Skuteczność chwastobójcza herbicydów w ochronie odmian maku siewnego (Papaver somniferum L.)

ROŚLINY OLEISTE OILSEED CROPS 36: 69-84 2015 Marek Wójtowicz 1, Andrzej Wójtowicz 2 1 Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin PIB, Oddział w Poznaniu 2 Instytut Ochrony Roślin PIB w Poznaniu Adres korespondencyjny autora e-mail: marekw@nico.ihar.poznan.pl DOI: 10.5604/12338273.1195345 Skuteczność chwastobójcza herbicydów w ochronie odmian maku siewnego (Papaver somniferum L.) Efficacy of herbicides in protection of poppy (Papaver somniferum L.) cultivars against weeds Słowa kluczowe: mak, wrażliwość na herbicydy, skuteczność zwalczania chwastów, plon nasion Streszczenie Przeprowadzone w latach 2013 i 2014 badania nad oceną oddziaływania pielęgnacji chemicznej na rozwój i plon maku potwierdziły skuteczność ochrony tej rośliny uprawnej za pomocą następujących herbicydów: Lentipur Flo TM 500 SC (Chlorotoluron 500 g l -1 ), Callisto TM 100 SC (Mezotrion 100 g l -1 ), Laudis TM 44 OD (Tembotrion 44 g l -1 ), Starane TM 250 EC (Fluroksypyr 250 g l -1 ). Najgroźniejsze chwasty w uprawie maku: chwastnica jednostronna Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv, komosa biała Chenopodium album L. i rdest powojowaty Polygonum convolvulus L., były efektywnie zwalczane herbicydami Laudis TM 44 OD lub Callisto TM 100 SC w mieszaninie z herbicydem Starane TM 250 EC zastosowanymi w fazie 4 liści maku. Mieszaniny te równie efektywnie zwalczały mniej groźne w uprawie maku chwasty takie jak: fiołek i tobołki. Oceniane odmiany maku dobrze zniosły zabieg chemicznej pielęgnacji roślin. Nie obserwowano przerzedzenia roślin pod wpływem działania zastosowanych w doświadczeniu herbicydów. Fitotoksyczne oddziaływanie herbicydu Callisto TM 100 SC w mieszaninie ze Starane TM 250 EC uwidoczniło się tylko w postaci chlorozy liści i niewielkim przytłumieniu wzrostu. Herbicyd Laudis TM 44 OD stosowany pojedynczo lub w mieszaninie z herbicydem Starane TM 250 EC w fazie 4 liści maku nie oddziaływał fitotoksycznie na roślinę uprawną. W przeprowadzonym doświadczeniu najwyższe plony maku uzyskano na obiektach traktowanych herbicydem bezpośrednio po siewie oraz w fazie 4 liści rośliny uprawnej. Plony zależały także od odmiany maku. Wyżej plonowały odmiany wysokomorfinowe: Opal i Morfeusz w porównaniu z odmianą nisko morfinową. Key words: poppy, sensitivity to herbicides, efficacy of weed control, seed yield Abstract The experiment, carried out in years 2013 and 2014 to determine the effect of chemical weed control on the development and yield of opium poppy, confirmed the efficacy of crop protection by the following herbicides: Lentipur Flo TM 500 SC (Chlorotoluron 500 g l -1 ), Callisto TM 100 SC (Mezotrion 100 g l -1 ), Laudis TM 44 OD (Tembotrion 44 g l -1 ), Starane TM 250 EC (Fluroksypyr 250 g l - 1 ). The most harmful weeds for poppy: cockspur grass Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv, lambsquarter Chenopodium album L. and black bindweed Polygonum convolvulus L., were

70 Marek Wójtowicz, Andrzej Wójtowicz effectively controlled by Laudis TM 44 OD or Callisto TM 100 SC herbicides in the mixture with Starane TM 250 EC, applied at the stage of 4 leaves of opium poppy. These herbicide mixtures effectively controlled also less harmful weeds such as field pansy (Viola arvensis Murr.) and field penny-cress (Thlaspi arvense L.). Opium poppy cultivars endured well the chemical treatments. The applied herbicides did not limit the number of poppy plants per area. The phytotoxic effect of herbicide Callisto TM 100 SC, applied as the mixture with Starane TM 250 EC caused chlorosis of leaves and insignificant inhibition of plant height. Herbicide Laudis TM 44 OD applied alone or in the mixture with Starane TM 250 EC at the stage of 4 leaves did not affect phytotoxically opium poppy plants. In the experiment the highest poppy yield was achieved on plots where weed control was carried out both preemergence and at the 4 leaves stage of opium poppy. The yield of opium poppy differed significantly among the tested cultivars. The highest yield was noted for cultivars with a high content of morphine: cv. Opal and cv. Morfeusz. Wstęp Mak w początkowym okresie ontogenezy fazy siewki i rozety liściowej rośnie wolno i dlatego plantacje tej rośliny uprawnej łatwo ulegają zachwaszczeniu zwłaszcza przez ekspansywne gatunki chwastów, takie jak komosa biała Chenopodium album L., chwastnica jednostronna Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv. i rdest powojowaty Polygonum convolvulus (L.) Á. Löve. Na powolny wzrost młodocianych roślin maku zwracają uwagę w swoich badaniach Kosek i Pšenička (2010) oraz Cihlář i in. (2010). Słabe zdolności maku do konkurowania o światło i składniki pokarmowe uniemożliwiają uzyskanie wysokich plonów na plantacjach niedostatecznie chronionych przed chwastami, co wskazuje na istotne znaczenie zabiegów pielęgnacyjnych w uprawie tej rośliny. Niestety pielęgnacja oparta na pracy ręcznej jest bardzo pracochłonna, bowiem jak podają Fulara i Dobrzański (1973), nakłady pracy na pielenie maku stanowią około 50% czasu wydatkowanego na jego uprawę. Obecnie w Polsce nie ma zarejestrowanego herbicydu do ochrony maku przed chwastami, dlatego próbuje się zaadoptować do technologii produkcji maku herbicydy stosowane w ochronie innych roślin uprawnych. Dotychczas przeprowadzone badania w Polsce wykazały pozytywne rezultaty zwalczania w uprawie maku komosy białej herbicydem Callisto TM 100 SC (Wójtowicz i Wójtowicz 2009, Wójtowicz 2011). Niestety efektywność tego herbicydu nie jest wystarczająca w stosunku do innego bardzo groźnego dla maku chwastu jakim jest rdest powojowaty (Wójtowicz 2011). Ponadto herbicyd ten oddziałuje toksycznie na roślinę uprawną powodując chlorozę liści i ograniczenie tempa wzrostu maku bezpośrednio po zastosowaniu (Wójtowicz 2011). Z tego powodu uzasadnione jest kontynuowanie badań ukierunkowanych na poszukiwanie herbicydów zapewniających efektywne zwalczanie chwastów i charakteryzujących się mniejszą fitotoksycznością w stosunku do maku. Z powodu niejednakowej reakcji odmian na herbicydy (Cihlář i in. 2003, Wójtowicz i Wójtowicz 2006, 2009) istotne jest także określenie fitotoksyczności herbicydów w stosunku do nowo zarejestrowanych odmian. O słuszności prowadzenia badań nad odmianami przekonuje także ich zróżnicowana

