ROZDZIAŁ 8 ZMIANY W STRUKTURZE BEZROBOTNYCH NA OPOLSZCZYŹNIE W LATACH

Agnieszka Bobrowska Aleksandra Piasecka ROZDZIAŁ 8 ZMIANY W STRUKTURZE BEZROBOTNYCH NA OPOLSZCZYŹNIE W LATACH 1992-2004 Abstrakt Opolszczyzna jest regionem szczególnie obciążonym migracjami ludności autochtonicznej. Autochtoni, dzięki posiadaniu niemieckich paszportów mogli podejmować legalną pracę w krajach Unii Europejskiej, jeszcze zanim Polska stała się jej członkiem. Problem bezrobocia dotyczy więc w głównej mierze tych rejonów Opolszczyzny, które zamieszkane są przez ludność napływową. Szanse tej ludności na znalezienie pracy zagranicą wzrosły w maju 2004 r. W ostatnich latach pomimo wzrostu liczby ludności w wieku produkcyjnym obserwuje się spadek wielkości bezrobocia. Należy się spodziewać, że ta tendencja zostanie utrzymana, gdyż wiele zwłaszcza młodych osób planuje wyjazd z Polski po ukończeniu szkół i tym samym nie będzie zasilać grona osób bezrobotnych. Migracje w znaczący sposób wpływają i nadal będą wpływać na zmiany w strukturze bezrobotnych na Śląsku Opolskim. Zmiany w określonych grupach bezrobotnych mają charakter tendencji spadkowych lub wzrostowych. Celem opracowania jest zidentyfikowanie zmian w strukturze bezrobotnych w latach 1992-2004 oraz określenie ich przyczyn. Uwaga skupia się na strukturze według płci, wieku i wykształcenia. Wprowadzenie Sytuacja na rynku pracy Opolszczyzny jest uzależniona od procesu transformacji gospodarczej, prywatyzacji, restrukturyzacji poszczególnych obszarów województwa i przemysłu. Oprócz tego opolski rynek pracy charakteryzuje się swoistymi cechami, które w istotny sposób determinują rozwój bezrobocia. Są to m.in.: specyficzne położenie geograficzne pomiędzy dwoma prężnie rozwijającymi się rynkami województw śląskiego i dolnośląskiego; południowa część to obszar przygranicza polsko czeskiego, liczna grupa ludności rodzimej śląskiej i niemieckiej, której przedstawiciele bardzo intensywnie uczestniczą w czasowych wyjazdach za granicę do pracy, głównie w Niemczech (umożliwiają to powiązania rodzinne oraz posiadanie niemieckich paszportów). Bezrobocie na Opolszczyźnie należy zaliczyć do głównej kwestii społeczno gospodarczej regionu z uwagi na rozmiary, trwałość zjawiska i jego społeczne konsekwencje. Istniejące bezrobocie jest wypadkową sytuacji demograficznej i gospodarczej. Celem opracowania jest ukazanie głównych tendencji i kierunków zmian w strukturze bezrobotnych na opolskim rynku pracy w latach 1992 2004. Przedmiotem badań jest analiza populacji bezrobotnych pod kątem cech społeczno zawodowych i demograficznych, która umożliwia uchwycenie wspólnych i szczególnych cech zmian struktury bezrobocia. Do cech, które różnicują sytuację bezrobotnych na rynku pracy zaliczymy płeć, wiek oraz kwalifikacje zawodowe.

88 Agnieszka Bobrowska, Aleksandra Piasecka Zasoby pracy na Śląsku Opolskim Opolszczyzna zajmuje powierzchnię 9 412,47 km, stanowiąc 3% ogólnej powierzchni kraju i jest najmniejszym województwem w nowym podziale administracyjnym naszego państwa. Na koniec 2004 r. województwo zamieszkiwało 1 051 531 osób tj. 2,8% ludności Polski. Większość mieszkańców Opolszczyzny stanowią kobiety 51,5% (542 017) oraz ludność mieszkająca w miastach 52,7% (554 028 osób). Okres transformacji ustrojowej wywarł istotny wpływ na sytuację demograficzną i ruch naturalny ludności Śląska Opolskiego. Odzwierciedla to niski już od kilku lat poziom reprodukcji ludności woj. opolskiego. Systematycznie zmniejsza się ogólna liczba urodzeń, a zwiększającemu się spadkowi dzietności kobiet towarzyszy wysoki poziom umieralności niemowląt. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1 od 1995 r. obserwuje się spadek ludności na Opolszczyźnie z wyjątkiem roku 1998, kiedy to notuje się wzrost liczby ludności wynikający ze zmian w podziale administracyjnym Polski, w konsekwencji których przyłączono do woj. opolskiego powiat oleski. Spadek liczby ludności w regionie związany jest ze stałym zmniejszaniem się przyrostu naturalnego i zwiększonymi migracjami zagranicznymi, głównie do Niemiec. Tabela 1. Ludność w woj. opolskim w latach 1990 2004 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Ludność ogółem (w tys.) 1 018,6 1 021,2 1 026,0 1 026,7 1 027,4 1 025,2 1 024,7 1 023,7 1 089,6 1 088,3 1 084,7 1 080,5 1 061,0 1 055,7 1 051,5 Ludność miejska (w tys.) 535,5 539,1 542,5 546,5 547,5 546,8 546,7 546,1 572,4 570,0 567,7 565,2 557,3 553,7 554,0 Kobiety (w tys.) 521,1 522,6 524,3 524,7 525,1 524,1 524,0 523,9 557,5 557,1 555,4 553,7 546,2 543,8 542,0 Przyrost naturalny na 1000 ludności 4,6 4,1 3,1 2,1 2,4 1,3 1,3 1,0 0,7 0,2-0,01-0,2-0,8-1,2-0,9 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego 1991 2005, US w Opolu, Opole 1991 2005. Opracowanie własne.

