Struktura i tendencje rozwojowe biur podróży w Polsce w latach 1989 2004

Zeszyty Naukowe nr 704 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2006 Małgorzata Kryczka-Habina Studium Doktoranckie Wydziału Zarządzania Struktura i tendencje rozwojowe biur podróży w Polsce w latach 1989 2004 1. Wprowadzenie System polityczny i polityka ekonomiczna państwa są czynnikami silnie oddziałującymi na gospodarkę turystyczną. Przez 44 lata w Polsce panował ustrój socjalistyczny, który nie uwzględniał w swojej ideologii istnienia gospodarki wolnorynkowej. Silny interwencjonizm państwowy oraz centralnie sterowana gospodarka wykluczały wszelką konkurencję i prawidłowy rozwój funkcjonujących na rynku przedsiębiorstw. Państwo polskie znalazło się za tzw. żelazną kurtyną, a zamknięte granice utrudniały kontakt ze społeczeństwami oraz miejscami znajdującymi się poza terytorium Polski. W obawie przed wpływami zachodniej demokracji, wrogiej doktrynie systemu socjalistycznego, zakazano obywatelom posiadania paszportów i niekontrolowanego opuszczania kraju. Gdy w 1989 r. rozpoczął się w Polsce okres transformacji ustrojowej i związane z nim przemiany gospodarcze, nastąpił wzmożony ruch turystyczny. Brak barier dotyczących wyboru miejsca i czasu podróżowania otworzył nowe perspektywy dla rozwoju usług turystycznych. Zgodnie z podstawowymi prawami ekonomicznymi, wysoki popyt spowodował wzrost podaży. Na rynku pojawiło się wiele nowych biur podróży oferujących coraz szerszy zakres usług. Dynamicznie zaczęła się rozwijać zagraniczna turystyka wyjazdowa oraz zagraniczna turystyka przyjazdowa. Wraz z transformacją następowały interesujące przemiany w branży turystycznej, chociaż turystyka nie była traktowana przez rząd jako istotna dziedzina gospodarki, o czym świadczy przekazywanie zarządzania nią do różnych resortów. I tak w okresie transformacji problematyką turystyki na szczeblu centralnym

72 Małgorzta Kryczka-Habina zajmował się Komitet ds. Młodzieży oraz Ministerstwo Rynku Wewnętrznego, a następnie Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki. Pod koniec lat 90. zarządzanie turystyką przekazano Ministerstwu Transportu i Gospodarki Morskiej, a następnie Ministerstwu Gospodarki. Do podstawowych jednostek w przemyśle turystycznym należą biura podróży. To one tworzą rynek ofert, generują podaż, wyznaczają nowe kierunki i formy spędzania wolnego czasu. Proces transformacji gospodarczej oraz zmiany zachodzące w turystyce przyjazdowej i wyjazdowej wywarły decydujący wpływ na rozwój i przekształcenia biur podróży. Celem artykułu jest ukazanie struktury i tendencji rozwojowych biur podróży w Polsce. 2. Pojęcie, rodzaje i funkcje biur podróży Pierwsze na świecie biuro podróży założył Anglik Thomas Cook w 1841 r. W ciągu wieków w funkcjonowaniu i organizacji biur podróży dokonało się wiele przekształceń prowadzących do ich udoskonalenia. Jednak zasadniczą istotą ich działalności było zawsze świadczenie usług organizacji i pośrednictwa w zakresie usług turystycznych. W literaturze przedmiotu występuje wiele definicji biur podróży. E. Turkiewicz definiuje biuro podróży jako podmiot gospodarczy prowadzący działalność w zakresie zarówno organizowania, realizowania, sprzedawania usług niezbędnych dla podróżnych, jak i sprzedaży usług towarzyszących i komplementarnych. Według J. Sierpińskiego, zadaniem biur podróży jest pośrednictwo między wytwórcami usług turystycznych a konsumentami tych usług 2. Biura podróży sprzedają usługi oraz realizują imprezy, tzn. oferują skompletowane zestawy usług turystycznych. Biuro podróży jest zatem podmiotem gospodarczym ulokowanym między producentem a nabywcą. Jego zadanie polega na pośredniczeniu w organizacji i sprzedaży pakietu i pojedynczych usług turystycznych. Przedmiot działalności biur podróży stanowi: organizacja, obsługa i sprzedaż imprez turystycznych, pośrednictwo turystyczne, rezerwacja hotelowa i usługi hotelarskie, przewodnictwo i pilotaż, usługi transportowe oraz sprzedaż biletów autobusowych, kolejowych, lotniczych, promowych, pośrednictwo w wypożyczaniu samochodów, Obsługa ruchu turystycznego, red. Z. Kruczek, Kraków 2000, s. 17. 2 Usługi pośrednictwa w polskiej gospodarce turystycznej, Monografie i Opracowania nr 262, SGPiS, Warszawa 1988, s. 10.