Skuteczność chwastobójcza herbicydów w ochronie odmian maku siewnego 71 wrażliwość na stresy abiotyczne (Wójtowicz 2007, 2013), co w konsekwencji decyduje o wierności plonowania odmian maku. Celem podjętych badań jest ocena przydatności herbicydów do ochrony maku przed chwastami. Wprowadzenie do technologii produkcji maku herbicydu efektywnie zwalczającego chwasty i jednocześnie nie fitotoksycznego w stosunku do rośliny uprawnej umożliwiłoby zastąpienie pracochłonnej pielęgnacji ręcznej pielęgnacją chemiczną, co pozwoliłoby uprawiać mak na większych plantacjach i w konsekwencji przyczyniłoby się do zwiększenia powierzchni uprawy maku w Polsce. W prezentowanej pracy zamierza się również określić znaczenie terminu przeprowadzenia chemicznych zabiegów pielęgnacyjnych dla efektywnej ochrony roślin maku przed chwastami. Dotychczasowe doświadczenie autorów dotyczące tego zagadnienia pozwala na sformułowanie hipotezy o konieczności stosowania herbicydów dwukrotnie w okresie wegetacji tej rośliny uprawnej. Kolejnym celem prowadzonego doświadczenia jest ocena reakcji odmian maku na zastosowane w doświadczeniu herbicydy, a także obserwacja rozwoju i wysokości plonowania tej rośliny uprawnej w zależności od sposobu ochrony. Materiał i metody Doświadczenie przeprowadzono w latach 2013 i 2014 na polach Gospodarstwa Łagiewniki, które znajduje się w południowo-zachodniej części Wysoczyzny Kaliskiej (51 o 46 N, 17 o 14 E) na glebie brunatnej właściwej należącej do kompleksu pszennego dobrego, klasy bonitacyjnej IIIa. Jesienią zastosowano: 15 kg ha -1 N, 50 kg ha -1 P 2 O 5, 90 kg ha -1 K 2 O, a wiosną 40 kg N po siewie i 30 kg N w fazie 6 liści rośliny uprawnej w postaci saletry amonowej. W obu latach doświadczenia przedplonem maku był groch. Mak wysiano w rozstawie 15 cm na poletkach o powierzchni 7,2 m 2. Ilość wysiewu wynosiła 1 kg ha -1, co odpowiada obsadzie 200 nasion na 1 m 2. Siew nasion w roku 2013 przeprowadzono 18 kwietnia, a w roku 2014 1 kwietnia. Obiektami badawczymi była: jedna odmiana niskomorfinowa: Borowski Biały oraz dwie odmiany wysokomorfinowe Opal i Morfeusz. Ochronę chemiczną maku zaplanowano w oparciu o herbicydy: Lentipur Flo TM 500 SC (Chlorotoluron 500 g l -1 ), Callisto TM 100 SC (Mezotrion 100 g l -1 ), Laudis TM 44 OD (Tembotrion 44 g l -1 ), Starane TM 250 EC (Fluroksypyr 250 g l -1 ). Ochrona chemiczna przed chwastami polegała na zastosowaniu po siewie herbicydu Lentipur Flo TM 500 SC w dawce 1,0 l ha -1 (Chlorotoluron 500 g ha -1 ) lub Callisto TM 100 SC w dawce 0,5 l ha -1 (Mezotrion 50 g ha -1 ), a w fazie 4 liści maku herbicydu Laudis TM 44 OD i mieszanin preparatów Callisto TM 100 SC lub Laudis TM 44 OD ze Starane TM 250 EC (0,30 l ha -1 ) (Fluroksypyr 75 g ha -1 ). Herbicyd Callisto TM 100 SC zastosowano w dawce 0,5 l ha -1 (Mezotrion 50 g ha -1 ), a Laudis TM 44 OD w dawkach: 1,5; 1,8 i 2,0 l ha -1 (Tembotrion 66, 79, 88 g ha -1 )