Zmiany w strukturze bezrobotnych na Opolszczyźnie w latach 1992-2004 89 Tabela 2. Liczba ludności woj. opolskiego w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym w latach 1990 2004 Wyszczególnienie 1990 1991 1992 Liczba ludności ogółem 1 018,60 100 1 021,20 100 1 026,00 100 w wieku przedprodukcyjnym 301,8 29,6 300 29,4 296,5 28,9 w wieku produkcyjnym 603,7 59,3 606,1 59,3 611,5 59,6 w wieku poprodukcyjnym 113,1 11,1 115,1 11,3 118 11,5 Wyszczególnienie 1993 1994 1995 Liczba ludności ogółem 1 026,70 100 1 027,40 100 1 025,20 100 w wieku przedprodukcyjnym 291,4 28,4 286,1 27,8 279 27,2 w wieku produkcyjnym 614,6 59,9 617,3 60,1 618,5 60,3 w wieku poprodukcyjnym 120,7 11,7 124 12,1 127,7 12,5 Wyszczególnienie 1996 1997 1998 Liczba ludności ogółem 1 024,70 100 1 023,70 100 1 089,60 100 w wieku przedprodukcyjnym 272 26,5 264,2 25,8 273,5 25,1 w wieku produkcyjnym 621 60,6 623,6 60,9 666,8 61,1 w wieku poprodukcyjnym 131,7 12,9 135,8 13,3 149.3 13,7 Wyszczególnienie 1999 2000 2001 Liczba ludności ogółem 1 088,70 100 1 084,70 100 1 080,50 100 w wieku przedprodukcyjnym 264,5 24,3 254,1 23,4 242,7 22,5 w wieku produkcyjnym 670,3 61,6 673,2 62,1 677,1 62,7 w wieku poprodukcyjnym 153,5 14,1 157,4 14,5 160,8 14,8 Wyszczególnienie 2002 2003 2004 Liczba ludności ogółem 1 061,00 100 1 055,70 100 1 051,50 100 w wieku przedprodukcyjnym 234,6 22,1 223,6 21,2 213,7 20,3 w wieku produkcyjnym 666,3 62,8 670,5 63,5 674,1 64,1 w wieku poprodukcyjnym 160 15,1 161,6 15,3 163,7 15,6 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego 1991 2005, US w Opolu, Opole 1991 2005. Opracowanie własne Spadkowa tendencja liczby ludności na Śląsku Opolskim dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn, przy czym w grupie kobiet jak i w grupie mężczyzn kształtuje się mniej więcej na tym samym poziomie (por. dane tabeli 1). Dysproporcje między liczbą kobiet i mężczyzn nie są aż tak duże, o czym świadczy wskaźnik liczby kobiet przypadających na 100 mężczyzn, który od kilku lat wynosi w województwie 105. Istotną z punktu widzenia określenia zasobów pracy jest analiza zmiany liczby ludności według podstawowych grup wiekowych. Przybliżoną miarą kategorii osób zdolnych do pracy jest liczba osób w wieku produkcyjnym, którą można traktować jako wyznacznik potencjalnych zasobów pracy. Od 1990 r. obserwuje się na Opolszczyźnie stały wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym. W latach 1990 2004 liczba ludności w wieku produkcyjnym wzrosła o około 11,7% (tj. o 70,4 tys. osób w nowym podziale administracyjnym) w stosunku do 1990 r. (por.