Struktura i tendencje rozwojowe biur podróży w Polsce 73 ubezpieczenia turystyczne, związane z osobami podróżującymi i ich rzeczami osobistymi, obsługa kongresów, targów itp., informacja turystyczna, realizacja rozliczeń finansowych i kredytowych związanych z podróżami, wymianą walut oraz innymi transakcjami, sprzedaż produktów związanych z miejscem pobytu, np. wydawnictw turystycznych. Biura przekazują zainteresowanym szczegółowe informacje dotyczące oferowanych imprez, upraszczają czynności związane z odbywaniem wycieczek i podróży. Ich działalność związana jest ściśle z organizacjami turystycznymi, komunikacją, hotelarstwem i informacją turystyczną. Kształtują ponadto popyt i podaż świadczeń turystycznych. W literaturze występuje wiele określeń biur podróży, m.in. przedsiębiorstwo turystyczne, organizator podróży, agent podróży, hurtownik podróży, touroperator, agencja podróżnicza, biuro turystyczne, agent sprzedaży detalicznej, wytwórca podróży. Polska ustawa o usługach turystycznych dzieli biura turystyczne na trzy rodzaje: organizatorów turystyki, czyli touroperatorów, pośredników turystycznych, agentów turystycznych. Organizator turystyki jest przedsiębiorcą organizującym imprezy turystyczne. Tworzy zatem programy, zapewnia świadczenia i pilotów, zabezpiecza transport, realizuje i rozlicza usługi. Touroperator ponosi odpowiedzialność za organizację imprezy, jakość i wyznaczony standard usług, za zrealizowanie świadczeń zgodnie z zawartą z klientem umową oraz za rozliczenie z dostawcami usług. Działalność touroperatora polega na skupowaniu w dużych ilościach pojedynczych dóbr od bezpośrednich producentów dóbr i usług turystycznych oraz tworzeniu z nich pakietów usług turystycznych (package tours) sprzedawanych klientowi po określonej cenie. Pośredniczy on również w zakupie pojedynczych usług noclegowych (wykupuje miejsca w hotelu), transportowych (zapewnia czarter lotów), żywieniowych, rozrywkowych, rekreacyjnych i innych. Własne pakiety usług turystycznych oraz pojedyncze usługi kieruje on na rynek w systemie promocji i w formie ofert. Pośrednik turystyczny to przedsiębiorca, którego działalność polega na wykonywaniu na zlecenie klienta czynności faktycznych i prawnych związanych z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych. Odpowiada on wyłącz- Ustawa o usługach turystycznych z dn. 29.08.1997, Dz.U. 04.223.2268, rozdz. 1, art. 3; rozdz. 2.

74 Małgorzta Kryczka-Habina nie za wybór usługodawcy bądź organizatora turystyki. Natomiast za należyte wykonanie umowy o świadczenie usług turystycznych ponosi odpowiedzialność wobec klienta wykonawca tej usługi lub organizator turystyki. Pozycję pośrednika względem organizatora i klienta przedstawia rys. 1. Klient zlecenie Pośrednik turystyczny umowa o świadczenie usługi turystycznej Organizator turystyki lub wykonawca usługi turystycznej A umowa o świadczenie usługi turystycznej Organizator turystyki lub wykonawca usługi turystycznej B Rys. 1. Pozycja pośrednika turystycznego wobec klienta i organizatora turystyki (wykonawcy usługi turystycznej) Źródło: J. Kocur, Organizator turystyki, pośrednik turystyczny czy agent turystyczny?, Rynek Turystyczny 1999, nr 3 (116), s. 14. Agent turystyczny jest to przedsiębiorca, którego działalność polega na stałym pośredniczeniu w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki posiadających zezwolenie w kraju lub na rzecz innych usługodawców posiadających siedzibę w kraju. Agent stanowi pośrednie ogniwo w systemie dystrybucji usług turystycznych, ponieważ sprzedaje kompleksowe pakiety udostępnione mu przez touroperatora lub pojedyncze usługi uzyskane od dostawców (np. od hoteli, restauracji). Rolą agencji jest zapewnienie zleceniodawcy dostępu do rynku, a klientowi miejsca, w którym może nabyć usługi turystyczne 4. Zasadnicza różnica między touroperatorem a agentem polega więc na tym, że touroperator działając na własny rachunek zakupuje usługi u wytwórców ponosząc ryzyko, natomiast agent pracuje w imieniu firmy, która przekazuje mu do sprzedania określone produkty turystyczne i otrzymuje wynagrodzenie od każdej sprzedaży, nie biorąc za nie odpowiedzialności. Natomiast różnica pomiędzy agentem turystycznym a pośrednikiem polega na tym, że agent działa na rzecz organizatora 4 W. Chmielarz, Zarządzanie w turystyce. Wspomaganie działalności biur podróży przez Internet, Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne Wyższej Szkoły Organizacji Turystyki i Hotelarstwa w Warszawie, Warszawa 2003, s. 6.