72 Marek Wójtowicz, Andrzej Wójtowicz (tab. 1). Zabiegi wykonano opryskiwaczem ciśnieniowym (rowerowym) na sprężone powietrze, przy ciśnieniu 0,12 MPa i ilości wody 196 l ha -1. Kontrolę stanowiły poletka pielęgnowane ręcznie, na których, w fazie 6 liści maku, przeprowadzono przerywkę i pielenie międzyrzędzi. Skuteczność zwalczania chwastów herbicydami stosowanymi przed wschodami oceniono po pięciu tygodniach od ich zastosowania, a herbicydami stosowanymi po wschodach po dwóch tygodniach od ich aplikacji licząc chwasty na powierzchni 4 0,25 m 2 na każdym poletku i określając procent zniszczenia poszczególnych Tabela 1 Porównywane sposoby pielęgnacji i odmiany maku Compared weed treatments and poppy cultivars Objekt Treatment herbicydy przedwschodowe preemergence herbicides 1 Lentipur Flo 500 SC (Chlorotoluron 500 g l -1 ) 2 nietraktowany not treated 3 Lentipur Flo 500 SC (Chlorotoluron 500 g l -1 ) 4 Lentipur Flo 500 SC (Chlorotoluron 500 g l -1 ) 5 Lentipur Flo 500 SC (Chlorotoluron 500 g l -1 ) 6 Callisto 100 SC (Mezotrion 100 g l -1 ) Porównywane sposoby pielęgnacji odmian maku Compared weed treatments of poppy cultivars dawka dose (l ha -1 /g ha -1 ) herbicydy powschodowe postemergence herbicides 1,0 (500) nietraktowany not treated Laudis 44 OD (Tembotrion 44 g l -1 ) 1,0 (500) Callisto 100 SC + Starane 250 EC (Mezotrion 100 g l -1 + Fluroksypyr 250 g l -1 ) 1,0 (500) Laudis 44 OD + Starane 250 EC (Tembotrion 44 g l -1 + Fluroksypyr 250 g l -1 ) 1,0 (500) Laudis 44 OD + Starane 250 EC (Tembotrion 44 g l -1 + Fluroksypyr 250 g l -1 ) 0,5 (50) Laudis 44 OD + Starane 250 EC (Tembotrion 44 g l -1 + Fluroksypyr 250 g l -1 ) 7 Kontrola pielęgnacja ręczna Control hand weeding Porównywane odmiany i ich charakterystyczne cechy Compared cultivars and their characteristic features odmiana cultivar zawartość morfiny morphine content barwa nasion colour of seeds dawka dose (l ha -1 /g ha -1 ) 2,0 (88) 0,5 + 0,3 (50 + 75) 1,5 + 0,3 (66 + 75) 1,8 + 0,3 (79 + 75) 2,0 + 0,3 (88 + 75) kształt makówek capsule shape 8 Opal wysoka high niebieska blue okrągłe globose 9 Morfeusz wysoka high niebieska blue okrągłe globose 10 Borowski Biały niska low biała white okrągłe globose

Skuteczność chwastobójcza herbicydów w ochronie odmian maku siewnego 73 gatunków chwastów w stosunku do obiektów kontrolnych. Selektywność herbicydów w stosunku do rośliny uprawnej oceniono dwa i pięć tygodni od zastosowania herbicydów nalistnych metodą bonitacyjną zalecaną przez EWRC (European Weed Research Council), gdzie 1 oznacza brak uszkodzeń, 2 nikłe objawy, 3 słabe ale dobrze widoczne objawy, 4 silne objawy, które nie koniecznie muszą odbić się na plonie, 5 przerzedzenie, silna chloroza lub mocne przytłumienie, spodziewana silna obniżka plonów, 6, 7, 8, 9 duże szkody, zamieranie roślin. Zanotowano daty siewu, kwitnienia i zbioru. Policzono liczbę roślin maku na poletku przed i po zastosowaniu herbicydów. Przed zbiorem policzono liczbę roślin na m 2, liczbę torebek na roślinie oraz liczbę torebek na m 2. Plon nasion określono w dt ha -1 oraz w g m -2, g na roślinę, g na torebkę. Doświadczenie założono w układzie bloków losowanych w czterech powtórzeniach. Czynnikiem pierwszym były sposoby zwalczania chwastów, a czynnikiem drugim odmiany. Uzyskane wyniki oszacowano analizą wariancji, a istotność różnic określono na poziomie ufności P 0,05. Wyniki Lata, w których prowadzono doświadczenie różniły się znacząco warunkami pogody na przedwiośniu i początku wiosny (rys. 1). W 2013 r. po długiej zimie wznowienie wegetacji odnotowano dopiero pod koniec pierwszej dekady kwietnia. Następstwem takich warunków były późne siewy. Siew maku przeprowadzono 18 kwietnia, a wschody odnotowano 5 maja. W 2014 r. wznowienie wegetacji, obserwowano już 15 marca. Konsekwencją wczesnego nastania wiosny była możliwość przeprowadzenia siewu w pierwszych dniach kwietnia. Ciepła i umiarkowanie wilgotna pogoda w tym miesiącu sprzyjała wschodom, które obserwowano 18 kwietnia. W obu latach intensywne opady deszczu we wczesnych fazach rozwoju maku nie mogły być wykorzystane przez roślinę uprawną i przyczyniły się do gnicia i przerzedzenia roślin. Szczególnie niekorzystne warunki odnotowano w 2014 r., gdy po deszczowym maju nastał suchy czerwiec, co skutkowało niedostatecznym zaopatrzeniem roślin w wodę w krytycznym okresie od pąkowania do kwitnienia. Także wysokie temperatury i niewystarczająca ilość opadów w lipcu 2013 r., oraz bardzo wysokie temperatury w lipcu 2014 r. nie były korzystne dla rozwoju roślin.

74 Marek Wójtowicz, Andrzej Wójtowicz Rys. 1. Miesięczne sumy opadów i średnie temperatury powietrza od kwietnia do sierpnia 2013 i 2014 r. na tle wielolecia One month precipitation sum and mean air temperature from April to August 2013 and 2014 against the background of many years data 1957 2014 Termin rozpoczęcia wegetacji, uprawy pola i siewu maku był istotny także dla udziału gatunków chwastów w zbiorowisku. W 2013 r. charakteryzującym się późną wiosną chwastem najliczniej występującym była chwastnica jednostronna Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv (tab. 2.). Na powierzchni 1 m 2 odnotowano średnio ponad 100 chwastów tego gatunku. Chwastnica stanowiła prawie 80% monitorowanego zbiorowiska chwastów. Na drugim miejscu pod względem liczebności znalazła się komosa biała Chenopodium album L., która występowała w nasileniu ponad 20 sztuk na 1 m 2, co stanowiło około 15% zbiorowiska chwastów. W mniejszym nasileniu występował rdest powojowaty Polygonum convolvulus (L.) Á. Löve, rdest kolankowaty Polygonum lapathifolium L. ssp lapathifolium, fiołek polny Viola arvensis Murr. i tobołki polne Thlaspi arvense L. W 2014 r. dominującym chwastem był rdest powojowaty Polygonum convolvulus (L.) Á. Löve. Na powierzchni 1 m 2 odnotowano średnio około 130 chwastów tego gatunku. Rdest powojowaty stanowił prawie 100% monitorowanego zbiorowiska chwastów. W niewielkim nasileniu występowała komosa biała Chenopodium album L. (1,3 sztuk na 1 m 2, co stanowiło 1% zbiorowiska chwastów) i tobołki polne Thlaspi arvense L. (0,3 sztuk na 1 m 2, co stanowiło 0,2% zbiorowiska chwastów).

