czasie nabywania, wytwarzania lub powstania składników aktywów i pasywów. Kosztem historycznym jest więc wartość początkowa składników majątku, którą najczęściej jest cena nabycia, cena zakupu, koszt wytworzenia, wartość nominalna. Przy tym sposobie wyceny (por. Gmytrasiewicz, Karmańska, 2002, s. 33; par. 100, Założenia Koncepcyjne): aktywa ujmuje się w wysokości środków pieniężnych lub ich ekwiwalentów, albo oszacowanej wartości w momencie ich nabycia lub wytworzenia (według zapłaconej kwoty na dzień nabycia), zobowiązania w wartości równej kwocie wpływów otrzymanych w zamian za przyjęcie na siebie obowiązku, albo w wartości równej kwocie środków pieniężnych i ich ekwiwalentów, która według przewidywań zostanie zapłacona w celu regulacji zobowiązania w normalnym toku działalności. Podstawowymi parametrami wyceny w metodzie kosztu historycznego są: cena nabycia, cena zakupu, koszt wytworzenia, wartość nominalna. Cena nabycia to cena zakupu składnika aktywów, obejmująca kwotę należną sprzedającemu, bez podlegających odliczeniu podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowego, a w przypadku importu powiększona o obciążenia o charakterze publicznoprawnym (tj. cło, podatek akcyzowy), obniżona zaś o rabaty, opusty, inne podobne zmniejszenia i odzyski oraz o koszty bezpośrednio związane z zakupem i przystosowaniem składnika aktywów do stanu zdatnego do używania lub wprowadzenia do obrotu, łącznie z kosztami transportu, jak też załadunku, wyładunku, składowania lub wprowadzenia do obrotu (art. 28, ust. 2 Uor). Koszt wytworzenia składnika majątku we własnym zakresie obejmuje koszty pozostające w bezpośrednim związku z danym produktem oraz uzasadnioną część kosztów pośrednio związanych z wytworzeniem tego produktu. Koszty bezpośrednie to wartość zużytych materiałów bezpośrednich, koszty pozyskania i przetworzenia związane bezpośrednio z produkcją i inne koszty poniesione w związku z doprowadzeniem produktu do postaci i miejsca, w jakich się znajduje w dniu wyceny. Do uzasadnionej, odpowiedniej do okresu wytwarzania produktu, części kosztów pośrednich zalicza się zmienne pośrednie koszty produkcji oraz tę część stałych, pośrednich kosztów produkcji, które odpowiadają poziomowi tych kosztów przy normalnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych (art. 28, ust 3 Uor). Wartość nominalna jest to: wartość uwidoczniona na środkach pieniężnych, np. gotówce, czekach, wekslach oraz wyemitowanych przez jednostkę papierach wartościowych, wartość wynikająca najczęściej z obliczeń i szacunków przeprowadzanych przez jednostkę we własnym zakresie dla innych aktywów i pasywów. Zaletą metody kosztu historycznego jest łatwość weryfikacji kosztu historycznego na podstawie odpowiednich dokumentów oraz obiektywizm, wadą natomiast fakt nieuwzględniania skutków zmian wartości pieniądza w czasie. 164

Inną metodą wyceny stosowanej w rachunkowości jest metoda kosztu bieżącego (odtworzenia) określana w MSSF zasadą aktualnej ceny nabycia. Podstawą wyceny aktywów w tej metodzie są aktualne ceny nabycia lub koszty wytworzenia, a pasywów kwoty wymagane dla ich bieżącej likwidacji. Oznacza to, że: aktywa ujmuje się w wysokości środków pieniężnych lub ich ekwiwalentów, które aktualnie należałoby za taki sam lub równoważny składnik majątku zapłacić, zobowiązania są ujmowane według niezdyskontowanej kwoty, która byłaby aktualnie wymagana do ich regulacji. Parametrami wyceny w metodzie kosztu bieżącego (odtworzenia) są (por. Gmytrasiewicz, Karmańska, 2002, s. 34): cena rynkowa, wartość godziwa. Cena rynkowa jest to bieżąca cena takiego samego lub podobnego składnika aktywów na rynku. Wartość godziwa jako parametr wyceny stanowi kwotę, za jaką dany składnik aktywów i pasywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane w warunkach transakcji rynkowej, między zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami (art. 28 ust. 6 Uor). W metodzie wyceny opartej na koszcie odtworzenia występuje obiektywna weryfikacja