Struktura i tendencje rozwojowe biur podróży w Polsce 75 turystyki lub wykonawcy usługi turystycznej, natomiast pośrednik na zlecenie klienta. Podobnie jak pośrednik, agent odpowiedzialny jest za wybór, natomiast nie odpowiada za należyte wykonanie usługi turystycznej. Z tytułu pośrednictwa w zawieraniu umów agent otrzymuje prowizję, która jest wliczona w cenę wycieczki lub usługi. Agent odpowiada za należyte i zgodne z programem touroperatora sprzedanie imprezy i udzielenie informacji klientowi na temat wymogów związanych z wyjazdem. Miejsce agenta w kanałach dystrybucji przedstawia rys. 2. Organizator turystyki lub wykonawca usługi turystycznej A umowa agencyjna Agent turystyczny umowa o świadczenie usługi turystycznej Klient Organizator turystyki lub wykonawca usługi turystycznej B umowa agencyjna Rys. 2. Pozycja agenta turystycznego wobec klienta i organizatora turystyki (wykonawcy usługi turystycznej) Źródło: J. Kocur, Organizator turystyki, pośrednik turystyczny czy agent turystyczny?, Rynek Turystyczny 1999, nr 3 (116), s. 15. Wytwórcy usług przygotowują i dostarczają na rynek produkty turystyczne, które mogą być nabywane indywidualnie bądź mogą składać się na pakiet usług turystycznych. Touroperatorzy tworzą z usług dostarczonych przez wytwórców pakiety turystyczne i sprzedają je korzystając z własnej sieci sprzedaży lub za pośrednictwem agencji turystycznych. Rynek turystyczny współtworzą nabywcy usług. Produkty turystyczne wytwarzane są przez różne firmy w różnym miejscu i czasie, a proces wytwarzania części z nich przebiega równocześnie z ich konsumpcją. Klient ma więc możliwość dowolnego wyboru usług i ich zakupu bezpośrednio u wytwórcy, touroperatora bądź pośrednika. Popyt na usługi organizacji i pośrednictwa stanowi równocześnie zapotrzebowanie na usługi pojedyncze i na pakiety usług. Wraz z zadowoleniem klienta wynikającym z zaspokojenia jego potrzeb związanych z usługami turystycznymi wzrasta popyt na te usługi, a ten z kolei wpływa na zwiększenie podaży. Zatem między ogniwami kanałów dystrybucji zachodzą

76 Małgorzta Kryczka-Habina Wytwórca usług pojedynczych (hotelarz, przewoźnik, przewodnik, zakład gastronomii, uzdrowisko, ośrodki rekreacji, sportu i rozrywki) Organizator turystyki, wytwórca pakietów usług turystycznych (touroperator) Pośrednik w zamówieniu i sprzedaży usług turystycznych (pośrednik turystyczny, agencja podróży) Nabywca usług turystycznych (klient, turysta, podróżny) Rys. 3. Organizatorzy i pośrednicy na rynku usług turystycznych Źródło: opracowanie własne na podstawie: A.S. Kornak, Ekonomika i organizacja biur podróży, WSHiT, Częstochowa 2003, s. 18. silne interakcje. Rys. 3 przedstawia podmioty gospodarcze funkcjonujące na rynku turystycznym. 3. Uwarunkowania rozwoju biur podróży w okresie transformacji ustrojowej Głęboki kryzys gospodarczy w okresie PRL znalazł odzwierciedlenie w turystyce. W wyniku zapaści gospodarczej oraz wprowadzenia stanu wojennego w Polsce na początku lat 80. XX w. nastąpił poważny regres ruchu turystycznego. Do końca lat 80. strukturę instytucjonalną rynku biur podróży w Polsce tworzyły trzy typy dużych biur. Działały one na podzielonym ściśle rynku i miały ofertę dostosowaną odpowiednio do jego potrzeb. Pierwszą grupę stanowiły biura państwowe i spółdzielcze, z rozbudowaną