Skuteczność chwastobójcza herbicydów w ochronie odmian maku siewnego 75 Tabela 2 Obsada i udział poszczególnych gatunków chwastów Density and percentage of a given species of weeds in total weed infestation Miernik oceny zachwaszczenia Measure of weed infestation Obsada Density Udział Percentage Rok Year ECHCG CHEAL POLCO POLLA VIOAR THLAR Suma Total 2013 104,6 21,4 6,7 1,4 0,4 0,3 134,9 2014 0,0 1,3 128,9 0,0 0,0 0,3 130,5 2013 77,6 15,9 5,0 1,0 0,3 0,2 100,0 2014 0,0 1,0 98,8 0,0 0,0 0,2 100,0 ECHCG chwastnica jednostronna cockspur grass, Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv. CHEAL komosa biała lambsquarter, Chenopodium album L. POLCO rdest powojowaty black bindweed, Polygonum convolvulus L. POLLA rdest kolankowy pale persicaria, Polygonum lapathifolium L. ssp lapathifolium VIOAR fiołek polny field pansy, Viola arvensis Murr. THLAR tobołki polne field penny-cress, Thlaspi arvense L. W obu latach prowadzenia doświadczenia skuteczność działania herbicydów stosowanych przed wschodami rośliny uprawnej była niewystarczająca. Ograniczenie występowania gatunku dominującego w zbiorowisku w 2013 r. nie przekroczyło 50%, a w 2014 r. 25% (tab. 3). Również chwasty występujące w mniejszym nasileniu nie były efektywnie zwalczane przez herbicydy stosowane przed wschodami. Tabela 3 Skuteczność działania herbicydów stosowanych przed wschodami maku w regulacji zachwaszczenia maku gatunkami jedno- i dwuliściennymi Efficacy of herbicides applied pre-emergently in poppy protection against monocotyledonous and dicotyledonous weed species Herbicydy Herbicides Rok Year Dawka Dose (l ha -1 ) ECHCG CHEAL POLCO POLLA VIOAR THLAR Lentipur Flo 500 SC 2013 1,0 47 73 21 55 44 40 2014 1,0 66 20 38 Callisto 100 SC 2013 0,5 30 81 42 66 78 40 2014 0,5 75 23 35 Objaśnienie jak pod tabelą 2 Explanations see Table 2 Wykazano natomiast skuteczność ochrony maku przed chwastami mieszaninami herbicydów stosowanymi w fazie 4 liści rośliny uprawnej (tab. 4). W 2013 r. mieszanina herbicydów Callisto TM 100 SC i Starane TM 250 EC (0,5+0,30 l ha -1 ) zastosowana na obiektach chronionych bezpośrednio po siewie herbicydem Lentipur Flo 500 SC w dawce 1,0 l ha -1 skutecznie zwalczała chwastnicę, komosę,

76 Marek Wójtowicz, Andrzej Wójtowicz rdest powojowaty i kolankowaty oraz tobołki i fiołka. Herbicyd Laudis TM 44 OD zastosowany w dawkach 1,5 lub 1,8 l ha -1 w mieszaninie z herbicydem Starane TM 250 EC w dawce 0,30 l ha -1 na obiektach chronionych bezpośrednio po siewie herbicydem Lentipur Flo 500 SC w dawce 1,0 l ha -1 skutecznie zwalczał chwastnicę, komosę, rdest powojowaty i kolankowaty oraz tobołki. Niewystarczający poziom skuteczności tych mieszanin odnotowano tylko dla fiołka (83,3%). Tabela 4 Skuteczność działania herbicydów powschodowych stosowanych w fazie 4 liści maku w regulacji zachwaszczenia maku gatunkami jedno- i dwuliściennymi Efficacy of herbicides applied post-emergently in poppy protection against monocotyledonous and dicotyledonous weed species Herbicydy Herbicides Rok Year Dawka Dose (l ha -1 ) ECHCG CHEAL POLCO POLLA VIOAR THLAR Laudis 44 OD 2013 2,0 100 52 0 0 67 90 Callisto 100 SC + Starane 250 EC Laudis 44 OD + Starane 250 EC Laudis 44 OD + Starane 250 EC Laudis 44 OD + Starane 250 EC 2014 2,0 100 0 100 2013 0,5 + 0,30 100 100 93 100 100 100 2014 0,5 + 0,30 100 100 100 2013 1,5 + 0,30 100 100 98 100 83 100 2014 1,5 + 0,30 100 100 100 2013 1,8 + 0,30 100 100 100 100 83 100 2014 1,8 + 0,30 100 100 100 2013 2,0 + 0,30 100 100 96 100 100 100 2014 2,0 + 0,30 100 100 100 Objaśnienie jak pod tabelą 2 Explanations see Table 2 Mieszanina herbicydów Laudis TM 44 OD i Starane TM 250 EC (2,0+0,30 l ha -1 ) skutecznie zwalczała chwastnicę, komosę, rdest powojowaty i kolankowaty oraz tobołki i fiołka na obiektach chronionych bezpośrednio po siewie herbicydem Callisto TM 100 SC zastosowanym w dawce 0,5 l ha -1. Natomiast herbicyd Laudis TM 44 OD stosowany w dawce 2,0 l ha -1 na obiektach nie chronionych chemicznie bezpośrednio po siewie efektywnie zwalczał chwastnicę oraz tobołki, ale okazał się niewystarczająco skuteczny dla ochrony maku przed komosą, rdestem powojowatym, kolankowatym i fiołkiem. Z kolei w 2014 r. herbicyd ten nie zwalczał skutecznie rdestu powojowatego. Chwast ten skutecznie był zwalczany mieszaninami herbicydów, w których znajdował się herbicyd Starane TM 250 EC zastosowany w dawce 0,30 l ha -1. W obu latach prowadzenia doświadczenia oceniane odmiany maku dobrze zniosły zabieg chemicznej pielęgnacji roślin. Nie obserwowano przerzedzenia