90 Agnieszka Bobrowska, Aleksandra Piasecka dane tabeli 2). Wzrost ten spowodował polepszenie się relacji między ludnością w wieku produkcyjnym a ludnością ogółem (wskaźnik udziału wzrósł z 59,3% w 1990 r. do 64,1% w roku 2004) Natomiast niekorzystne zmiany demograficzne widoczne są w dwóch pozostałych grupach wiekowych tj. najmłodszej i najstarszej. Od 1990 r. notuje się systematyczny spadek liczby osób w wieku 0 17 lat (wiek przedprodukcyjny) oraz stałe zwiększanie się liczby ludności w wieku poprodukcyjnym (por. dane tabeli 2). Te niekorzystne zmiany świadczą o tym, iż społeczność Opolszczyzny wchodzi w okres demograficznego starzenia się. Wykorzystanie zasobów pracy odgrywa istotną rolę w kształtowaniu sytuacji na rynku pracy. Okres transformacji ustrojowej spowodował ogólne zmniejszenie liczby pracujących w woj. opolskim, chociaż w niektórych latach obserwowano wzrost tej liczby (zob. tabela 3). Tabela 3. Liczba pracujących w woj. opolskim w latach 1990 2004 (w tys.) Wyszczególnienie 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Pracujący ogółem 423,1 404,9 393,7 357,0 359,6 374,8 368,4 386,1 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Pracujący ogółem 392,2 392,8 372,0 352,5 347,2 343,9 290,8 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego 1991 2005, US w Opolu, Opole 1991 2005. Opracowanie własne. W latach 1990 2004 liczba pracujących zmniejszyła się o ponad 132 tys. osób, tj. o więcej niż 31%. Tendencje te były, z jednej strony, rezultatem głębokiej recesji strukturalnej, związanej z polityką stabilizacji gospodarki, z drugiej zaś wynikały z polityki przedsiębiorstw, racjonalizujących wielkość zatrudnienia. Nasilająca się dychotomia między kształtowaniem się zasobów pracy a liczbą pracujących, na skutek której zasoby pracy w 2004 r. ponad dwukrotnie przewyższały liczbę pracujących w województwie pogłębiała nierównowagę na rynku pracy, wyrażającą się w nadwyżce podaży nad popytem na pracę. Dynamika i struktura bezrobocia na Śląsku Opolskim Województwo opolskie należy do grupy regionów o średnim natężeniu bezrobocia. Według stanu na koniec grudnia 2004 r. wartość stopy bezrobocia rejestrowanego plasowała Opolszczyznę na 9 miejscu w kraju (20,0%, przy średniej krajowej wynoszącej 19,0%) za województwami: mazowieckim, małopolskim, wielkopolskim, podlaskim, śląskim, lubelskim, podkarpackim i łódzkim. Począwszy od roku 1990 obserwujemy istotne zmiany w kształtowaniu się poziomu bezrobocia na opolskim rynku pracy, co obrazują dane tabeli 4. Okres transformacji ustrojowej spowodował ogólne zwiększenie liczby bezrobotnych na Śląsku Opolskim, aczkolwiek tendencja ta nie występowała w całym badanym okresie. Od 1990 r. do 1994 r. notowano wzrost bezrobocia w regionie, przy czym największy przyrost zarejestrowano w latach 1990-1992. Natomiast w latach 1995-1997 liczba bezrobotnych znacznie zmalała, bo aż o 30,3% w stosunku do 1994 r. O tendencji spadkowej świadczy wskaźnik stopy bezrobocia (liczony jako relacja bezrobotnych do ludności czynnej zawodowo). O ile w 1994 r. wynosił on 14,8%, to w 1997 r. obniżył się do 10,5 punktów

procentowych. Zmiany w strukturze bezrobotnych na Opolszczyźnie w latach 1992-2004 91 Tabela 4. Bezrobotni w województwie opolskim w latach 1990-2004 Bezrobotni (w liczbach bezwzględnych) Stopa bezrobocia Przyrost bezwzględny bezrobotnych w stosunku do okresu poprzedniego Dynamika przyrostu bezrobotnych do okresu poprzedniego (w %) 1990 19 211 3,8-1991 43 601 8,8 24 390 226,9 1992 56 206 12,1 12 605 128,9 1993 59 831 13,2 3 625 106,4 1994 62 219 14,8 2 388 104,0 1995 58 855 14,0-3 364 94,6 1996 54 499 12,7-4 356 92,6 1997 43 344 10,5-11 155 79,5 1998* 46 112 10,5 2 768 106,3 1999 59 476 13,2 13 364 129,0 2000 69 311 15,7 9 835 116,5 2001 78 557 17,8 9 246 113,3 2002 83 436 21,6 4 879 106,2 2003 81 623 21,4-1 813 97,8 2004 74 553 20,0-7 070 91,3 * Od 1998 r. liczba bezrobotnych przeliczana jest w nowym podziale administracyjnym województwa. Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego 1991 2005, US w Opolu, Opole 1991 2005. Obliczenia własne. Na spadek liczby bezrobotnych w województwie miały wpływ różne czynniki. Do najistotniejszych należy zaliczyć przede wszystkim opracowanie i dobrą realizację regionalnego programu przeciwdziałania bezrobociu. Cechą podstawową tego programu było dążenie do maksymalnego wykorzystania własnych możliwości przeciwdziałania bezrobociu. Dużą rolę odegrało tu zdecentralizowanie Funduszu Pracy przewidzianego na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu i łączenie go z lokalnymi środkami na walkę z bezrobociem. Część gmin województwa, które zostały objęte tzw. programem pilotażowym, dodatkowo korzystało z pomocy PHARE, innych funduszów Unii Europejskiej oraz tzw. funduszu współpracy międzyregionalnej. W latach 1998 2002 obserwuje się ponowny wzrost bezrobocia w województwie. Na koniec grudnia 2002 r. liczba bezrobotnych wynosiła już ponad 83 tys. osób, a stopa bezrobocia osiągnęła poziom 21,6%. Do najważniejszych przyczyn wywołujących to gwałtowne pogorszenie sytuacji na opolskim rynku pracy należy zaliczyć recesję w gospodarce Polski i regionu, jaką notowano od roku 1998. Nastąpił głęboki spadek produkcji. Tempo wzrostu gospodarczego

92 Agnieszka Bobrowska, Aleksandra Piasecka osiągnęło w 2000 r. niski poziom około 2%. Wszystko to złożyło się na upadek wielu przedsiębiorstw, zwłaszcza tych małych i średnich. Restrukturyzacja zaś większych przedsiębiorstw (np. Metalchem w Opolu, Daewoo w Nysie) z reguły prowadziła do redukcji zatrudnienia. Od 2003 r. notuje się spadek bezrobocia w regionie opolskim, na koniec grudnia 2004 r. stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie 20,0%. Tendencja spadkowa utrzymała się również w 2005 r. - stopa bezrobocia osiągnęła poziom 18,6%. Niewątpliwie w dużej mierze spadek bezrobocia związany jest z możliwością podejmowania legalnej pracy w wybranych krajach Unii Europejskiej. Należy jednak zauważyć, że dane statystyczne dotyczące migracji w znacznym stopniu odbiegają od rzeczywistego nasilenia tego zjawiska. Wskazują na to wyniki badań przeprowadzonych na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Opolu (Jończy, 2005). Masowe migracje, które od wielu lat są specyficzną cechą regionu opolskiego mają zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na sytuację na rynku pracy. Z jednej strony przyczyniają się do zmniejszania bezrobocia na lokalnych rynkach pracy, z drugiej zaś powodują trwałe straty w zasobach ludności z punktu widzenia cech ilościowych i jakościowych. Należy również wspomnieć o stratach ekonomicznych wynikających z kosztów wyższego i średniego wykształcenia kadr. Różne grupy ludności są w różnym stopniu zagrożone bezrobociem. Badanie populacji bezrobotnych pod kątem cech społeczno zawodowych i demograficznych umożliwia uchwycenie wspólnych i szczególnych cech zmian bezrobocia na rynkach pracy. Do cech, które różnicują sytuację bezrobotnych na rynku pracy zaliczymy płeć, wiek oraz kwalifikacje zawodowe. Analiza struktury zbiorowości bezrobotnych w województwie opolskim według płci wskazuje na wysoki udział kobiet. Jak pokazano na wykresie 1, począwszy od 1990 r. liczba bezrobotnych kobiet przewyższała liczbę bezrobotnych mężczyzn, a ich udział w ogólnej liczbie bezrobotnych przekraczał znacznie 50%. W latach 1990-1997 obserwuje się systematyczny wzrost udziału kobiet w populacji osób bezrobotnych. W roku 1997 udział ten osiągnął aż 66,1%. Od 1998 r. notuje się powolny spadek udziału bezrobotnych kobiet w strukturze bezrobotnych, choć nadal oscyluje on na poziomie 55-56%. Wykres 1. Liczba osób bezrobotnych według płci w województwie opolskim w latach 1990-2004 90 80 70 60 w 50 tys. 40 30 20 10 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 bezrobotni ogółem bezrobotne kobiety bezrobotni mężczyźni Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego 1991 2005, US w Opolu, Opole 1991 2005. Opracowanie własne.