siecią placówek terenowych (Orbis, Gromada). Do drugiej grupy należały biura organizacji społecznych i młodzieżowych (BTZ PTTK, Almatur, Logostour, Harctur). Ostatnią grupę tworzyły przedsiębiorstwa terenowe, działające w obrębie jednego województwa, które oprócz prowadzenia typowej dla biur podróży działalności, często były właścicielami komunalnej bazy noclegowej. Wprowadzona ustawą z 1988 r. zasada swobody w podejmowaniu działalności gospodarczej spowodowała szybki rozwój biur podróży. Branża turystyczna Rola i zadania państwa w gospodarce turystycznej, red. J. Raciborski, Zeszyty Naukowe nr 71, AWF w Krakowie, Kwit, Kraków 1995, s. 18.

Struktura i tendencje rozwojowe biur podróży w Polsce 77 pozbawiona była jakichkolwiek regulacji, które gwarantowałyby minimum jakości świadczonych usług oraz zabezpieczały podstawowe interesy klientów. Systematycznie zmniejszało się znaczenie sektora socjalnego i społecznego, a wzrastała rola sektora komercyjnego. W latach 90. rozpoczął się proces przekształceń systemowych w Polsce, czyli przejście od socjalizmu do kapitalizmu, przy jednoczesnym uwzględnieniu korekty wolnorynkowego modelu demokratycznego. Zaznaczył się wówczas wyraźny podział na dwa etapy rozwoju turystyki w Polsce: szybki rozwój ilościowy i jakościowy turystyki w pierwszej połowie lat 90. i spowolnienie tego rozwoju w końcu dekady 6. Zwycięstwo opozycji politycznej w wolnych wyborach w czerwcu 1989 r. uruchomiło proces przemian społeczno-politycznych i gospodarczych w Polsce oraz spowodowało podobne zmiany w innych krajach Europy Wschodniej. Pod koniec 1989 r. sejm przyjął ustawy o liberalizacji cen, ograniczeniu dotacji budżetowych, skokowym wzroście kredytów i wymienialności złotówki na waluty zachodnie. W 1991 r. sejm przyjął ustawę o powszechnym podatku od osób fizycznych, a dwa lata później rozpoczęto proces powszechnej prywatyzacji 7. Rozpoczęta po 1989 r. transformacja ustrojowa w Polsce zmieniła zasadniczo warunki i sposoby stanowienia prawa, które zostało podporządkowane demokratycznej i rynkowej doktrynie polityczno-ekonomicznej. Turystyka przestała pełnić głównie funkcje społeczno-ustrojowe, natomiast znaczenia nabrały jej funkcje gospodarcze. Transformacja systemu ekonomicznego skierowała turystykę na drogę własności prywatnej, wolnego rynku i konkurencji 8. Pierwszy okres transformacji systemowej, przypadający na lata 1989 1993, charakteryzował się wprowadzeniem nowych zasad regulacji prawnej w zakresie turystyki. Dotyczyły one m.in. ujednolicenia cen usług turystycznych, zmiany zasad prawa dewizowego, likwidacji monopolu państwa w organizacji turystyki zagranicznej, nowych zasad tworzenia systemu podatkowego 9. W 1990 r. powołano Polską Izbę Turystyki (PIT), będącą w latach późniejszych największym zrzeszeniem firm turystycznych. Rok później utworzono Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki (UKFiT). Stymulatorem rozwoju gospodarki turystycznej była tzw. mała prywatyzacja wprowadzona w ramach programu stabilizacyjnego, tzw. planu Balcerowicza, 6 U. Szubert-Zarzeczny, Turystyka w rozwoju gospodarczym Polski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław 2001, s. 171. 7 J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2003, s. 174. 8 U. Szubert-Zarzeczny, op. cit., s. 204. 9 Ibidem, s. 205.