Skuteczność chwastobójcza herbicydów w ochronie odmian maku siewnego 77 roślin pod wpływem działania zastosowanych w doświadczeniu herbicydów. Podobna reakcja odmian w obu latach doświadczenia umożliwiła przedstawienie wyników bez wyodrębniania odmian i lat (tab. 5). Tabela 5 Wrażliwość roślin maku na zastosowane herbicydy Sensitivity of poppy plants to applied herbicides Herbicydy Herbicides Dawka Dose (l ha -1 ) Przerzedzenie roślin Plant losess Chloroza Chlorosis Przytłumienie wzrostu Supression of plant growth termin oceny po zabiegu (liczba tygodni) estimation time after herbicide application (number of weeks) 2 5 2 5 2 5 Laudis 44 OD 2,0 1 1 1 1 1 1 Callisto 100 SC 0,5 + 0,30 1 1 4 2 3 2 + Starane 250 EC Laudis 44 OD 1,5 + 0,30 1 1 1 1 1 1 + Starane 250 EC Laudis 44 OD 1,8 + 0,30 1 1 1 1 1 1 + Starane 250 EC Laudis 44 OD + Starane 250 EC 2,0 + 0,30 1 1 1 1 1 1 Skala bonitacyjna EWRS, gdzie 1 oznacza brak objawów rośliny zdrowe, natomiast 6, 7, 8, 9 duże szkody, zamieranie roślin EWRS scale where 1 means no symptoms healthy plants, while 6, 7, 8, 9 great damage, dying plants Na obiektach, na których zastosowano herbicyd Callisto TM 100 SC w mieszaninie z herbicydem Starane TM 250 EC dwa tygodnie po zabiegu obserwowano objawy chlorozy liści (Nota EWRS = 4). Po następnych trzech tygodniach objawy żółknięcia liści były mniejsze (Nota EWRS = 2). Na tych obiektach zaobserwowano również niewielkie przytłumienie wzrostu roślin (Nota EWRS = 3 dwa tygodnie po zastosowaniu herbicydu; nota EWRS = 2 pięć tygodni od zastosowania herbicydu). Nie zaobserwowano negatywnego oddziaływania na roślinę uprawną herbicydu Laudis TM 44 OD stosowanego pojedynczo lub w mieszaninach. Obsada oraz rozwój roślin były zależne od sposobu pielęgnacji (tab. 6). W 2013 r. najmniejszą obsadę roślin oraz liczbę torebek na roślinie i na jednostce powierzchni odnotowano na obiektach pielęgnowanych wyłącznie herbicydem stosowanym przed wschodami rośliny uprawnej. W 2014 r. najmniejszą obsadą oraz liczbą torebek na roślinie i jednostce powierzchni charakteryzowały się rośliny na obiektach, na których nie zastosowano herbicydu Starane TM 250 EC. Wspomniane cechy zależały także od odmiany maku. W obu latach prowadzenia doświadczenia najmniejszą obsadą roślin oraz torebek na jednostce powierzchni charakteryzowała się niskomorfinowa odmiana Borowski Biały.

Tabela 6 Wpływ czynników doświadczenia na liczbę roślin na jednostce powierzchni, liczbę torebek na roślinie i jednostce powierzchni oraz plon nasion Effect of experimental factors on the number of plants per area unit, number of capsules per plant and area unit and yield of seeds 4 29,9abc 38,1a 1,9a 1,3ab 50,2a 48,8a 7,75a 5,40b 77,5a 54,0b 2,59ab 1,42b 1,54b 1,11a 5 25,4bc 44,1a 1,7ab 1,4ab 40,3a 60,0a 7,19a 5,55b 71,0a 55,5b 2,83abc 1,26b 1,78b 0,925a 6 39,4a 38,8a 1,5abc 1,2ab 51,9a 49,0a 8,19a 5,53b 81,9a 55,3b 2,08c 1,43b 1,58b 1,13a 7 25,9bc 38,8a 1,5abc 1,6a 35,5ab 64,1a 8,32a 7,50a 83,2a 75,0a 3,21a 1,93a 2,34a 1,17a 8 32,1a 33,8b 1,5b 1,4a 46,4a 51,8a 8,38a 5,22a 83,8a 52,2a 2,61a 1,54a 1,81a 1,01a 9 34,4a 39,0a 1,4b 1,3ab 45,1a 50,6a 8,77a 5,62a 87,7a 56,2a 2,55a 1,44a 1,94a 1,11a 10 18,1b 27,7b 1,7a 1,1b 29,3b 30,9b 4,07b 2,01b 40,7a 20,1b 2,25b 0,73b 1,39b 0,65b Obiekt Object Liczba roślin na 1 m 2 Number of plants per 1 m 2 Liczba torebek na roślinie Number of capsules per plant Liczba torebek na 1 m 2 Number of capsules per 1 m 2 (dt ha -1 ) (g m -2 ) Plon nasion Seed yield (g na roślinę g per plant) (g z torebki g per poppy capsule) 2013 2014 2013 2014 2013 2014 2013 2014 2013 2014 2013 2014 2013 2014 1 17,7c 17,3b 1,0c 1,0b 17,7b 17,3b 2,98b 0,29c 29,8b 2,9c 1,68d 0,16c 1,68b 0,168b 2 32,2ab 13,5b 1,3bc 1,0b 40,8a 13,5b 6,98a 0,26c 69,8a 2,6c 2,17bc 0,19c 1,71b 0,193b 3 26,9abc 44,1a 1,8ab 1,3ab 45,5a 58,7a 8,18a 5,46b 81,8a 54,6b 3,04ab 1,24b 1,80b 0,93a

