ZRÓ NICOWANIE ROZWOJU ROLNICTWA WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO W PRZEKROJU GMIN

Oeconoma 7 (2) 2008, 55 67 ZRÓ NICOWANIE ROZWOJU ROLNICTWA WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO W PRZEKROJU GMIN Anna Majchrzak Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu Streszczene. W województwe welkopolskm wyst puje znaczne zró ncowane pozomu rozwoju rolnctwa. Celem artyku u by a ocena stopna tego zró ncowana w uk adze gmnnym. Dla os gn ca postawonego celu zastosowano metod TOPSIS wyodr bnono cztery klasy typologczne gmn o zbl onym pozome rozwoju rolnctwa. Wynk przeprowadzonej analzy wykaza y, e najbardzej ntensywne rolnctwo wyst puje w centralno-wschodnej, po udnowo-zachodnej oraz centralno-zachodnej cz c województwa welkopolskego. Najn szy natomast pozom rozwoju rolnctwa jest charakterystyczny dla obszarów po udnowo-wschodnch oraz pó nocno-zachodnch badanego regonu. S owa kluczowe: rozwój rolnctwa, województwo welkopolske, TOPSIS WST P Rolnctwo pe n szczególn rol w gospodarce, ponewa wytwarza najwa nejszy produkt ludzko c, jakm jest ywno. O rozwoju rolnctwa w du ej merze decyduj jego mo lwo c produkcyjne. Okre lane s one przez zasoby, przy czym wa na jest ne tylko sama lo tych zasobów, ale równe ch jako. Du rol odgrywaj tak e relacje m dzy nm warunkuj ce efektywno produkcj rolnczej [Poczta Ko odzejczak 2004]. Podstawowym czynnkem produkcj rolnczej jest zema. U ytk rolne w województwe welkopolskm stanow 58%, a w kraju 51% powerzchn ogó em [U ytkowane gruntów 2005]. Województwo welkopolske jest w c obszarem, w którym wykorzystane gruntów dla celów rolnctwa jest do wysoke. Obok zasobów zem wa n rol ogrywa w produkcj rolnczej czynnk pracy. W 2004 r. w województwe welkopolskm, podobne jak redno w kraju, odsetek osób pracuj cych w rolnctwe wynos 17% 1 ogó- u pracuj cych w gospodarce narodowej [Pracuj cy w gospodarce narodowej w 2004 Adres do korespondencj Correspondng author: Anna Majchrzak, Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu, Katedra Fnansów Rachunkowo c w Agrobznese, ul. Wojska Polskego 28, 60-637 Pozna, e-mal: maja@au.poznan.pl 1 czne z owectwem, le nctwem rybactwem.

56 A. Majchrzak roku 2005]. Wydajno pracy w rolnctwe ogó em w kraju jest bardzo nska 2. Wp ywa na to rozdrobnona struktura obszarowa gospodarstw rolnych, nske wykszta cene rolnków nedostateczne wyposa ene kapta owe [Krajowy Plan Strategczny 2006]. Poza zasobam wykorzystywanym w produkcj rolnczej stnej w c jeszcze nne elementy oddza ywaj ce na rozwój rolnctwa, take jak struktura agrarna, ntensywno organzacj produkcj rolnczej czy nak ady nwestycyjne ponoszone w gospodarstwach rolnych. W pracy zosta y one równe uwzgl dnone dla realzacj postawonego celu, którym jest ocena zró ncowana pozomu rozwoju rolnctwa gmn województwa welkopolskego. Na obszarze tym wyst puje znaczne zró ncowane potencja u produkcyjnego w rolnctwe, st d analza pozomu rozwoju rolnctwa ma szczególne znaczene [Majchrzak Wysock 2007]. Stanow ona punkt wyj ca dla opracowywana strateg rozwoju kerunków poltyk regonalnej dostosowanej do warunków danego regonu. MATERIA I METODY W pracy wykorzystano dane z lat 2002 2004 3 pochodz ce z Urz du Statystycznego w Poznanu oraz Instytutu Uprawy, Nawo ena Gleboznawstwa w Pu awach. Pos u y y one do budowy syntetycznego mernka pozomu rozwoju rolnctwa województwa welkopolskego. Badanem obj to 226 welkopolskch gmn: 19 mejskch (w tym 4 masta na prawach powatu), 90 mejsko-wejskch 117 wejskch. Konstrukcja syntetycznego mernka pozomu rozwoju rolnctwa przebega a w nast puj cych etapach [Wysock 2006]: 1. Wybór cech prostych opsuj cych pozom rozwoju rolnctwa. Wyboru cech prostych dokonano na podstawe przes anek merytorycznych analzy elementów dagonalnych macerzy odwrotnej do macerzy korelacj m dzy cecham prostym. 2. Untaryzacja warto c cech prostych. Celem untaryzacj by o ujednolcene charakteru cech prostych przez przekszta cene nomnant destymulant w stymulanty oraz sprowadzene cech prostych do porównywalno c (pozbawene man ujednolcene rz dów welko c). Untaryzacj przeprowadzono na podstawe formu : dla stymulant { } { } { }, xk mn xk z = k max xk mn xk dla nomnant { } xk mn xk z = k nom xk mn xk { } { } ( = 1, 2,..., n;k = 1, 2,..., m) { }, xk nom xk 2 Wynos zaledwe 14% pozomu tego wska nka dla Un Europejskej. 3 Dane pochodz z komputerowej bazy danych Urz du Statystycznego w Poznanu oraz Instytutu Uprawy, Nawo ena Gleboznawstwa w Pu awach. Acta Sc. Pol.