78 Małgorzta Kryczka-Habina a także pierwsze prywatyzacje niektórych przedsiębiorstw państwowych. Porządkowanie prawa regulującego funkcjonowanie podmiotów gospodarki turystycznej miało zasadnicze znaczenie dla kierunków regulacji prawnej w kolejnych latach zmian transformacyjnych. Zapoczątkowana w pierwszej fazie przekształceń systemowych realizacja programu stabilizacji gospodarczej spowodowała wkrótce w odniesieniu do turystyki obniżenie obrotu i zysku. Badania nad sytuacją na rynku usług turystycznych przeprowadzone przez Instytut Turystyki w Warszawie w 1991 r. wykazały głęboką recesję. Przyczyny złej kondycji branży, a także całej gospodarki upatrywano w realizacji antyinflacyjnego programu rządu. Powstrzymanie wzrostu płac (popiwek), przy równocześnie systematycznym wzroście cen ogółu towarów i usług i wysokim oprocentowaniu kredytów (spadek produkcji, wzrost bezrobocia) spowodowały znaczne zmniejszenie się realnych dochodów ludności i pogorszenie warunków ich bytu. W konsekwencji zmniejszyło się zainteresowanie ludności usługami turystycznymi, zaspokajającymi potrzeby wyższego rzędu i stąd mającymi z natury rzeczy charakter drugorzędny 10. Jednakże prawdziwe powody trudnej sytuacji gospodarczej tkwiły w narastającej niewydolności systemu realnego socjalizmu. Proces komunalizacji własności państwowej spowodował zmianę statusu formalno-prawnego jednostek gospodarki turystycznej. Na miejscu przedsiębiorstw państwowych pojawiły się lokalne przedsiębiorstwa komunalne, przekształcone w późniejszych latach w spółki z udziałem Skarbu Państwa 11. Przykładem jest tu największe i najstarsze polskie biuro podróży Orbis powstałe w 1923 r. w formie prywatnej spółki, przejęte później przez państwo, w 1991 r. przekształcone w wielozakładową spółkę akcyjną Orbis SA, z której w 1993 r. wydzielono trzy odrębne spółki z ograniczoną odpowiedzialnością: Orbis Hotels, Orbis Travel i Orbis Transport. Biura podróży wywodzące się z przedsiębiorstw państwowych uzyskały nową postać formalno-ekonomiczną. Do tak przekształconych podmiotów gospodarczych na ogół został przeniesiony cały kapitał rzeczowy i ludzki oraz utrwalona została pozycja na rynku związana z marką, zaufaniem klienta i doświadczeniem handlowym. Są to liczący się na polskim rynku turystycznym touroperatorzy, m.in. Ogólnokrajowa Spółdzielnia Turystyczna Gromada, Sport-Tourist, Air Tours Poland, Autotour Polski Związek Motorowy, Turystyczna Agencja Usługowa TAK. Na początku lat 90. zaczęły powstawać przedsiębiorstwa utworzone poprzez zawarcie umowy między np. przedsiębiorstwami państwowymi a spółdzielczymi, 10 Informacja o sytuacji na rynku turystycznym, Instytut Turystyki w Warszawie, Poznań 1991. 11 A.K. Kornak, Ekonomika i organizacja biur podróży, Częstochowa 2003, s. 41.