wartości, jednak problemy mogą wystąpić wówczas, gdy dla danego składnika aktywów nie istnieje aktywny rynek. Metoda wartości realizacji (wartości sprzedaży), nazywana w MSSF zasadą wartości możliwej do uzyskania, polega na wycenie aktywów w aktualnej cenie sprzedaży netto, przy założeniu normalnego trybu przeprowadzenia takiej transakcji, a pasywów w wysokości kwot, które będą wymagane w momencie likwidacji zobowiązań. Istotę tej metody można wyrazić następująco (2007, par. 100c, Założenia Koncepcyjne): aktywa wycenia się w wartości równej kwocie pieniężnej, jaką można by w chwili obecnej uzyskać zbywając dany składnik aktywów w normalnej zaplanowanej transakcji, zobowiązania wykazuje się w wartości realizacji, czyli w wysokości niezdyskontowanej kwoty środków pieniężnych i ich ekwiwalentów, jaką według przewidywań zapłaci się w celu ich regulacji w normalnym toku działalności gospodarczej. Parametrami wyceny są tutaj (por. Gmytrasiewicz, Karmańska, 2002, s. 34): cena sprzedaży netto, wartość likwidacyjna. Cenę sprzedaży netto składnika aktywów stanowi możliwa do uzyskania na dzień bilansowy cena jego sprzedaży, pomniejszona o podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy, rabaty, opusty i inne podobne zmniejszenia, jak też koszty związane z przystosowaniem składnika aktywów do sprzedaży i dokonaniem tej sprzedaży, powiększona o należną dotację przedmiotową. 165

Wartość likwidacyjna jest również ceną sprzedaży netto składnika aktywów ustalaną jednak w transakcjach, specjalnych, np. przy likwidacji przedsiębiorstwa. Cena ta jest pomniejszona o wszystkie koszty bezpośrednie doprowadzające do sprzedaży. Ostatnią z wymienionych metod wyceny aktywów i pasywów jest metoda wartości bieżącej, według której aktywa i zobowiązania wycenia się w ich zaktualizowanej wartości netto, czyli zdyskontowanej wartości bieżącej przyszłych przepływów pieniężnych netto. Tak więc: aktywa w tej metodzie są wyceniane w zdyskontowanej wartości bieżącej przyszłych wpływów środków pieniężnych netto, które dana pozycja, według przewidywań, wypracuje w toku działalności gospodarczej, zobowiązania wykazuje się w zdyskontowanej wartości bieżącej przyszłych wypływów środków pieniężnych netto, które według przewidywań będą wymagane do uregulowania zobowiązań w normalnym toku działalności gospodarczej. 3. Modele wyceny aktywów i pasywów W praktyce rachunkowości najczęściej stosowaną przez jednostki metodą wyceny aktywów i pasywów jest metoda kosztu historycznego (2007, par. 101, Założenia Koncepcyjne). Rozwój rynku kapitałowego oraz zmieniające się warunki funkcjonowania jednostek powodują, że jest ona często łączona z innymi metodami wyceny, np. kosztu bieżącego czy wartości realizacji. Powoduje to powstawanie różnych modeli wyceny aktywów i pasywów. Sposób wyceny bilansowej jest kluczowym zagadnieniem prawa rachunkowości. Analizując regulacje MSSF i Uor w zakresie sposobu wyceny aktywów i pasywów można zasadniczo wyróżnić w nich trzy podstawowe modele wyceny (Jaruga, 2005, s. 46): 1) modele oparte na koszcie historycznym, 2) modele oparte na wartości godziwej, 3) modele mieszane. Modele te prezentuje rysunek 3. W modelach opartych na koszcie historycznym podstawą wyceny przy ustalaniu wartości bilansowej jest wartość początkowa składnika aktywów i pasywów, czyli ich koszt historyczny, którym zazwyczaj jest cena nabycia (zakupu), lub koszt wytworzenia, wartość nominalna. W ramach tych modeli można wyróżnić modele wykorzystujące cenę nabycia oraz modele oparte na koszcie zamortyzowanym (skorygowanej cenie nabycia). Model oparty na cenie nabycia może przyjąć postać modelu opartego na: cenie nabycia nieamortyzowanej oraz cenie nabycia amortyzowanej. 166