Zró ncowane rozwoju rolnctwa województwa welkopolskego... 57 { } max xk xk z = k max xk nom xk { } { } dla destymulant max {x k} xk z k = max {x k} mn {x k} gdze: max xk nom x k { } { }, x k > nom xk maksymalna warto k-tej cechy, { } nomnalna warto k-tej cechy, { } mnmalna warto k-tej cechy. mn xk 3. 4. Oblczene odleg o c eukldesowej -tej gmny od wzorca z + = (1, 1,..., 1) antywzorca rozwoju z = (0, 0,..., 0) ( ) ( ) d k m = zk z + 2 m 2 k, d = zk zk k=1 k=1 Wyznaczene warto c cechy syntetycznej. Warto c syntetycznego mernka pozomu rozwoju rolnctwa województwa welkopolskego wyznaczono na podstawe metody TOPSIS wed ug pon szego wzoru: q = d d + + d ( = 1, 2,..., n) Wy sze warto c mernka q 0,1] wadczy y o wy szym pozome rozwoju rolnctwa -tej gmny. 5. Uporz dkowane lnowe typologa gmn województwa welkopolskego pod wzgl dem pozomu rozwoju rolnctwa. Typolog dokonano operaj c s na kryterum statystycznym wykorzystuj cym redn arytmetyczn odchylene standardowe z warto c syntetycznego mernka. klasa I (wysok pozom): q q + sq klasa II ( redn wy szy pozom): q + sq > q q klasa III ( redn n szy pozom): q > q q sq klasa IV (nsk pozom): q < q sq gdze q jest redn arytmetyczn warto c mernka, natomast s q jest odchylenem standardowym. [ Oeconoma 7 (2) 2008

58 A. Majchrzak OCENA POZIOMU ROZWOJU ROLNICTWA WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO W PRZEKROJU GMIN Na podstawe przes anek merytorycznych zaproponowano zestaw nast puj cych cech prostych: X 1 wska nk jako c rolnczej przestrzen produkcyjnej w punktach (wjrpp) X 2 u ytk rolne na 1 meszka ca (UR/1 meszka ca), X 3 udza u ytków rolnych w powerzchn ogó em w % (udza UR), X 4 udza gruntów ornych w powerzchn u ytków rolnych w gospodarstwach ndywdualnych (udza GO), X 5 lessto w % (lessto ), X 6 udza powerzchn u ytków rolnych gospodarstw ndywdualnych > 15 ha w ogólnej powerzchn UR w gospodarstwach ndywdualnych w % (udza UR > 15 ha), X 7 redna powerzchna ndywdualnego gospodarstwa rolnego w ha ( redna powerzchna), X 8 udza gospodarstw rolnych prowadz cych dza alno wy czne rolncz w % (dza alno rolncza), X 9 udza gospodarstw ndywdualnych o powerzchn > 15 ha UR w ogólnej lczbe ndywdualnych gospodarstw rolnych (udza gospodarstw > 15 ha UR), X 10 udza gospodarstw ndywdualnych o dochodach > 50% z dza alno c rolnczej w % (dochody > 50%), X 11 udza utrzymuj cych s z rent emerytur w ogólnej lczbe ludno c w % (renty emerytury), X 12 c gnk w gospodarstwach ndywdualnych na 100 ha u ytków rolnych (c gnk), X 13 kombajny na 100 ha zasewów zbó podstawowych (kombajny), X 14 pe nozatrudnen w gospodarstwach ndywdualnych na 100 ha u ytków rolnych (pe nozatrudnen), X 15 udza zatrudnonych w rolnctwe, owectwe, le nctwe, rybo ówstwe rybactwe w ogólnej lczbe zatrudnonych w % (zatrudnene), X 16 udza osób keruj cych gospodarstwem rolnym z wykszta cenem rolnczym, co najmnej rednm w % (wykszta cene), X 17 udza wydatków nwestycyjnych w warto c rolnczej produkcj sprzedanej w % (wydatk nwestycyjne), X 18 wydatk na zakup matera ów