Struktura i tendencje rozwojowe biur podróży w Polsce 79 przedsiębiorstwami sektora publicznego a osobami prywatnymi lub podmiotami zagranicznymi. Przykładem jest spółka Gromada-Tourist (OST Gromada i firma niemiecka), spółka Juventur BTM SA (Skarb Państwa, ZG ZSMP oraz Przedsiębiorstwo Innowacyjno-Wdrożeniowe Junit SA), spółka Forte Hotel Orbis Bristol (PP Orbis i międzynarodowa sieć hotelowa Wielkiej Brytanii Trusthouse Forte) 12. W nowej rzeczywistości ustrojowo-ekonomicznej powstało wiele prywatnych biur podróży o przewadze funkcji pośrednictwa i organizacji. Biura te utworzone zostały w warunkach wolnej konkurencji według nowoczesnych koncepcji organizacji i zarządzania. Szybko ustanowiły one swoją stabilną pozycję na polskim rynku turystycznym. Zaliczają się do nich m.in. Holiday Travel, Mazurkas Travel, Furnel Travel Biuro Podróży. Przed wprowadzeniem w życie w 1997 r. ustawy o usługach turystycznych, na rynku usług turystycznych funkcjonowało ok. 4 tys. biur podróży. W większości były to małe firmy prywatne zajmujące się głównie organizacją wyjazdów zagranicznych, co wynikało z otwarcia granic i pojawienia się nowych, atrakcyjnych kierunków. Nie posiadały one jednak doświadczenia ani odpowiedniego kapitału. Równocześnie na polskim rynku zaczęli pojawiać się zagraniczni touroperatorzy wyspecjalizowani w tworzeniu i realizacji ofert wyjazdowych. W rezultacie biura podróży oferowały produkty podobne, mało zróżnicowane cenowo i jakościowo. Sytuacja ta zmusiła biura do intensywnego tworzenia sieci sprzedaży własnych imprez. Dnia 29 sierpnia 1997 r. uchwalono ustawę o usługach turystycznych, która wprowadziła pewne regulacje prawno-ekonomiczne dotyczące m.in. działania biur podróży. Zgodnie z ustawą, działalność gospodarcza w zakresie organizowania imprez turystycznych oraz pośredniczenia na zlecenie klientów w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych wymagała uzyskania koncesji. Nie wymagała natomiast koncesji działalność agenta turystycznego polegająca na stałym pośredniczeniu w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki posiadających odpowiednie zezwolenie lub na rzecz innych usługodawców posiadających siedzibę w kraju. Warunkiem uzyskania koncesji organizatora turystyki było m.in. przedstawienie dowodu zapewnienia pokrycia kosztów powrotu klienta do kraju, w wypadku gdy organizator turystyki wbrew obowiązkom nie zapewniał tego powrotu, a także dowodu na pokrycie zwrotu wpłat wniesionych przez klientów w razie niewykonania zobowiązań wynikających z umowy, w formie umowy gwarancji bankowej lub umowy ubezpieczenia na rzecz klientów. Obowiązek ten dotyczył całego okresu prowadzonej przez organizatora działalności. 12 Ibidem, s. 42.

80 Małgorzta Kryczka-Habina Przed wejściem w życie ustawy o usługach turystycznych działalność przez biura podróży nie była klasyfikowana ze względu na charakter świadczonych klientowi usług. Ustawa nakazała określić, że prowadzi się działalność jako jeden z podmiotów: organizator turystyki, pośrednik turystyczny bądź agent turystyczny. Istotne było, że organizator może wykonywać również czynności pośrednika i agenta, a pośrednik, oprócz przypisanych mu uprawnień, może wykonywać czynności agenta. Nowa ustawa stworzyła liberalne prawo w zakresie obrotu usługami turystycznymi, co spowodowało powstanie korzystnych warunków do rozwoju biur podróży. Pojawiły się jednak nadużycia na rynku turystycznym, które przyczyniły się do zwiększenia kontroli firm. W związku z tym ustawa była kilkakrotnie nowelizowana w kolejnych latach. Uchwalenie Konstytucji RP w 1998 r. zakończyło etap konsolidacji procesu transformacji ustrojowej w Polsce. Reforma administracyjna z 1999 r., wprowadzona przez koalicję rządową AWS-UW w ramach tzw. czterech wielkich reform, zakładała decentralizację władzy i administracji państwowej. Kompetencje centralnych organów rządowych zostały przeniesione na rządowe organy niższego szczebla oraz na organy samorządowe. Zgodnie z ustawą z dnia 10 kwietnia 1999 r., koncesje na prowadzenie działalności organizatora i pośrednika w turystyce zostały zastąpione instytucją zezwoleń, wydawanych przez wojewodów 13. Pod koniec lat 90. polski rynek turystyczny zdominowany był przez małe i średnie biura podróży. W sektorze prywatnym znalazły się również biura turystyczne organizacji społecznych, m.in. Biuro Podróży i Turystyki ZNP Logostour, Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego PTTK. Wraz ze wzrostem konkurencji oraz rosnącymi kosztami organizacji i promocji, część mniejszych biur zrezygnowała z organizacji własnych imprez, zajmując się pośrednictwem w sprzedaży ofert kilku organizatorów, lub ograniczyła działalność do sprzedaży oferty jednego zagranicznego touroperatora, np. działająca na zasadach franchisingu sieć Scan Holiday. Pojawiły się również formy integrowania branży turystycznej poprzez fuzje kapitałowe i organizacyjne, czyli łączenie się firm w konsorcja. Oto przykłady: Korporacja Biura Podróży Urlop, powstała w 1994 r. z połączenia 26 polskich biur podróży związanych z Juventurem, Konsorcjum Polskich Biur Podróży, założone w 1995 r., w wyniku porozumienia zawartego między trzema dużymi biurami zagranicznej turystyki wyjazdowej: Orbis Travel (60%), Air Tours (30%) i Gromadą (10%), Open Travel Group, założona w 1999 r. jako spółka, której strukturę własnościową tworzą: Delta Travel, Jan-Pol i Jordan. 13 U. Szubert-Zarzeczny, op. cit., s. 208.