Zmiany w strukturze bezrobotnych na Opolszczyźnie w latach 1992-2004 93 Generalnie, sytuacja kobiet na opolskim rynku pracy jest zdecydowanie gorsza niż sytuacja mężczyzn; zagrożenie kobiet bezrobociem jest większe. Szanse kobiet poszukujących pracy są dodatkowo zróżnicowane w zależności od wielu cech demograficznych i społeczno-ekonomicznych, w tym w szczególności: wieku, stanu cywilnego, miejsca zamieszkania i wykształcenia. Na ich szanse reaktywizacji na rynku pracy wpływa też status osoby bezrobotnej (przyczyny utraty pracy, okres poszukiwania, aktywność w poszukiwaniu pracy, potencjalna mobilność). Istotną cechą, która w znacznym stopniu decyduje o sytuacji i szansach osób bezrobotnych na rynku pracy jest ich wykształcenie. Wydaje się, iż w regionie opolskim możliwości podjęcia pracy przez bezrobotnego zwiększają się wraz z poziomem jego wykształcenia. Wyższe kwalifikacje oraz dodatkowe umiejętności zawodowe stawiają takiego bezrobotnego w korzystniejszej sytuacji na rynku pracy w stosunku do osób mniej wykształconych. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 5, w okresie badawczym najmniej liczną grupę bezrobotnych w województwie opolskim stanowiły osoby z wykształceniem wyższym (2,4% w 1992 r. i 4,3% w 2004 r.). Należy zauważyć, że od 1996 r. odnotowuje się systematyczny wzrost udziału osób z wyższym wykształceniem w ogóle bezrobotnych. Tendencja ta utrzymuje się nadal (na koniec 2005 r. udział ten wynosił już 4,9%) i można przypuszczać, że w kolejnych latach będzie się ona utrzymywać. (Analiza, 2006, s. 23) Do końca roku akademickiego 2000/2001 na Opolszczyźnie funkcjonowały tylko 3 szkoły wyższe (Uniwersytet Opolski, Politechnika Opolska i Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu), a już w kolejnym roku akademickim rekrutację studentów przeprowadziły 2 nowe szkoły (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Brzegu). Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu rozpoczęła działalność w roku akademickim 2003/2004, a w kolejnym kandydatów na studia przyjmowała również Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w oddziale w Opolu. Zwiększył się więc dostęp do edukacji na poziomie wyższym, nie tylko dzięki powstaniu nowych placówek poza Opolem, ale również dzięki rozwinięciu oferty kształcenia w szkołach publicznych. Od dłuższego już czasu obserwuje się też większe zainteresowanie kształceniem na poziomie wyższym, co niewątpliwie wynika z sytuacji na rynku pracy. Rośnie świadomość społeczeństwa odnośnie konieczności zdobywania wyższego wykształcenia. Młodzi ludzie zdają sobie sprawę, że średnie wykształcenie, nawet zawodowe, nie jest w stanie zapewnić im odpowiedniej pracy. Z roku na rok przybywa studentów w roku akademickim 1998/1999 było ich niewiele ponad 24 tys., a w roku 2004/2005 blisko 38 tys. Zwiększa się więc corocznie liczba absolwentów szkół wyższych. O ile w roku akademickim 1998/1999 szkoły wyższe w regionie ukończyło 3139 osób, to 4 lata później już 7581 osób. Część z nich niestety pomimo posiadania wyższego wykształcenia nie może znaleźć zatrudnienia i powiększa grupę bezrobotnych z wyższym wykształceniem. Największe jednak trudności z podjęciem pracy mają i miały w badanym okresie osoby bez kwalifikacji i z zasadniczymi kwalifikacjami zawodowymi. Osoby posiadające wykształcenie podstawowe i niepełne podstawowe stanowiły w 2004 r. największą grupę bezrobotnych ich udział w ogóle bezrobotnych wyniósł ponad 35%, podczas gdy w 1992 r. stanowili 29,8% ogółu. Prawie co trzeci bezrobotny na Opolszczyźnie legitymuje się wykształceniem zasadniczym zawodowym, jednak można zauważyć, co zapewne będzie tendencją, że maleje udział takich osób w gronie bezrobotnych w ostatnich latach. Szczególnie mocno spadek ten uwidocznił się po wejściu Polski do Unii Europejskiej, czyli w 2004 r. Część osób posiadająca kwalifikacje zawodowe wyjechała za granicę i tam znalazła zatrudnienie w swoim zawodzie (np. stolarze, spawacze, murarze). Potwierdzają to również dane z 2005 r., zgodnie z którymi odsetek osób bezrobotnych z wykształceniem zasadniczym zawodowym zmalał do 32,7%. Dalszy spadek liczby bezrobotnych z wykształceniem