us ug przez gospodarstwa ndywdualne w z na 1 ha UR (matera y us ug), X 19 nak ady na zakup rodków trwa ych w z na 1 ha UR ( rodk trwa e), X 20 towarowa produkcja rolncza na 1 pe nozatrudnonego w z (towarowo ), X 21 ntensywno organzacj produkcj rolnczej w punktach, wyznaczona metod Kopca, (ntensywno ), X 22 udza podatku rolnego w dochodach w asnych gmny w % (podatek). Nast pne dokonano analzy elementów dagonalnych macerzy odwrotnej do macerzy korelacj m dzy cecham prostym w celu elmnacj cech nadmerne skorelowanych. Ze wzgl du na do nsk stope skorelowana do dalszych bada przyj to wszystke za- Acta Sc. Pol.

Zró ncowane rozwoju rolnctwa województwa welkopolskego... 59 proponowane cechy cz stkowe opsuj ce pozom rozwoju rolnctwa 4. Jako destymulanty przyj to dwe cechy: lessto oraz udza utrzymuj cych s z rent emerytur w ogólnej lczbe ludno c, jako nomnanty natomast lczb pe nozatrudnonych w gospodarstwach ndywdualnych na 100 ha UR oraz udza zatrudnonych w rolnctwe, owectwe, le- nctwe, rybo ówstwe rybactwe w ogólnej lczbe zatrudnonych 5. Pozosta e cechy uznano jako stymulanty pozomu rozwoju rolnctwa gmn. Podstawowe welko c statystyczne cech cz stkowych podano w tabel 1. Z danych tych wynka, e ponad po owa gmn województwa welkopolskego os gn a pozom wska nka jako c rolnczej przestrzen produkcyjnej 63 punkty. Najlepsze warunk przyrodncze dla produkcj rolnczej charakteryzowa y gmny Pogorzela (95 pkt.) Rozdra- ew (93 pkt.), najgorsze natomast gmny Czajków, W growec Medzchowo (pon ej 43 pkt.), przede wszystkm na skutek nskej jako c gleb. W przypadku zasobów zem rolnczej zdecydowane najmnej zasobne w u ytk rolne by y gmny mejske. Z wyj tkem gmny Sulmerzyce, we wszystkch gmnach o statuse masta na 1 meszka ca przypada o mnej n 0,1 ha UR, podczas gdy w gmnach Domnowo, Z otów, W growec Lpka zasoby zem rolnczej by y najw ksze (ponad 2 ha UR/1 meszka ca). O wykorzystanu czynnka zem wadczy przede wszystkm udza gruntów ornych w powerzchn u ytków rolnych. Najwy szym pozomem tego wska nka charakteryzowa y s gmny K ecko, Meleszyn Buk (powy ej 96%). Wysoko równe ulokowa a s gmna Rozdra ew, któr jednocze ne cechowa najwy szy udza u ytków rolnych w powerzchn ogó em (91,87%). Gmna P a natomast wykaza a s zarówno najn szym stopnem wykorzystana zem w produkcj rolnczej, gdy grunty orne stanow y newele ponad 43,14%, jak najn szym spo ród wszystkch jednostek odsetkem u ytków rolnych w ogólnej powerzchn (16,20%). Drugm podstawowym czynnkem produkcj rolnczej jest s a robocza. W stosunku do krajów zachodnoeuropejskch udza zatrudnonych w rolnctwe w Polsce jest nadal wysok. W województwe welkopolskm w tej ga z gospodark pracuje 17,92% ogó u zatrudnonych. Najn szym pozomem odznaczy o s 15 spo ród 19 gmn mejskch, w których pracuj cy w rolnctwe stanowl mnej n 4%. Najwy szym odsetkem osób zatrudnonych przy produkcj rolnczej cechowa y s gmny Czajków Chodów (ponad 70%), natomast najw ksz lczb pe nozatrudnonych na 100 ha UR odnotowano w mastach Ko can Kalsz. Analzuj c jako zasobów s