Struktura i tendencje rozwojowe biur podróży w Polsce 81 4. Rozwój biur podróży w latach 1992 2004 Instytut Turystyki przeprowadził w 2002 r. badania, których rezultatem było opracowanie: Biura podróży w liczbach. Lata 1992 2002. Jest ono jednak niepełne i nie zawiera żadnych informacji dotyczących lat 1994, 1995 i 1998. Dokładnych danych nie posiada również Główny Urząd Statystyczny. Opracowanie Instytutu Turystyki 14 wskazuje, że Departament Dochodu Narodowego GUS przeprowadził w latach 1992 1993 badania przedsiębiorstw należących do gałęzi Turystyka i wypoczynek 882. Badaniem pełnym objęto wszystkie duże i średnie przedsiębiorstwa zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym. Jednostki małe zatrudniające mniej niż 5 osób zbadano losowo, oszacowano i uogólniono na wszystkie tego typu jednostki. Klasyfikację przedsiębiorstw przeprowadzono według wielkości zatrudnienia zakładając, że: jednostki małe zatrudniają od 1 do 5 pracowników, jednostki średnie zatrudniają od 6 do 19 pracowników, jednostki duże zatrudniają powyżej 20 osób. Tabela 1. Struktura biur podróży według wielkości jednostki w latach 1992 1993 w % Wielkość jednostki 1992 1993 Ogółem 100 100 Duże 2 13 Średnie 3 27 Małe 95 60 Źródło: I. Kulesza, Biura Podróży w liczbach. Lata 1992 2002, Instytut Turystyki, Warszawa 2002, s. 3 4. Z tabeli 1 wynika, że spośród 3840 podmiotów zarejestrowanych w 1992 r. aż 95% stanowiły jednostki małe, natomiast rok później udział w rynku małych firm zmniejszył się do 60% przy ogólnej liczbie biur podróży oszacowanej na 3500. Instytut Turystyki dokonał w 1994 r. analizy działalności polskich biur podróży 15. W jej wyniku stwierdzono, że większość biur wykazywała bardzo szeroki zakres działalności, której przedmiotem była organizacja wyjazdów i przyjazdów w kraju i za granicą, sprzedaż krajowych i zagranicznych biletów kolejowych, autobusowych, promowych i lotniczych, usługi pilotażu, transport, pośrednictwo wizowe i paszportowe, organizacja narad, seminariów, kongresów, targów, festiwali, organizacja pielgrzymek, sprzedaż towarów turystycznych i sportowych, 14 I. Kulesza, Biura Podróży w liczbach. Lata 1992 2002, Instytut Turystyki, Warszawa 2002. 15 A. Konieczna-Domańska, Biura podróży na rynku turystycznym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 182.

