Cel zrozumienie przyczyn zerwania relacji braterskiej przez Kaina umiejętność przeżywania w relacji braterskiej odmienności drugiego jako bogactwa Metody burza mózgów scenka dramowa recepta Materiały zestawienie tłumaczenia Rdz 4,6-7 przez Biblię Tysiąclecia i przekładu dosłownego tekstu oryginalnego (zał. 1.1) formularz recepty (zał. 1.2) Wprowadzenie biblijne Opowiadanie o Kainie i Ablu przynależy do tzw. historii początków Rdz 1 11. Opisane tam wydarzenia to rodzaj etiologii metahistorycznej, która ukazuje w perspektywie początków postawy i zachowania, jakie są udziałem człowieka każdego miejsca i czasu, podejmując przy tym próbę wyjaśnienia ich genezy. W przypadku Rdz 4 za kluczowy element narracji należy uznać motyw twarzy. Ona staje się narzędziem komunikacji między Bogiem, braćmi i ziemią. Spotkanie się twarzy w spojrzeniu jest otwarciem się na drugiego, akceptacją jego inności, pragnieniem ubogacenia się jego osobą. Z tego powodu historia Kaina i Abla może uczyć nas sztuki patrzenia na drugiego. Oblicze Boga Gdy bracia złożyli swoje ofiary, narracja mówi, iż Bóg spojrzał na Abla, a nie spojrzał na Kaina. Tekst nie podaje motywu, dla którego Pan Bóg przychylił się do ofiary Abla. Milczenie tekstu w tym względzie wydaje się być znaczące: zamiast wyjaśnić całe zdarzenie, opowiadanie zdaje się akceptować Bożą reakcję na ofiarę Kaina i Abla jako samą w sobie zrozumiałą, wolną od jakiejkolwiek stronniczości. Jeśli Bóg spojrzał na jednego z braci i na jego ofiarę, znaczy to, że zauważył i zaakceptował ich odmienność. Różnice między nimi są dostrzegalne na poziomie kultury: jeden jest pasterzem, drugi rolnikiem; na poziomie kultu: pasterz ofiarowuje zwierzęta, rolnik płody ziemi, 9
i wreszcie na poziomie odniesienia do Boga. To, że Pan Bóg dostrzega różnice między braćmi, nie oznacza wcale, że akceptuje On tylko Abla, odrzucając tym samym Kaina. W rzeczywistości chodzi o zróżnicowanie relacji, które Bóg nawiązuje z człowiekiem. Jako takie, nie mogą być uznawane ani za lepsze, ani za gorsze, ponieważ ich punktem odniesienia jest zawsze Pan Bóg. Twarz Kaina O twarz Kaina pyta sam Bóg: Dlaczego twoja twarz się pochyliła? (w. 6). Opuszczona twarz ku ziemi jest znakiem nie tylko zerwania relacji z innymi, lecz również wyrazem tego, co starszy brat przeżywa w swoim wnętrzu. W ten sposób zerwaniu relacji zewnętrznych towarzyszy zerwanie pogodnej więzi z samym sobą. Pytanie dotyczące oblicza Kaina zostaje poprzedzone pytaniem o powód jego zagniewania ( Dlaczego jesteś oburzony? ), które zostaje określone jako wielkie (w. 5). Narracja, a tym bardziej sam Kain, nie wyjaśnia motywów tego gniewu. Boże słowo, które następuje po pytaniach skierowanych do Kaina, łączy gniew wypisany na twarzy starszego brata z jego stanem wewnętrznym: Jeśli postępujesz dobrze, wzniesiesz (twoją twarz), jeśli zaś nie postępujesz dobrze, u bramy (twojej) czai się grzech i jego skłonność ku tobie, podczas gdy ty winieneś panować nad nim (w. 7). Pan Bóg zatem zauważa różnice w samym Kainie, które wyrażają się w sprzeczności między jego światem wewnętrznym i zewnętrznym, między jego osobowością i jej manifestacją. Brak harmonii wewnętrznej zostaje przyrównany do dzikiego zwierzęcia, które leży u bram ludzkiego serca i pragnie się tam wedrzeć (por. 1 P 5,8). Tym czyhającym zwierzęciem jest zazdrość i zawiść, które objawiają Kainowi jego własne ograniczenia. W momencie, w którym zaczynają one warunkować działanie człowieka, jego twarz pochyla się ku ziemi. W analizowanym zdaniu nie chodzi jednak tylko o stwierdzenie kondycji starszego brata, lecz również o zaproszenie go do