Rysunek 3. Modele wyceny aktywów i pasywów MODELE WYCENY I. MODELE OPARTE NA KOSZCIE HISTORYCZNYM Modele ceny nabycia Zamortyzowany koszt (skorygowana cena nabycia) Nieamortyzowanej Amortyzowanej II. MODELE OPARTE NA WARTOŚCI GODZIWEJ Model wartości godziwej I Model wartości godziwej II III. MODELE MIESZANE Wykorzystujące zarówno wartość godziwą, jak i koszt historyczny (cenę nabycia, koszt wytworzenia) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Jaruga (red.) 2005. W modelu opartym na cenie nabycia nieamortyzowanej wartość składnika aktywów wykazuje się w jego wartości początkowej pomniejszonej o odpisy z tytułu utraty wartości. Koszt historyczny (wartość początkowa) nie podlega amortyzacji. Ten model wyceny jest stosowany np. dla gruntów, wartości niematerialnych i prawnych bez określonego terminu użytkowania, wartości firmy, instrumentów kapitałowych dla których jednostka nie może wiarygodnie oszacować wartości godziwej (Jaruga, 2005, s. 46). Ustalanie wartości bilansowej składników aktywów według modelu kosztu historycznego opartego na cenie nabycia nieamortyzowanej przedstawia przykład 1. Przykład 1. Wycena środków trwałych według modelu opartego na cenie nabycia nieamortyzowanej Jednostka X nabyła 01.02.200X r. grunt o wartości 800 000 zł, na którym zamierza wybudować halę produkcyjną. Zakupiony grunt został więc zaklasyfi- 167

kowany do środków trwałych. Na dzień bilansowy 31.12.200X r. wartość rynkowa gruntu wynosiła 850 000 zł. Wycena gruntu następuje według ceny nabycia pomniejszonej o odpisy z tytułu utraty wartości. Wartość bilansowa gruntu (na 31.12.200X r.) = 800 000 zł. Model oparty na cenie nabycia amortyzowanej jest stosowany przede wszystkim przy wycenie środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych, nieruchomości zaklasyfikowanych jako inwestycje. Wartością bilansową składnika aktywów wycenianego według tego modelu jest jego wartość początkowa pomniejszona o amortyzację i odpisy z tytułu utraty wartości. Sposób wyceny aktywów według tego modelu prezentuje przykład 2. Przykład 2. Wycena środków trwałych według modelu opartego na cenie nabycia amortyzowanej Jednostka X nabyła 01.02.200X r. maszynę o wartości 60 000 zł. Naliczony w fakturze VAT podlegający odliczeniu wynosił 13 200 zł. Dla zakupionego środka trwałego przyjęto 5-letni okres amortyzacji. Na dzień bilansowy wartość rynkowa maszyny wynosiła 65 000 zł. Wycena maszyny produkcyjnej następuje według ceny nabycia pomniejszonej o odpisy amortyzacyjne i odpisy z tytułu utraty wartości. Wartość maszyny produkcyjnej na 31.12.200X r.: Cena nabycia maszyny 60 000 zł Odpisy amortyzacyjne 11 000 zł Wartość maszyny na 31.12.200Xr. 49 000 zł Model oparty na cenie nabycia amortyzowanej jest stosowany przede wszystkim przy wycenie środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych, nieruchomości zaklasyfikowanych jako inwestycje. Wartością bilansową składnika aktywów wycenianego według tego modelu jest jego wartość początkowa pomniejszona o amortyzację i odpisy z tytułu utraty wartości. Drugim podstawowym rodzajem modelu kosztu historycznego jest model oparty na zamortyzowanym koszcie. Według tego modelu wartość aktywów lub zobowiązań wykazuje się w ich wartości początkowej powiększonej o odsetki naliczone efektywną stopą procentową pomniejszonej o przepływy związane z ta pozycją oraz odpisy z tytułu utraty wartości. Ten model wyceny jest wykorzystywany do określania wartości bilansowej aktywów finansowych utrzymywanych do terminu wymagalności, pożyczek, należności oraz zobowiązań finansowych innych niż zobowiązania finansowe w wartości godziwej przez wynik finansowy (Jaruga, 2005, s. 47). Wśród modeli opartych na wartości godziwej można wyróżnić wiele ich rodzajów. Przykładem takich modeli są modele oparte na wartości przeszacowanej do wartości godziwej niekoniecznie na każdy dzień bilansowy, oraz modele wartości godziwej I i II, według których na każdy dzień bilansowy następuje przeszacowanie składnika aktywów lub pasywów do wartości godziwej. W modelu opar- 168