Skuteczność chwastobójcza herbicydów w ochronie odmian maku siewnego 79 Plon nasion istotnie zależał od sposobu pielęgnacji maku (tab. 6). W 2013 r. istotnie wyższe plony zapewniło ograniczenie liczby chwastów przez pielenie ręczne oraz stosowanie herbicydów w fazie 4 liści rośliny uprawnej. Wysokie plony na poziomie obiektu chronionego ręcznie zapewniło stosowanie herbicydów Callisto TM 100 SC (0,5 l ha -1 ) lub Laudis TM 44 OD (1,5; 1,8 l ha -1 ) w mieszaninie z herbicydem Starane TM 250 EC (0,30 l ha -1 ) w fazie 4 liści rośliny uprawnej na obiektach chronionych bezpośrednio po siewie herbicydem Lentipur Flo 500 SC (1,0 l ha -1 ). Jeszcze wyższe plony uzyskano gdy mak w fazie 4 liści chroniono mieszaniną herbicydów Laudis TM 44 OD i Starane TM 250 EC (2,0+0,30 l ha -1 ) na obiektach chronionych bezpośrednio po siewie herbicydem Callisto TM 100 SC (0,5 l ha -1 ). Nawet jednokrotny zabieg herbicydem Laudis TM 44 OD (2,0 l ha -1 ) w fazie 4 liści rośliny uprawnej pozwolił na osiągnięcie plonów nie różniących się istotnie od zebranych z obiektów kontrolnych. Również plony z rośliny i torebki były najwyższe na obiektach pielęgnowanych ręcznie. Z kolei najniższe plony zebrano z obiektów, na których nie stosowano ochrony w fazie 4 liści maku. Także na tych obiektach plony z rośliny i torebki były najniższe. W 2014 r. najwyższe plony zapewniło ograniczenie liczby chwastów przez pielenie ręczne. Najwyższe plony z obiektów pielęgnowanych chemicznie zebrano, gdy do ochrony maku przed chwastami zastosowano mieszaninę herbicydów, w której był herbicyd Starane TM 250 EC. Najniższe plony z jednostki powierzchni, 1 rośliny i 1 torebki zebrano z obiektów pielęgnowanych chemicznie tylko jeden raz w czasie wegetacji. W obu latach odnotowano także istotne różnice pomiędzy odmianami (tab. 6). Istotnie wyżej od niskomorfinowej odmiany Borowski Biały plonowały odmiany Morfeusz i Opal, które odznaczały się zarówno wyższym plonem z rośliny, jak i z torebki. Dyskusja Prezentowane wyniki wykazały istotne znaczenie zarówno dawek herbicydów, jak i terminów wykonania zabiegów herbicydowych na efektywność zwalczania chwastów w uprawie maku siewnego. Herbicydy stosowane przed wschodami rośliny uprawnej Lentipur Flo TM 500 SC w dawce 1,0 l ha -1 i Callisto TM 100 SC w dawce 0,5 l ha -1 nie zwalczały chwastów wystarczająco skutecznie. Ograniczenie występowania gatunku dominującego w zbiorowisku chwastów chwastnicy jednostronnej w 2013 r. i rdestu powojowatego w 2014 r. było niewystarczające, bowiem nie przekroczyło odpowiednio 50 i 25%. Niezadowalającą skuteczność zwalczania chwastów za pomocą herbicydu Lentipur Flo TM 500 SC stosowanego przed wschodami maku zaprezentowano także we wcześniejszej pracy autorów (Wójtowicz i Wójtowicz 2009). Mała skuteczność herbicydów stosowanych przed wschodami rośliny uprawnej utrudnia ochronę maku przed chwastami w począt-

80 Marek Wójtowicz, Andrzej Wójtowicz kowym okresie ontogenezy, gdy jak zauważa Cihlář i in. (2010) wolno rozwijające się rośliny są mało konkurencyjne w stosunku do chwastów. Niemniej jednak wyniki prezentowanej pracy wskazują, że stosowanie herbicydów przed wschodami rośliny uprawnej zwiększa efektywność zwalczania chwastów przez herbicydy nalistne. W celu spotęgowania tego efektu oraz zwiększenia spektrum zwalczanych gatunków chwastów w prezentowanym doświadczeniu zastosowano mieszaniny herbicydów. W 2013 r. efektywność zwalczania komosy białej była większa na obiektach, na których herbicyd Laudis TM 44 OD zastosowano w mieszaninie z herbicydem Starane TM 250 EC po uprzedniej aplikacji herbicydu Lentipur Flo TM 500 SC niż na obiektach, na których zastosowano wyłącznie herbicyd Laudis TM 44 OD. Większa skuteczność zwalczania komosy na obiektach chronionych przed wschodami i w fazie 4 liści rośliny uprawnej wynikała z zahamowania rozwoju komosy białej przez herbicyd Lentipur Flo TM 500 SC lub była efektem oddziaływania herbicydu Starane TM 250 EC, który również może ograniczyć nasilenie występowania tego chwastu. Za tą pierwszą hipotezą przemawiają wyniki pracy Wójtowicza i Wójtowicza (2009), w której wykazano zwiększenie efektywności herbicydu nalistnego, jakim był herbicyd Callisto TM 100 SC po uprzedniej aplikacji herbicydu Lentipur Flo TM 500 SC stosowanego przed wschodami rośliny uprawnej. Przydatność herbicydu Starane TM 250 EC polegała niewątpliwie na skutecznym ograniczeniu występowania rdestu powojowatego, co miało szczególne znaczenie w roku 2014 r. gdy rdest powojowaty dominował w zbiorowisku chwastów. Obok skuteczności zwalczania chwastów istotną cechą herbicydów jest oddziaływanie na roślinę uprawną. Wielu autorów (Adamczewski i Kawczyński 1980, Horodyski i in. 1990, Bartoška 2002, Jakubiak 2005, Wójtowicz i Wójtowicz 2006) zwraca uwagę na fitotoksyczność herbicydów stosowanych w uprawie maku. W przeprowadzonym doświadczeniu wszystkie odmiany maku dobrze zniosły zabieg chemicznej pielęgnacji. Nie obserwowano przerzedzenia roślin pod wpływem działania zastosowanych w doświadczeniu herbicydów. Jedynymi objawami wrażliwości roślin na herbicydy była chloroza liści i nieznaczne przytłumienie wzrostu po zastosowaniu mieszaniny zawierającej herbicyd Callisto TM 100 SC. Na istotny postęp w poszukiwaniu herbicydu przydatnego do zwalczania chwastów w uprawach maku świadczy wprowadzenie do badań herbicydu Laudis TM 44 OD, charakteryzującego się szerokim spektrum zwalczania chwastów oraz brakiem fitotoksycznego oddziaływania na mak. Wyniki prezentowanego doświadczenia wskazują, że wprowadzenie do technologii produkcji maku herbicydu o takich właściwościach zapewniłoby skuteczną ochronę tej rośliny uprawnej przed chwastami. Obecnie w Polsce nie ma herbicydu zarejestrowanego do ochrony maku i rolnicy są zmuszeni do stosowania wyłącznie pielęgnacji ręcznej. Według autorów niniejszej publikacji wprowadzenie herbicydów do ochrony maku jest jednym z koniecznych warunków umożliwiających zwiększenie powierzchni uprawy maku w Polsce.