wejścia w relację z samym sobą, ze swoimi uczuciami i namiętnościami: ty winieneś panować nad nim. Kluczem do zrozumienia Bożej zachęty jest czasownik maszal. Dominacja, panowanie, które zakłada ten czasownik, może realizować się poprzez inną czynność określaną tym samym czasownikiem, to znaczy poprzez opowiadanie. Uporządkowanie uczuć wewnętrznych możliwe jest wtedy, gdy człowiek pozwoli im mówić, gdy potrafi je nazwać, gdy posiada znajomość swojej własnej osoby. Jeśli człowiek nie rozumie samego siebie, nie jest w stanie panować nas sobą, nad swoimi myślami i czynami. Kain jednak pozostaje milczący i nie odpowiada na zaproszenie Boga do dialogu. Zawiść, która zawładnęła jego wnętrzem, prowadzi go do zabicia Abla (w. 8). Zerwaniu relacji fizycznej z młodszym bratem towarzyszy przerwanie więzi psychicznych, wyrażone w odpowiedzi Kaina na pytanie Boga o nieobecnego Abla: Nie wiem. Czy ja jestem stróżem mojego brata? 10
(w. 9). Pozycja emfatyczna zaimka osobowego ja podkreśla, iż tym, co panuje w Kainie, jest jego własne ja jego troska tylko o siebie samego, jego odmowa bycia bratem. By twarz człowieka była wzniesiona Historia dwóch braci przeniknięta jest jednak od początku do końca pozytywnym przesłaniem, które odnosi się do każdego człowieka, także do osoby bratobójcy. Tę wiadomość możemy wydobyć z pierwszego słowa Boga i z ostatniego słowa Kaina. Używają one tego samego czasownika podnieść : w w. 7 Pan Bóg mówi mu o potrzebie podniesienia, ale dopiero w w. 13 jest jasne, że Kain musi podnieść swój grzech. W w. 7 domyślnie obecny grzech wyraża nie tyle popełnione wykroczenie, co raczej możliwość jego zaistnienia, gdy człowiek ulegnie sprzecznościom przeżywanym w swoim wnętrzu. Natomiast termin wina w w. 13 może być zaaplikowany do różnych momentów składających się na proces wykroczenia, to znaczy do przestępstwa, winy lub kary. Pan Bóg zatem zachęca Kaina do podniesienia grzechu, który zostaje zniszczony w swojej potencjalności wtedy, gdy człowiek panuje nad swoim światem wewnętrznym. Takie panowanie realizuje się poprzez słowo, które nazywa i porządkuje uczucia przeżywane wewnątrz. Harmonia z samym sobą stanowi pierwszy krok w stronę przywrócenia Bożego oblicza na twarzy Kaina. Wzniesienie oblicza, które następuje poprzez nawiązanie relacji z samym sobą i z drugim człowiekiem, wymaga odnowienia jeszcze jednej relacji. Deformacja oblicza Kaina zaczęła następować w momencie, w którym odrzucił on możliwość istnienia różnorodnych relacji między Bogiem i ludźmi. Jego zarzut o stronniczość Pana Boga jest jednak bezpodstawny, ponieważ w oczach Bożych wszystko stworzenie, zarówno w swojej całości, jak i indywidualności, jest dobre. Kain musi zaakceptować, że relacja Boga do Abla (i innych osób) jest odmienna od tej skierowanej ku niemu. Co więcej, ta odmienność nie oznacza wcale, że jest ona gorsza. Miejsce porównywania i rywalizacji musi zająć radość z faktu, że jego związek z Bogiem jest tak samo jedyny i niepowtarzalny, jak związek Boga z Ablem. Konspekt spotkania I. Dlaczego boimy się inności? Metoda burza mózgów Dlaczego boimy się/nie boimy się inności? Odkrycie potrzeby budowania harmonii w naszej różnorodności II. Dramat dwóch braci Proklamacja Rdz 4,1-16 11