tym na wartości przeszacowanej do wartości godziwej nie na każdy dzień skutki przeszacowania są odnoszone na kapitał z aktualizacji wyceny. W przypadku przeszacowania w dół kapitał z aktualizacji wyceny pomniejsza się do wysokości powstałej wcześniej nadwyżki z przeszacowania, ujętej w tym kapitale, a pozostałą część odnosi się w koszty. Ten model wyceny dotyczy pewnych rodzajów środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych. Sposób ustalania wartości bilansowej aktywów według modelu opartego na wartości przeszacowanej do wartości godziwej prezentuje przykład 3. Przykład 3. Wycena środków trwałych według modelu opartego na wartości przeszacowanej W przedsiębiorstwie produkcyjnym wartość księgowa maszyny wynosiła na koniec okresu sprawozdawczego 100 000 zł (w tym wartość początkowa 150 000 zł i dotychczasowe umorzenie 50 000 zł). Wprowadzone przepisy oraz polityka firmy pozwalają przeszacować wartość eksploatowanej maszyny. Wartość godziwa podobnego środka na dzień bilansowy wynosi 200 000 zł. Wyliczenie wskaźnika przeszacowania wartości początkowej oraz umorzenia: Wartość godziwa maszyny 200 000 zł Wartość netto dotychczasowa 100 000 zł Wskaźnik przeszacowania: 200 000 : 100 000 = 2,0. Ustalenie wartości godziwej maszyny: 1) przeszacowanie wartości początkowej (150 000 zł 2, 0 ) = 300 000 2) przeszacowanie umorzenia (50 000 zł 2,0) = 100 000 Wartość bilansowa maszyny po przeszacowaniu: 300 000 zł 100 000 zł = 200 000 zł. W wyniku przeszacowania maszyny do wartości godziwej powiększy się kapitał z aktualizacji wyceny o 100 000 zł. Innymi modelami wykorzystującymi wartość godziwą jako parametr wyceny są modele, w których wycenia się składniki aktywów lub pasywów według wartości godziwej na każdy dzień bilansowy. Modele te różnią się sposobami ujęcia skutków zmian wartości. W modelu wartości godziwej I skutki każdorazowego przeszacowania składnika do wartości godziwej odnosi się na przychody (wzrost wartości) lub koszty (spadek wartości) bieżącego okresu. Tym sposobem wyceny są objęte aktywa finansowe w wartości godziwej przez wynik finansowy, zobowiązania finansowe w wartości godziwej przez wynik finansowy, aktywa biologiczne. W II modelu wyceny, określanym jako model wartości godziwej II, skutki przeszacowania do wartości godziwej odnosi się na kapitał z aktualizacji wyceny. Model ten może powodować powstanie ujemnego kapitału z aktualizacji wyceny, ale tylko w przypadku regulacji MSSF; według regulacji Uor przy wycenie aktywów nie może powstać ujemny kapitał z aktualizacji wyceny. Ustalanie wartości bilansowej aktywów według modelu opartego na wartości godziwej prezentują przykłady 4 i 5. 169

Przykład 4. Wycena inwestycji finansowych krótkoterminowych według modelu opartego na wartości godziwej I Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością posiada w swoich aktywach akcje spółki giełdowej C, które nabyła w celu osiągnięcia korzyści finansowych w krótkim okresie. Cena nabycia tych akcji wynosiła 300 000 zł. Na koniec okresu sprawozdawczego (miesiąc) wartość akcji spółki C spadła do kwoty 270 000 zł. Kolejny okres sprawozdawczy przyniósł wzrost wartości akcji do kwoty 320 000 zł. I okres sprawozdawczy: Wycena akcji spółki C na 31.12.2000X r. według wartości godziwej (ceny rynkowej) Wartość księgowa akcji 300 000 zł Przeszacowanie wartości akcji do wartości godziwej 30 000 zł Wartość bilansowa akcji 270 000 zł Skutki przeszacowania wartości akcji zostaną odniesione na wynik finansowy poprzez zwiększenie kosztów finansowych o 30 000 zł. II okres sprawozdawczy: Wycena akcji spółki C na 31.12.2000Y r. według wartości godziwej (ceny rynkowej) Wartość księgowa akcji 270 000 zł Przeszacowanie wartości akcji do wartości godziwej +50 000 zł Wartość bilansowa akcji 320 000 zł Skutki przeszacowania wartości akcji zostaną odniesione na wynik finansowy poprzez zwiększenie przychodów finansowych o 50 000 zł. Przykład 5. Wycena inwestycji finansowych długoterminowych według modelu opartego na wartości godziwej II Jednostka gospodarcza posiada w swoich aktywach akcje spółki A notowanej na giełdzie papierów wartościowych, o wartości w cenie nabycia 200.000 zł. Na koniec pierwszego okresu sprawozdawczego (31.12.200Xr.) akcje tej spółki osiągnęły wartość 250.000 zł. Na koniec drugiego okresu (31.12.200Yr.) ich wartość w cenie rynkowej wynosiła 210.000 zł. I okres sprawozdawczy: Wycena akcji spółki A na 31.12.2000X r. według wartości godziwej (ceny rynkowej) Wartość księgowa akcji 200 000 zł Przeszacowanie wartości akcji do wartości godziwej +50 000 zł Wartość bilansowa akcji 250 000 zł Zwiększenie wartość akcji o 50 000 zł do wartości godziwej zostanie odniesione na kapitał z aktualizacji wyceny i powiększy ten kapitał o 50 000 zł. 170