y roboczej, stwerdzono, e keruj cy gospodarstwem rolnym z wykszta cenem rolnczym co najmnej rednm stanowl w województwe welkopolskm oko o 11%. Ponadto w po owe badanych gmn co czwarta osoba utrzymywa a s z nezarobkowego ród a dochodu. Najw kszy odsetek osób utrzymuj cych s z rent emerytur wyst p w mastach Gnezno Chodze (ponad 32%), najn szy natomast w Czerwonaku, Suchym Lese Kleszczewe (blsko 19%). Ne mnej wa ne od zasobów s y roboczej s zasoby kapta owe. Analza wyposa- ena gospodarstw w rodk trwa e wykaza a, e najlepej wyposa one w c gnk by y 4 Warto elementów dagonalnych macerzy odwrotnej do macerzy korelacj ne przekroczy a 15. 5 Jako po dany pozom przyj to w badanach przec tne zatrudnene w województwe welkopolskm odpowedno 12,5 osób na 100 ha UR oraz 17,92% odsetek osób zatrudnonych w rolnctwe, owectwe, le nctwe, rybo ówstwe rybactwe w ogólnej lczbe zatrudnonych. Oeconoma 7 (2) 2008

60 A. Majchrzak Tabela 1. Statystyk charakteryzuj ce cechy proste opsuj ce pozom rozwoju rolnctwa w województwe welkopolskm Table 1. Statstcs attrbutes descrbng the level of agrculture development n Welkopolska vovodeshp Nr cechy Cechy Mnmum Medana Maksmum 1 Wjrpp 41,70 63,00 95,10 2 UR/1 meszka ca 0,01 1,06 2,39 3 Udza UR 16,20 67,33 91,87 4 Udza GO 43,14 86,71 97,22 5 Lessto 0,00 19,20 69,40 6 Udza UR > 15 ha 0,00 53,85 90,34 7 redna powerzchna 0,88 7,37 20,29 8 Dza alno rolncza 27,87 75,39 89,34 9 Udza gospodarstw > 15 ha UR 0,00 12,84 42,47 10 Dochody > 50% 9,09 44,35 72,98 11 Renty emerytury 19,32 25,83 32,40 12 C gnk 3,26 9,22 16,03 13 Kombajny 0,00 1,85 3,86 14 Pe nozatrudnen 4,03 12,73 30,41 15 Udza zatrudnonych 0,96 33,53 71,92 16 Wykszta cene 3,48 11,07 30,86 17 Wydatk nwestycyjne 1,45 11,54 99,57 18 Matera y us ug 30,07 1 204,41 6 367,29 19 rodk trwa e 0,00 266,26 2 232,52 20 Towarowo 3 608,00 28 487,00 235 995,00 21 Intensywno 62,31 331,44 824,56 22 Podatek rolny 0,02 6,69 45,25 ród o: Oblczena w asne na podstawe nepublkowanych danych US w Poznanu IUNG w Pu awach. Source: Own calculatons on the bass of nonpublsed data of Statstcal Of ce n Poznan and Insttute of Sol Scence and Plant Cultvaton n Pu awy. gmny Lubo P powo (odpowedno 16 15 sztuk na 100 ha UR), najs abej natomast Szyd owo P a (3 sztuk/100 ha UR). Bor c pod uwag warto ponesonych nak adów na zakup rodków trwa ych w ponad po owe badanych gmn gospodarstwa rolne ponos y wydatk w wysoko c przekraczaj cej 266 z na 1 ha UR. Najw ksze nak ady cechowa y gospodarstwa rolne w gmne Czerwonak (ponad 2,2 tys. z /1 ha UR) oraz w gmne Rawcz (ponad 1 tys. z /1 ha UR). Najmnej na ten cel wydal rolncy w Puszczykowe Ple (mnej n 9 z na 1 ha UR). Oprócz wydatków na rodk trwa e gospodarstwa rolne korzysta y równe z matera ów us ug nabywanych na rynku. Na ten cel przeznacza o kwot blsko 1200 z /1 ha UR ponad 50% gmn województwa welkopolskego. W tym przypadku gmna Czerwonak równe mocno odbega a od przec tnej dla wszystkch jednostek, ponewa wydatkowana kwota wynos a 6367 z /1 ha UR. Znaczne pon ej Acta Sc. Pol.