Wspólna analiza tekstu z wykorzystaniem pytań Sens pochylonej twarzy metoda scenka dramowa III. Bóg wychodzi naprzeciw Kainowi Analiza pytań, jakie Bóg stawia Kainowi (ww. 6-7 i 9) Uświadomienie sobie potrzeby dialogu ze swoim wnętrzem jako warunku budowania relacji z innymi IV. Życie jako odkrywanie piękna w różnicy Metoda recepty Praca w grupach Problem: jak Kain może podnieść swoją twarz? Scenariusz spotkania I. Dlaczego boimy się inności? Metoda burza mózgów Problem: różnice między ludźmi w czym się przejawiają, co jest ich efektem, dlaczego inność drugiego budzi czasami lęk? Wskazówki dla prowadzącego Praca przebiega w dwóch etapach. Najpierw uczestnicy szukają odpowiedzi na pytanie: Dlaczego boimy się inności? Ponieważ tak postawiony problem nie wyczerpuje całości relacji zachodzących między ludźmi, zostaje zapisane na planszy drugie pytanie: Dlaczego nie boimy się inności? Podsumowanie Odpowiedzi uświadamiają nam prawdę o różnorodności, jaka istnieje w świecie. Kryje się w tym pewien paradoks: z jednej strony mówi się o pluralizmie, tolerancji, ale z drugiej strony dokonuje się próby ujednolicenia, zatarcia różnic, co młodego człowieka dotyka chociażby na poziomie słuchania muzyki, sposobu oceniania zjawisk, mody itd. Sztuka życia nie polega na niwelowaniu tego, co nas różni, ale na budowaniu harmonii między różnicami tak, by były naszym bogactwem. Temu też ma służyć lektura historii Kaina i Abla, dwóch braci, którzy musieli stawić czoła różnicom między sobą. II. Dramat dwóch braci Głośne odczytanie Rdz 4,1-11 12
Praca wspólna nad tekstem analiza prowadzona przez prowadzącego przy wykorzystaniu pytań do Rdz 4,1-16 Wprowadzenie Odczytany fragment Księgi Rodzaju mówi o historii dwóch braci, których losy stoją u początku naszej historii nie tylko w sensie chronologicznym, ale również genealogicznym: w ich postawie możemy odkryć prawdę o nas samych. a) Czym różnili się Kain i Abel? b) Jaka była reakcja Kaina na odmienność brata? c) Dlaczego jego twarz była pochylona ku ziemi? d) Ile razy Kain zabił Abla? a) Różnice między braćmi Jest ich wiele: imiona (ich sens: Kain nabyty od Pana; Abel tchnienie, oddech, co wskazuje na przejściowość, ulotność), zawód, styl życia (pasterz, rolnik), relacja do Boga to, co Mu ofiarowali. Te różnice stanowiły problem dla Kaina, który nie potrafił sobie poradzić z tym, że jego brat był inny od niego. b) Reakcja Kaina na odmienność Abla Nie było nią tylko zabójstwo, na co wskazuje w. 6-7. Tu wykorzystujemy planszę z tłumaczeniem Biblii Tysiąclecia i przekładem dosłownym z oryginału (zał. 1.1). Rdz 4,6-7 Biblia Tysiąclecia Dlaczego jesteś smutny i dlaczego twarz twoja jest ponura? Przecież gdybyś postępował dobrze, miałbyś twarz pogodną; jeżeli zaś nie będziesz dobrze postępował, grzech leży u wrót i czyha na ciebie, a przecież ty masz nad nim panować. Tekst hebrajski Dlaczego jesteś rozgniewany i dlaczego twoja twarz jest pochylona ku ziemi? Gdybyś postępował dobrze, miałbyś podniesioną (twarz?). Jeśli zaś nie będziesz postępował dobrze, grzech leży u wrót (twego serca) i czai się na ciebie, a przecież ty masz nad nim panować. 13
Potrzeba zwrócenia uwagi, iż w tekście oryginalnym zamiast ponurej twarzy występuje zdanie: dlaczego twoja twarz pochylona jest ku ziemi. Pytanie o sens tego gestu: Czego wyrazem może być twarz pochylona ku ziemi? Co dzieje się z człowiekiem, który patrzy w ziemię? Dlaczego ludzie nie patrzą sobie w twarz? c) Twarz pochylona ku ziemi Metoda scenki dramowej Dwóch uczestników staje naprzeciw siebie, patrzą sobie w twarz, rozmawiają, zaczynają dyskutować na jakiś drażliwy temat, przeradza się to w kłótnię, mówią do siebie bez patrzenia na siebie. Sprawdzonym tematem jest jakaś kwestia polityczna (zwolennicy dwóch różnych partii) lub sportowa (fani dwóch różnych zespołów). Po tej scence grupa zadaje uczestnikom dramy pytania dotyczące ich zachowań, gestów, reakcji, odczuć. Pytanie również o moment, w którym zerwali ze sobą kontakt wzrokowy. Co w tym momencie