II okres sprawozdawczy: Wycena akcji spółki A na 31.12.2000Y r. według wartości godziwej (ceny rynkowej) Wartość księgowa akcji 250 000 zł Przeszacowanie wartości akcji do wartości godziwej 40 000 zł Wartość bilansowa akcji 210 000 zł Różnica z przeszacowania wartości akcji do wartości godziwej pomniejszająca wartość bilansową akcji o 40 000 zł pomniejszy także utworzony w poprzednim okresie sprawozdawczym kapitał z aktualizacji wyceny. Oprócz modeli odnoszących się jednoznacznie do kosztu historycznego lub wartości godziwej, w MSR występują także modele mieszane, które wykorzystują jako podstawę wyceny bilansowej zarówno wartość godziwą, jak i koszt historyczny. Modele te w większości przypadków są oparte na zasadzie ostrożności (ostrożnej wyceny), zgodnie z którą składnik aktywów wycenia się w wartości niższej z dwóch. W modelach tych aktywa wycenia się w wartości niższej z kwoty ustalonej zgodnie z metodologią kosztu historycznego lub wartości godziwej (Jaruga, 2005, s. 50). Ten sposób wyceny jest stosowany dla aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży, podlegających regulacjom MSSF 5 Aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży oraz działalność zaniechana. Według ustaleń MSSF 5, wartość składnika aktywów należy przeszacować do wartości godziwej pomniejszonej o koszty zbycia, jeżeli jest ona niższa od jego wartości księgowej (bilansowej). Według tego modelu wycenia się także zapasy. Przykład 6. Wycena zapasów według modelu wartości niższej z dwóch model mieszany Przedsiębiorstwo produkcyjne posiada w magazynie m.in. zapasy materiałów o wartości według cen nabycia. 6 000 zł, które stanowią zapasy nadmierne. Cena sprzedaży netto tych materiałów na dzień bilansowy wynosi 2 500 zł. Spółka do wyceny zapasów stosuje model wartości niższej z dwóch. Wartość księgowa materiałów 6 000 zł Wartość materiałów według ceny sprzedaży netto na dzień bilansowy 2 500 zł Wartość bilansowa materiałów 2 500 zł Różnica z przeszacowania wartości materiałów do wartości w cenie sprzedaży netto zostanie odniesiona w koszty. Ogólnie opisane modele wyceny bilansowej aktywów i pasywów można sprowadzić do dwóch rodzajów: modelu kosztu historycznego, modelu wartości godziwej. Przyjęcie do wyceny aktywów i pasywów modelu kosztu historycznego oznacza stosowanie takich parametrów wyceny, jak cena nabycia (zakupu) lub koszt wytworzenia, natomiast w modelu wartości godziwej jako parametr wyceny przyjmuje się wartość godziwą, którą może być: cena sprzedaży netto, wartości netto możliwa do realizacji (MSSF), wartość bieżąca lub w inny sposób określona 171

wartość godziwa. Zgodnie z Uor według modelu kosztu historycznego wycenia się takie grupy aktywów, jak: wartości niematerialne i prawne, rzeczowe aktywa trwałe, należności, inwestycje, zapasy, rozliczenia międzyokresowe. Model wartości godziwej może być stosowany do wyceny inwestycji. Zgodnie z MSSF, według modelu kosztu historycznego można wyceniać: wartości niematerialne i prawne, rzeczowe aktywa trwałe, należności, nieruchomości inwestycyjne, zapasy, rozliczenia międzyokresowe. Występuje tu więc zbieżność z Uor natomiast według modelu wartości godziwej można wyceniać, oprócz aktywów finansowych i nieruchomości inwestycyjnych, także rzeczowe aktywa trwałe, jak i wartości niematerialne i prawne. 