82 Małgorzta Kryczka-Habina pośrednictwo ubezpieczeniowe, informacja turystyczna i inne. Wszystkie biura świadczyły usługi w zakresie turystyki krajowej, 80% biur zajmowało się zagraniczną turystyką wyjazdową, a 57% turystyką przyjazdową. Własność prywatną stanowiło aż 78,5% biur podróży, natomiast do Skarbu Państwa należało już tylko 7,5% jednostek. Zdecydowaną większość stanowili touroperatorzy, co obrazuje tabela 2. Usługi z zakresu transportu turystycznego własnymi środkami transportu świadczyło 32% jednostek, natomiast wynajętymi środkami 75% jednostek. Pośrednictwo sprzedaży biletów autobusowych krajowych prowadziło 27% biur, zagranicznych 57%. Pośrednictwem ubezpieczeniowym zajmowało się 67% biur podróży, pośrednictwem paszportowym 7%, a wizowym 3% jednostek. Tabela 2. Udział touroperatorów i pośredników w polskim rynku turystycznym w pierwszym okresie transformacji (w % udziału) Specjalizacja biura podróży Touroperatorzy Pośrednicy Turystyka krajowa 68 1 Zagraniczna turystyka wyjazdowa 56 3 Zagraniczna turystyka przyjazdowa 41 56 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych w 1994 r. przez Instytut Turystyki. Według opracowania Instytutu Turystyki z 2000 r., w 1996 r. zarejestrowane były 474 podmioty gospodarcze posiadające osobowość prawną, prowadzące pełną księgowość, zatrudniające powyżej 5 osób. Natomiast w systemie REGON zarejestrowanych było 1,986 mln jednostek prowadzących działalność gospodarczą, zatrudniających do 5 osób. W Europejskiej Klasyfikacji Działalności biura podróży występują w dziale Transport, gospodarka magazynowa i łączność i nigdy nie są prezentowane ich dane liczbowe i finansowe oddzielnie. Podobnie przestawione są dane dotyczące 1997 r. Liczba przedsiębiorstw posiadających osobowość prawną i zatrudniających powyżej 5 osób wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim do 509. Jednostki prowadzące działalność gospodarczą o liczbie pracujących do 5 osób stanowiły w systemie REGON 1,5 mln. Według szacunków GUS działało 2030 agencji turystycznych zatrudniających mniej niż 5 osób. Liczba biur podróży w 1999 r. na dzień 31 grudnia według REGON wynosiła 7330, z czego aż 85% stanowiły małe firmy nieposiadające osobowości prawnej, zatrudniające mniej niż 5 osób. W roku następnym nieznacznie wzrosła liczba zarejestrowanych jednostek (o 28), a udział małych biur w rynku nadal wyno-

Struktura i tendencje rozwojowe biur podróży w Polsce 83 sił 85%. Zgromadzone dane o liczbie biur podróży w Polsce na przestrzeni lat 1992 2000 prezentuje tabela 3. Tabela 3. Biura podróży w Polsce Rok Liczba biur podróży 1992 3840 1993 3500 1994. 1995. 1996. 1997 2539 1998. 1999 7330 2000 7358 Źródło: opracowanie własne na podstawie: I. Kulesza, Biura Podróży w liczbach. Lata 1992 2002, Instytut Turystyki, Warszawa 2002, s. 3 4. W pierwszych latach XXI w. całą branżę turystyczną dotknęła dekoniunktura wywołana kryzysem ekonomicznym, a także czynnikami zewnętrznymi, takimi jak zamachy i zagrożenie terrorystyczne, wojny w Afganistanie, w Iraku, a także epidemia SARS. Zachodnioeuropejskie koncerny turystyczne prowadziły w Polsce działalność gospodarczą na preferencyjnych warunkach, dzięki czemu nie płaciły do 2002 r. podatku VAT. Stanowiły one niewątpliwie dużą konkurencję dla rodzimych biur podróży, które najczęściej miały mały kapitał i niewielkie doświadczenie w porównaniu z firmami zagranicznymi. Sytuacja na rynku nie była więc korzystna dla polskich podmiotów turystycznych. W 2000 r. zaczęli wyodrębniać się silni kapitałowo organizatorzy wyjazdów zagranicznych, ukierunkowani na określone rynki geograficzne, rodzaje turystyki bądź formy ofert. Następowało stopniowe ugruntowanie ich pozycji na rynku usług turystycznych. Natomiast małe, mające pełną ofertę biura podróży zaczęły przekształcać się w wyspecjalizowanych w pośrednictwie agentów. Nadal jednak organizowały własne wyjazdy krajowe i zagraniczne, często na zlecenie klienta, pośredniczyły w sprzedaży ofert większych organizatorów oraz w sprzedaży biletów autokarowych i ubezpieczeń. Łączyły więc usługi pośrednictwa z działalnością touroperatorską. W dużych biurach podróży pojawiły się wyspecjalizowane działy, referaty i stanowiska służące skuteczniejszej organizacji pracy, natomiast w małych biurach pracownik musiał być wszechstronny i doskonale zorientowany w problematyce