czuli, jak zmieniła się ich relacja? Twarz pochylona ku ziemi jest wyrazem odrzucenie kontaktu, braku szczerości i zainteresowania drugim, objawia skupienie się na sobie. To w konsekwencji prowadzi do zabójstwa. d) Ile razy Kain zabił brata? Można powiedzieć, że Kain zabił swego brat dwukrotnie. Tym drugim razem jest jego słowo już po zabójstwie Abla: czy ja jestem stróżem swego brata? (w. 9). Najpierw zabił go fizycznie, a później potwierdził to swoim słowem, wypierając się go ostatecznie. Jego pytanie wyraża największy grzech człowieka i problem współczesnego świata: obojętność na drugiego człowieka, która przeradza się w agresję wobec niego. III. Bóg wychodzi naprzeciw ludzkiemu dramatowi Analiza pytań, jakie Bóg kieruje do Kaina. Problem: postawa Boga wobec Kaina a) Dlaczego twarz ponura/pochylona do ziemi? (ww. 6-7) Pytania pogłębiające sens Bożego pytania: 14
Jaką funkcję pełni twarz w naszym codziennym komunikowaniu się? Czego wyrazem jest ludzka twarz? Bóg w ten sposób zaprasza Kaina, by spojrzał w głąb siebie, w swoje wnętrze, uczucia, pragnienia, namiętności. To jest bogactwo ludzkiego wnętrza. Potrzeba nazwania go, mówienia o nim, by nie być wulkanem, który w każdej chwili może eksplodować. Podnieść twarz (= mieć twarz pogodną), to znaczy również spojrzeć na brata, okazać mu życzliwe zainteresowanie. b) Gdzie jest brat twój, Abel? (w. 9) Pytania pogłębiające sens Bożego pytania: Co Bóg chce osiągnąć tym pytaniem? Jaką postawę Boga wobec Abla i Kaina zdradza to pytanie? Pytanie to objawia zainteresowanie się Boga każdym człowiekiem, szczególnie Jego troskę o tych, którzy są słabi, pomijani przez innych, wykorzystywani. Zarazem tym pytaniem Bóg wychodzi naprzeciw człowieka, rusza jakby na jego poszukiwanie. Podobne pytanie usłyszał Adam w raju (Rdz 3,9). W ten sposób Bóg skłania jeszcze raz Kaina do zwrócenia się w stronę Abla, by powrócić do relacji braterskiej. IV. Życie jako odkrywanie piękna w różnicy Metoda recepty 1 (zał. 1.2) Praca w grupach Problem: jaka przyszłość czeka Kaina? Wprowadzenie Odkryliśmy już powody, dla których Kain podniósł rękę na brata. Wina Kaina jest ewidentna i musi zostać ukarany. Ale czy to oznacza, że Kain jest już przez Boga przekreślony? Nie, gdyż tu odsłania się strategia Bożego działania. Kain otrzymuje znamię, które go chroni (w. 15). Dla niego jest to szansa odkrycia piękna różnorodności, nauczenia się bycia w relacji do innych. Pan Bóg daje mu szansę przemiany. Możliwość jej realizacji będzie stanowiła przedmiot naszej pracy w grupach. 1 Istotą tej metody jest rozwiązanie jakiegoś praktycznego problemu (w tym wypadku trudności Kaina w odbudowaniu relacji braterskiej) w formie recepty. Formularz recepty jest podany w załączniku. 15
Wyobraźmy sobie nasze spotkanie z Kainem, który opowiedział nam historię swojego życia. Okazuje się, że nie ma on pomysłu na to, by podnieść swoją twarz. Co byście mu doradzili? Przykłady recepty 1) idąc ulicą, zwracaj uwagę na inne osoby, pomyśl, co przeżywają, gdzie idą, co ich czeka; 2) odkryj swój osobisty dar, który jest Twoim bogactwem, jakim możesz podzielić się z drugim; 3) dziękuj za wszystko, co otrzymujesz przez drugiego ciesz się swoją niewystarczalnością; 4) codziennie wieczorem rachunek sumienia, by spojrzeć w głąb siebie, porozmawiać z sobą, wejść w dialog z Bogiem. Zakończenie Modlitwa prośby, której wezwaniami są poszczególne punkty recepty. Możliwość dalszego pogłębienia tematu: Co jest moim szczególnym darem, który mogę wnieść do życia w domu, w klasie? Odkrycie, nazwanie tego daru niech będzie przedmiotem naszej refleksji w tych dniach. 16