4. Podsumowanie Zastosowane przez jednostkę gospodarczą metody wyceny aktywów i pasywów mają istotny wpływ na wartości prezentowane w jej sprawozdaniu finansowym oraz jej wynik finansowy, wpływają więc na obraz sytuacji majątkowo-finansowej jednostki. Dlatego prawidłowa wycena jest kluczowym zagadnieniem w rachunkowości. Na podstawie przeprowadzonej analizy przepisów ustawy o rachunkowości w zakresie wyceny bilansowej można stwierdzić, że dominującym w polskim prawie rachunkowości modelem wyceny bilansowej jest nadal model kosztu historycznego i zasada ostrożnej wyceny. To tradycyjne podejście dotyczy przede wszystkim aktywów i zobowiązań niefinansowych. Pojawienie się jednak nowego parametru wyceny, jakim jest wartość godziwa, jest zapowiedzią już zauważalnego, szczególnie w regulacjach międzynarodowych, dążenia do wyceny aktywów i pasywów według modelu wartości godziwej, czyli w wartościach przyszłych korzyści ekonomicznych. Ustanowienie wartości godziwej jako obligatoryjnej do wyceny określonych aktywów i zobowiązań może spowodować, że model wartości godziwej stanie się nadrzędnym, równolegle z modelem kosztu historycznego, sposobem wyceny bilansowej (por. Walińska, 2007, s. 335). 172

Literatura Gmytrasiewicz M., Karmańska A. (2002), Rachunkowość finansowa. Difin, Warszawa. Gmytrasiewicz M. (red.), (1997), Rachunkowość, PWN, Warszawa. Jaruga A. (red.) (2005), Jednostkowe sprawozdanie finansowe według Międzynarodowych Standardów Rachunkowości MSSF/MSR, SKwP, Warszawa. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej 2007, (2007) Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa. Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości, tekst jednolity, Dz.U. z 2004 r., nr 76, poz. 694, z późn. zm. Walińska E. (red.), (2002), Zasady wyceny bilansowej i ustalania wyniku finansowego, Centrum Controllingu i Analiz Ekonomicznych sp. z o.o., Łódź. Walińska E. (red.) (2007), Rachunkowość i sprawozdawczość finansowa, ABC Wolters Kluwer Business, Warszawa. Założenia koncepcyjne sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych (2007), [w:] Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej 2007, IASB, SKwP, London. Streszczenie Artykuł jest poświęcony problematyce wyceny bilansowej aktywów i pasywów. Celem artykułu jest zaprezentowanie koncepcji wyceny aktywów i pasywów w rachunkowości, a szczególnie prezentowanych w ustawie o rachunkowości i MSSF. W artykule opisano metody wyceny aktywów i pasywów stosowane w rachunkowości oraz scharakteryzowano i porównano modele wyceny bilansowej aktywów i pasywów według ustawy o rachunkowości i MSSF. Ogólnie w rachunkowości można wyróżnić cztery metody wyceny składników majątku oraz dwa podstawowe modele wyceny bilansowej aktywów i pasywów. Podstawowymi metodami wyceny aktywów i pasywów są: metoda kosztu historycznego, metoda kosztu bieżącego, metoda wartości realizacji, metoda wartości bieżącej. Modelami wyceny bilansowej aktywów i pasywów, które można wyróżnić w ustawie o rachunkowości i MSSF, są: model kosztu historycznego, model wartości godziwej. Dominującym modelem wyceny bilansowej aktywów i pasywów w polskim prawie bilansowym jest model kosztu historycznego. 173

Summary Models and methods of assets and liabilities valuation The article deals with the issue of assets and liabilities valuation. The aim of the article is to present the concepts of assets and liabilities measurement in accounting, particularly as set out in the Polish Accounting Act and IFRSs. The author describes methods of assets and liabilities valuation used in accounting and compares the valuation models prescribed by the Polish Accounting Act and the IFRSs. Generally, there are four methods of assets and liabilities measurement and two basic valuation models. The main methods of assets and liabilities measurement are: historical cost method, current cost method, realizable value method, present value method. The valuation models to be used according to the Polish Accounting Act and IFRSs are the historical cost model and the fair value model. The historical cost model of assets and liabilities measurement is still given prominence in Polish accounting regulations. 174