Skuteczność chwastobójcza herbicydów w ochronie odmian maku siewnego 81 Sposób pielęgnacji wpływając na rozwój roślin oddziaływał istotnie na wysokość plonu nasion. Niskie plony maku, w obu latach prowadzenia doświadczenia, na obiektach chronionych wyłącznie przed wschodami maku wskazują, że ten sposób ochrony nie zabezpiecza dostatecznie rośliny uprawnej przed konkurencją chwastów. Również zawodne okazało się stosowanie herbicydów tylko w fazie 4 liści maku. W 2013 r. niższe, choć nie istotnie, plony na obiektach chronionych tylko w fazie 4 liści maku wskazują na słabszą efektywność tego sposobu w porównaniu z dwukrotną aplikacją herbicydów w okresie wegetacji tj. przed wschodami i w fazie 4 liści rośliny uprawnej. Natomiast bardzo niskie plony na obiektach chronionych tylko w fazie 4 liści maku w 2014 r. są wynikiem słabej skuteczności herbicydu Laudis TM 44 w stosunku do rdestu powojowatego. Ta różna reakcja w obu latach prowadzenie doświadczenia zdecydowała o konieczności przedstawienia wyników dla każdego roku oddzielnie. W obu latach najwyższe plony zebrano z obiektów pielęgnowanych ręcznie. Na obiektach pielęgnowanych chemicznie najwyższe plony zapewniło stosowanie herbicydów skuteczne zwalczających najgroźniejsze chwasty maku: chwastnicę, komosę i rdest powojowaty. Doświadczenie wykazało przydatność mieszanin herbicydu Callisto TM 100 SC lub Laudis TM 44 OD ze Starane TM 250 EC. W 2013 r. gdy w największym nasileniu występowały chwastnica i komosa wysokie plony uzyskano na obiektach, na których zastosowano w fazie 4 liści rośliny uprawnej herbicyd Callisto TM 100 SC lub Laudis TM 44 OD. W 2014 r. gdy dominującym chwastem był rdest powojowaty wysokie plony zapewniło stosowanie w mieszaninie herbicydu Starane TM 250 EC. Plon nasion zależał także od odmiany maku. Odmiany wysokomorfinowe Morfeusz i Opal plonowały istotnie wyżej od niskomorfinowej odmiany Borowski Biały. Potwierdza to wcześniejsze badania Cihlářa i in. (2003), który obserwował wyższe plony odmian wysokomorfinowych od niskomorfinowej odmiany Mieszko. Niskie plony niskomorfinowej odmiany Borowski Biały także na obiektach pielęgnowanych ręcznie wskazują na jej mały potencjał plonotwórczy lub na dużą wrażliwość na niesprzyjające warunki pogody. Intensywne deszcze odnotowane w obu latach prowadzenia doświadczenia we wczesnym stadium rozwoju maku, gdy mała masa roślin uniemożliwiała wykorzystanie nadmiaru wody, przyczyniły się do gnicia, a w konsekwencji do zahamowania rozwoju oraz przerzedzenia roślin przede wszystkim niskomorfinowej odmiany Borowski Biały. Niski plon tej odmiany w porównaniu z plonami odmian wysokomorfinowych wynikał nie tylko z małej obsady roślin, ale także z istotnie niższych plonów z rośliny. Również plon z torebki tej odmiany był istotnie niższy od plonu odmian wysokomorfinowych. Mimo, że odmiany niskomorfinowe kompensują małą obsadę roślin większą produkcją torebek przez pojedynczą roślinę (Zając i in. 2011) to jak pokazują wyniki z 2014 r. w przypadku przedłużających się niesprzyjających warunków dla rozwoju roślin wspomniana zdolność maku niskomorfinowego nie zabezpiecza skutecznie przed spadkiem plonu nasion. Również niewystarczającą zdolność odmian niskomorfi-

82 Marek Wójtowicz, Andrzej Wójtowicz nowych do kompensowania znacznych ubytków roślin przez większą liczbę torebek potwierdza praca Zająca i in. (2010) opisująca reakcję odmiany Mieszko na terminy siewu. Te obserwacje są zgodne z wcześniejszymi wynikami badań Wójtowicza (2007), który zauważył, że na obiektach pielęgnowanych ręcznie odmiany niskomorfinowe plonowały na poziomie odmian wysokomorfinowych tylko w warunkach sprzyjających rozwojowi roślin maku. Niesprzyjające warunki pogody w obu latach prowadzenia doświadczenia sprawiły, że wartości komponentów plonu wszystkich odmian ocenianych w doświadczeniu znacznie odbiegały od wartości zakładanych dla ideotypu maku. Obecnie uważa się, że dla uzyskania plonu 2 t ha -1 przy zagęszczeniu 65 70 roślin na m 2 torebka maku powinna zawierać 2,2 2,5 g nasion (Nováka i in 2010). Według Zająca i in. (2010), który prowadził badania z odmianą Mieszko trudno się spodziewać uzyskania takiej struktury produkcyjnej przez mak niskomorfinowy. Powyższe zależności wskazują na konieczność zintensyfikowania prac nad wytworzeniem niskomorfinowej odmiany maku wysoko i wiernie plonującej. Na oczekiwania poprawy produkcyjności niskomorfinowych odmian maku przez polskich producentów zwrócił uwagę Zając i in. (2010). Autor ten uważa również, że spadek areału uprawy maku w Polsce jest wynikiem reakcji rolników na poziom plonowania odmian niskomorfonowych. Zając i Oleksy (2010) podkreślają, że tylko znaczne podniesienie plonowania maku niskomorfinowego może spowodować wzrost powierzchni uprawy maku w Polsce. Głosem w dyskusji nad przyszłością uprawy maku w Polsce jest także prezentowany artykuł, bowiem przedstawione wyniki kierują uwagę na istotne zagadnienie dotyczące możliwości powszechnej uprawy odmian wysokomorfinowych w naszym kraju. W przekonaniu autorów powrót do uprawy wysoko i wiernie plonujących odmian wysokomorfinowych zwiększyłby zainteresowanie praktyki rolniczej tą obecnie niskoobszarową uprawą. Spełnienie tego warunku obok proponowanych przez autorów zmian w technologii produkcji ułatwiających ochronę maku przed chwastami przyczyni się do wzrostu zainteresowania rodzimych producentów uprawą tej ważnej, a dzisiaj niestety trochę zapomnianej w naszym kraju rośliny oleistej. Wnioski 1. Herbicydy Callisto TM 100 SC (0,5 l ha -1 ) lub Laudis TM 44 OD (1,5; 1,8 i 2,0 l ha -1 ) w mieszaninie ze Starane TM 250 EC (0,30 l ha -1 ) zastosowane w fazie 4 liści maku skuteczne ograniczały występowanie najgroźniejszych chwastów tej rośliny uprawnej: chwastnicy, komosy, rdestu powojowatego. 2. Szerokie spektrum zwalczania chwastów oraz brak fitotoksycznego oddziaływania na mak predysponuje herbicyd Laudis TM 44 OD do chemicznej ochrony tej rośliny uprawnej.