94 Agnieszka Bobrowska, Aleksandra Piasecka zasadniczym zawodowym będzie wynikał z założeń reformy systemu edukacji. Coraz mniej osób kończyć będzie ponadgimnazjalne zasadnicze szkoły zawodowe. Jeszcze w roku 2000/2001 liczba absolwentów zasadniczych szkół zawodowych sięgnęła ponad 5,5 tys., a w roku 2003/2004 było ich zaledwie około 500. Udział bezrobotnych z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym kształtuje się w latach 1992-2005 na poziomie średnio od 19 do blisko 21%. Osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym stanowią (poza 1992 r.) od 5,4 do 7% ogółu bezrobotnych. W obu tych grupach nie zauważa się ani spadkowych, ani wzrostowych zmian. Analizując liczbę bezrobotnych według poziomu wykształcenia w województwie opolskim należy również wskazać na istotne zróżnicowania zachodzące w dynamice. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 6, zdecydowanie najwyższą dynamikę wzrostu w latach 1992-2004 zanotowano w grupie bezrobotnych z wykształceniem wyższym (w roku 2004 w stosunku do 1992 r. wzrost o blisko 140%). 57,5% wzrost dotyczył grupy osób z najniższymi kwalifikacjami. Zdecydowanie niższe tempo dotyczyło bezrobotnych z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym (37,6%). Z kolei w przypadku osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym odnotowano spadek w stosunku do 1992 r. o 14,2%. Zapewne jest to spowodowane tym, że większość osób kończących szkoły średnie ogólnokształcące, nie posiadając wyuczonego zawodu, decyduje się na kontynuowanie nauki w szkołach wyższych lub policealnych. Tabela 5. Liczba bezrobotnych według poziomu wykształcenia w województwie opolskim w latach 1992-2004 Wyszczególnienie 1992 1993 1994 ogółem 56206 100 59831 100 62219 100 w tym wykształcenie: wyższe 1331 2,4 1008 1,7 936 1,5 policealne i średnie zawodowe 11111 19,8 12214 20,4 12671 20,4 średnie ogólnokształcące 5233 9,3 3280 5,5 3632 5,8 zasadnicze zawodowe 21759 38,7 23051 38,5 24272 39 podstawowe i niepełne podstawowe 16772 29,8 20278 33,9 20708 33,3 Wyszczególnienie 1995 1996 1997 ogółem 58855 100 54499 100 43344 100 w tym wykształcenie: wyższe 784 1,3 604 1,1 521 1,2 policealne i średnie zawodowe 12244 20,8 10931 20,1 8905 20,5 średnie ogólnokształcące 3612 6,1 3070 5,6 2329 5,4 zasadnicze zawodowe 22617 38,5 20615 37,8 16312 37,6 podstawowe i niepełne podstawowe 19598 33,3 19279 35,4 15277 35,3 Wyszczególnienie 1998 1999 2000 ogółem 46112 100 59476 100 69 311 100 w tym wykształcenie: wyższe 685 1,5 1187 2 1 741 2,5 policealne i średnie zawodowe 9948 21,6 13057 21,9 13 977 20,2 średnie ogólnokształcące 2586 5,6 3504 5,9 4 848 7 zasadnicze zawodowe 17113 37,1 22179 37,3 25762 37,2 podstawowe i niepełne podstawowe 15780 34,2 19549 32,9 22983 33,1

Zmiany w strukturze bezrobotnych na Opolszczyźnie w latach 1992-2004 95 Wyszczególnienie 2001 2002 2003 2004 w tys. w % ogółem 78557 100 83436 100 81623 100 74553 100 w tym wykształcenie: wyższe 2264 2,9 3028 3,6 3354 4,1 3192 4,3 policealne i średnie zawodowe 15615 19,9 16067 19,3 15672 19,2 15290 20,5 średnie ogólnokształcące 5342 6,8 5518 6,6 5666 6,9 4492 6 zasadnicze zawodowe 29409 37,4 30771 36,9 29484 6,2 25163 33,8 podstawowe i niepełne podstawowe 25927 33 28052 33,6 27447 33,6 26416 35,4 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego 1993 2005, US w Opolu, Opole 1993 2005. Obliczenia własne Istotne znaczenie dla rozmiaru i struktury bezrobocia ma także wiek osób bezrobotnych. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 7, najtrudniejszą sytuację na opolskim rynku pracy w badanym okresie miały osoby w wieku produkcyjno-mobilnym, których udział w populacji wahał się od 51,3% w końcu 1992 r. do 48,9% w końcu roku 2004. Jednocześnie nieznacznej poprawie uległa sytuacja osób w grupie wieku 25-34 lata, gdzie odsetek bezrobotnych spadł z 28,2% do 26,3%. W analizowanym okresie zaobserwowano również obniżenie udziału bezrobotnej młodzieży w populacji bezrobotnych (spadek z 29,9% w 1992 r. do 21,6% w 2004 r.). Tendencja spadkowa widoczna jest w tej grupie już od 1999 r. i nadal trwa, gdyż w 2005 r. odsetek osób do 24 roku życia zarejestrowanych jako bezrobotne wyniósł 20.5%. Związane jest to niewątpliwie z wydłużeniem okresu nauki, poprzez podejmowanie kształcenia na studiach wyższych, ale również wynika z nasilenia migracji zarobkowej w tej grupie wiekowej. Pogorszyła się natomiast sytuacja osób, które przekroczyły 44 rok życia: ich udział w zbiorowości bezrobotnych wzrósł z 18,8% do 24,6%. Liczba bezrobotnych w wieku 45-54 wzrosła w tym czasie z 9 031 do 18 375 osób, czyli prawie dwukrotnie. Niestety nie należy się spodziewać poprawy w tym zakresie, ponieważ pracodawcy nie są chętni do zatrudniania osób w wieku niemobilnym. Wiele z tych osób nie znajdzie już pracy i w statusie osoby bezrobotnej doczeka wieku emerytalnego. Tabela 6. Dynamika liczby bezrobotnych według poziomu wykształcenia w województwie opolskim w latach 1992-2000 (w %) Wykształcenie Wyższe Policealne i średnie zawodowe Średnie ogólnokształcące Zasadnicze zawodowe Podstawowe i niepełne podstawowe 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 75,7 109,9 62,8 105,9 120,9 70,3 114,0 69,4 111,5 123,5 58,9 110,2 69,0 103,9 116,8 45,4 98,4 58,7 94,7 114,9 39,1 80,1 44,5 75,0 91,1 51,5 89,5 49,4 78,6 94,1

96 Agnieszka Bobrowska, Aleksandra Piasecka Wyższe Policealne i średnie zawodowe Średnie ogólnokształcące Zasadnicze zawodowe Podstawowe i niepełne podstawowe 1992 1999 2000 2001 2002 2003 2004 89,2 117,5 67,0 101,9 116,6 130,8 125,8 92,6 118,4 137,0 170,1 140,5 102,1 135,2 154,6 227,5 144,6 105,4 141,4 167,3 252,0 141,0 108,3 135,5 163,6 239,8 137,6 85,8 115,6 157,5 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego 1993 2005, US w Opolu, Opole 1993 2005. Obliczenia własne Tabela 7. Liczba bezrobotnych według wieku w województwie opolskim w latach 1992-2004 Wyszczególnienie 1992 1993 1994 w tys. w% w tys. w% w tys. w % ogółem w tym w wieku: 24 lata i mniej 25 34 35 44 45 54 55 lat i więcej 56 206 16 812 15 869 12 975 9 031 1 519 100 29,9 28,2 23,1 16,1 2,7 59 831 17 724 16 879 15 277 7 737 2 214 100 29,6 28,2 25,6 12,9 3,7 62 219 20 309 16 984 15 418 7 897 1 611 100 32,6 27,3 24,8 12,7 2,6 Wyszczególnienie 1995 1996 1997 ogółem w tym w wieku: 24 lata i mniej 25 34 35 44 45 54 55 lat i więcej w tys. w% w tys. w% w tys. w% 58 855 100 54 499 100 43 344 100 18 770 15 629 14 580 8 053 1 823 31,9 26,5 24,8 13,7 3,1 15 608 14 539 13 762 8 515 2 075 28,6 26,7 25,3 15,6 3,8 11 878 11 875 11 540 6 956 1 095 27,4 27,4 26,6 16,1 2,5 Wyszczególnienie 1998 1999 2000 w tys. w% w tys. w% w tys. w% ogółem w tym w wieku: 24 lata i mniej 25 34 35 44 45 54 55 lat i więcej 46 112 13 416 12 082 11 891 7 594 1 129 100 29,1 26,2 25,8 16,5 2,4 59 476 17 292 15 277 14 801 10 607 1 499 100 29,1 25,7 24,9 17,8 2,5 69 311 19 797 18 039 17 055 12 773 1 647 100 28,6 26,0 24,6 18,4 2,4

Zmiany w strukturze bezrobotnych na Opolszczyźnie w latach 1992-2004 97 Wyszczególnienie 2001 2002 2003 2004 w tys. w% w tys. w% w tys. w% w tys. w% ogółem w tym w wieku: 78557 100 83436 100 81623 100 74553 100 24 lata i mniej 25 34 35 44 45 54 21550 20363 18920 15635 27,4 25,9 24,1 19,9 21273 21944 19916 17798 25,5 26,3 23,9 21,3 19640 21829 18863 18333 24,1 16132 26,7 19642 23,1 16860 22,5 18375 21,6 26,3 22,6 24,6 55 lat i więcej 2089 2,7 2505 3,0 2958 3,6 3544 4,8 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego 1993 2005, US w Opolu, Opole 1993 2005. Obliczenia własne Tabela 8. Dynamika liczby bezrobotnych według wieku w województwie opolskim w latach 1992-2004 (w %) Wiek 24 lata i mniej 25 34 35 44 45 54 55 lat i więcej 24 lata i mniej 25 34 35 44 45 54 55 lat i więcej 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 105,4 106,4 117,7 85,7 145,7 120,8 107,0 118,8 87,4 106,1 111,7 98,5 112,4 89,2 120,0 92,8 91,6 106,1 94,3 136,6 70,7 74,8 88,9 77,0 72,1 1992 1999 2000 2001 2002 2003 2004 102,9 96,3 114,1 117,5 98,7 117,8 113,7 131,4 141,4 108,4 128,2 128,3 145,8 173,1 137,5 126,5 138,3 153,5 197,1 164,9 116,8 137,6 145,4 203,0 194,7 79,8 76,1 91,6 84,1 74,3 96,0 123,8 129,9 203,5 233,3 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego 1993 2005, US w Opolu, Opole 1993 2005. Obliczenia własne Podsumowanie Analiza struktury bezrobotnych pozwoliła zidentyfikować określone tendencje na opolskim rynku pracy. Niemalże trwałe kierunki zmian obserwuje się we wszystkich wziętych pod uwagę kategoriach bezrobotnych. Sytuacja niektórych grup bezrobotnych ulega poprawie, a innych pogarsza się. Niezmiennie od początku transformacji odsetek bezrobotnych kobiet na Opolszczyźnie przewyższa ten wskaźnik dla mężczyzn. W roku 1997 udział ten osiągnął aż 66,1% i od tego czasu maleje, choć nadal oscyluje wokół 55-56%. Obserwując zmiany w strukturze bezrobotnych z punktu widzenia poziomu wykształcenia można stwierdzić zarysowującą się wyraźnie w badanym okresie tendencję wzrostu udziału osób z wyższym wykształceniem w ogóle bezrobotnych. Na koniec 2005 r. udział ten wynosił już 4,9% i można przypuszczać, że w kolejnych latach nadal będzie rosnąć. Generalnie, ludność z wyższym wykształceniem stanowi na Opolszczyźnie najmniejszą grupę

98 Agnieszka Bobrowska, Aleksandra Piasecka bezrobotnych. Można by zatem powiedzieć, iż bezrobotni z wyższym wykształceniem nie stanowią w skali województwa bardzo dużego problemu. Jeżeli jednak weźmiemy pod uwagę dynamikę wzrostu tej subpopulacji bezrobotnych, to sytuacja wydaje się niepokojąca. Sytuacja osób z wykształceniem wyższym na rynku pracy Śląska Opolskiego pogarsza się. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy dopatrywać się zarówno po stronie popytowej, jak i podażowej opolskiego rynku pracy. Wśród czynników po stronie podażowej istotny wpływ na kształtowanie się sytuacji na opolskim rynku pracy osób z wyższym wykształceniem ma wzrost skłonności do podnoszenia poziomu kwalifikacji. Zjawisko to wystąpiło zwłaszcza wśród ludzi młodych dostrzegających z jednej strony potrzebę, a z drugiej potencjalne korzyści podnoszenia poziomu wykształcenia, o czym świadczy wzrost współczynnika skolaryzacji. Kształcenie stało się sposobem dostosowania się przez młodzież do obserwowanych zmian na rynku pracy i przewidywanego rodzaju przyszłego zapotrzebowania na pracowników. Podnoszenie poziomu wykształcenia jest również inspirowane przez świadome działania podmiotów polityki edukacyjnej w dziedzinie szkolnictwa publicznego oraz stałe poszerzanie oferty ze strony szkolnictwa niepublicznego. Niestety rynek pracy nie jest w stanie wchłonąć wszystkich osób legitymujących się wykształceniem wyższym. Największą grupę bezrobotnych stanowią osoby bez kwalifikacji i z zasadniczymi kwalifikacjami zawodowymi. Obserwuje się w ostatnich latach pozytywne zmiany w grupie osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Zmniejsza się udział tej grupy w ogóle bezrobotnych. Spowodowane jest to zwiększoną migracją tej subpopulacji oraz zmianami w systemie edukacji. Biorąc pod uwagę zmiany w strukturze wiekowej bezrobotnych należy zauważyć, że od 1999 r. obserwuje się spadek udziału grupy osób w wieku do 24 lat w ogóle bezrobotnych. Spowodowane to jest przedłużaniem okresu nauki oraz wzmożoną migracją do pracy zagranicą. Podobna tendencja uwidacznia się również w przypadku osób z przedziału wiekowego 35-44 lata. Równocześnie systematycznie rośnie udział osób w wieku produkcyjno-niemobilnym, czyli w grupie wieku od 45 do 54 lat i powyżej 55 roku życia. Ta tendencja jest niepokojąca, gdyż bezrobotni z tego przedziału wiekowego mają zdecydowanie mniejsze szanse na znalezienie pracy, niż osoby młodsze. BIBLIOGRAFIA: 1. Jończy R., (2003), Migracje zarobkowe ludności autochtonicznej z województwa opolskiego. Studium ekonomicznych determinant i konsekwencji, Opole 2003. 2. Jończy R., Wpływ procesów migracyjnych ludności autochtonicznej na rynek pracy (i dysharmonię rozwoju) w województwie opolskim, Opole 2005. 3. Analiza sytuacji na rynku pracy województwa opolskiego w 2005 r., Wojewódzki Urząd Pracy w Opolu, Opole 2006. 4. Roczniki Statystyczne Województwa Opolskiego 1991-2005