Skuteczność chwastobójcza herbicydów w ochronie odmian maku siewnego 83 3. Najwyższe plony zapewniało stosowanie mieszanin herbicydów Callisto TM 100 SC (0,5 l ha -1 ) lub Laudis TM 44 OD (1,5 1,8 i 2,0 l ha -1 ) ze Starane TM 250 EC (0,30 l ha -1 ) po uprzedniej aplikacji herbicydu przedwschodowego jakim był Lentipur Flo TM 500 SC w dawce 1,0 l ha -1 lub Callisto TM 100 SC w dawce 0,5 l ha -1. Zatem dla zapewnienia najwyższych plonów ochronę chemiczną należy przeprowadzić dwukrotnie w okresie wegetacji maku. 4. Plon nasion był zależny od odmiany maku. Odmiany wysokomorfinowe Morfeusz i Opal plonowały istotnie wyżej od niskomorfinowej odmiany Borowski Biały. 5. Brak interakcji pomiędzy odmianą a sposobem pielęgnacji wskazuje, że odmiana Borowski Biały plonowała nisko również na obiektach pielęgnowanych ręcznie, co z kolei dowodzi jej słabej odporności na niesprzyjające warunki pogody jakie były obserwowane w latach prowadzenia doświadczenia lub może potwierdzać jej niski potencjał plonotwórczy. 6. Najlepsze kombinacje herbicydów skutecznie chroniące mak przed chwastami nie mogą zostać wykorzystane przez plantatorów maku w Polsce ponieważ herbicydy te nie są zarejestrowane do ochrony P. somniferum w naszym kraju. Literatura Adamczewski K., Kawczyński J. 1980. Einfluss einiger agrotechnischer Faktoren auf die toxische Wirkung von Dicuran 80 WP gegen Mohn. [Influence of several agrotechnical factors on Dicuran 80 WP toxicity to poppy]. Tag. Ber. Akad. Landwirtsch. Wiss., 182: 163-168. Bartoška J. 2002. Poznatky k ošetření máku proti plevelům. [Study on weed control in poppy cultivation]. Sdružení český mak informuje. 1. Makový občasník. Praha Únor, 53 pp. Cihlář P., Vašák J., Kosek Z. 2003. Technologie máku setého pro dvoutunové výnosy semen. Paper presented at: Repka, mák, hořčice. Sbornik konference s mezinárodni účasti Praha, 19.2.2003, 193 pp. Cihlář P., Fišer F., Klem K. 2010. Ochrana maku proti plevelum. W: Mak, praca zbiorowa (red. J. Vašák). Powerprint, Praha: 159-184. Fulara A., Dobrzański A. 1973. Wstępne badania nad chemicznym zwalczaniem chwastów w uprawie maku. Materiały ogólnopolskiego zjazdu warzywniczego. Sesja naukowa z zakresu ochrony roślin warzywnych. Skierniewice, 14-15.VI.1973. Horodyski A., Adamczewski K., Załęcki R. 1990. Ocena przydatności herbicydów w uprawie maku. [Evaluation of herdicide use in poppy-growing]. Zesz. Probl. IHAR, Rośliny Oleiste, 2: 67-74. Jakubiak S. 2005. Znaczenie wykorzystania i ochrona przed chwastami małoobszarowych upraw rolniczych. [Importance and advantages and weed control in minor crops]. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 45 (1): 185-195. Kosek Z., Pšenička P. 2010. Osivo maku. W: Mak, praca zbiorowa (red. J. Vašák). Powerprint, Praha: 103-116.

84 Marek Wójtowicz, Andrzej Wójtowicz Novák J., Vašák J., Zukalová H. 2010. Biologie maku, pozadavky na prostredi, ideotyp, alkaloidy. W: Mak, praca zbiorowa (red. J. Vašák). Powerprint, Praha: 33-64. Wójtowicz M., Wójtowicz A. 2006. Wpływ pielęgnacji chemicznej na plonowanie odmian maku. [The effect of chemical weed control practices on yield of poppy cultivars]. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 46 (2): 699-702. Wójtowicz M. 2007. Wpływ warunków środowiskowych i agrotechnicznych na plonowanie odmian maku (Papaver somniferum L.). Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXVIII/2: 261-270. Wójtowicz M., Wójtowicz A. 2009. Effectiveness of chemical protection against weeds applied to poppy (Papaver somniferum L.). Journal of Plant Protection Research, Vol. 49, No. 2: 209-215. Wójtowicz M. 2011. Wpływ terminu stosowania i dawki herbicydu Callisto TM 100 SC na rozwój i plon maku siewnego (Papaver somniferum L.). Sborník conference s mezinarodní učasti Prosperující oleiny, Praga: 99-102. Wójtowicz M. 2013. Skuteczność chwastobójcza herbicydów w ochronie maku siewnego (Papaver somniferum L.). Efficacy of herbicides in poppy protection against weeds. Sborník conference s mezinarodní učasti Prosperující oleiny, Praga: 101-104. Zając T., Oleksy A. 2010. Mak siewny. W: Rośliny oleiste uprawa i zastosowanie (red. W. Budzyński i T. Zając). PWRiL, Poznań: 143-167. Zając T., Oleksy A., Klimek-Kopyra A. 2010. Wpływ terminu siewu na plonowanie i cechy roślin maku niskomorfinowego odm. Mieszko (Papaver somniferum L.). Rośliny Oleiste Oilseed Crop, XXXI: 333-350. Zając T., Oleksy A., Klimek-Kopyra A. 2011. Comparizon of growth and productivity of the low morphine poppy. Wpływ terminu siewu na plonowanie i cechy roślin maku niskomorfinowego Papaver somniferum L. cv. Mieszko depending on the swing date. Acta Agrobotanica, Vol. 64 (3): 67-78.