Zró ncowane rozwoju rolnctwa województwa welkopolskego... 61 przec tnej znalaz o s masto P a, w którym gospodarstwa rolne na matera y us ug wyda y zaledwe 30 z /1 ha UR. Z pow kszanem zasobów kapta owych w e s udza wydatków nwestycyjnych w warto c rolnczej produkcj sprzedanej, którego pozom przekroczy 11,50% w ponad po owe gmn województwa welkopolskego. Analzuj c struktur agrarn stwerdzono, e najw kszym udza em u ytków rolnych w gospodarstwach ndywdualnych o powerzchn ponad 15 ha UR charakteryzowa y s gmny Kaczory, K ecko, Go a cz Me csko (ponad 84%), czyl jednostk o wzgl dne du ej rednej powerzchn gospodarstwa rolnego (powy ej 16 ha UR). Najw cej ndywdualnych gospodarstw > 15 ha UR, w ogólnej ch lczbe, odnotowano w gmnach Kleszczewo, Go a cz Ko aczkowo (ponad 38%), natomast w mastach Puszczykowo Chodze ne wyst p y one w ogóle. Obrazu dope na lczba gospodarstw rolnych prowadz cych wy czne dza alno rolncz w ogólnej lczbe gospodarstw. W po owe badanych jednostek udza tych gospodarstw przekroczy 75%. Nskm pozomem tego wska nka cechowa a s w kszo gmn o statuse masta (pon ej 50%). Poc ga o to za sob fakt, e blsko po owa gmn mejskch charakteryzowa a s najn szym udza em ndywdualnych gospodarstw rolnych o przewa aj cych dochodach z dza alno c rolnczej. Najw cej gospodarstw o dochodach przekraczaj cych 50% z pracy w rolnctwe wyst p o w gmnach Kleszczewo, Chodów, Ko aczkowo, Rozdra ew elazków, a w c na obszarach o bardzo wysokm udzale gospodarstw prowadz cych wy czne dza alno rolncz. O mo lwo cach rozwoju rolnctwa poza wymenonym wy ej czynnkam decyduje równe ntensywno organzacj produkcj rolnczej kszta towana przez struktur zasewów (ntensywno produkcj ro lnnej) oraz obsad poszczególnych gatunków zwerz t w SD na 100 ha UR (ntensywno produkcj zwerz cej). 50% w cej badanych jednostek w województwe welkopolskm os gn o pozom ntensywno c produkcj rolnczej wynosz cy 331 punktów. Najn szy wynk odnotowa y masta: P a, Z otów Chodze (pon ej 120 punktów), najwy szy natomast gmny P powo (824 punkty), Jutrosn Mejska Górka (659 punktów). Du e znaczene dla rozwoju gospodarstw ma ch stope towarowo c. Najwy szy jej pozom w przelczenu na 1 osob pe nozatrudnon zrealzowa y gmny Kaczory Czerwonak, natomast gospodarstwa rolne z gmny mejskej Puszczykowo wykaza y s znkomym pozomem towarowej produkcj rolnczej (3608 z ) wobec rednej dla województwa welkopolskego wynosz cej 28 487 z. Ostatnm przyj tym do analzy wska nkem by udza podatku rolnego w dochodach w asnych gmny, który w województwe welkopolskm kszta towa s na pozome 4,45%. Dochody w asne gmny Buk by y w najw kszym stopnu uzale none od podatku rolnego (45,25%), natomast gmn Golna Puszczykowo w stopnu najmnejszym (0,02%). W drugm etape dokonano normalzacj przyj tych do badana zmennych cz stkowych drog untaryzacj, a w kolejnym oblczono odleg o c eukldesowe poszczególnych jednostek od wzorca antywzorca rozwoju (etap trzec). Pozwol o to na wyznaczene warto c cechy syntetycznej pozomu rozwoju rolnctwa (etap czwarty). W p tym (ostatnm) etape analzy dokonano uporz dkowana lnowego gmn wed ug malej cych warto c syntetycznego mernka oraz wyodr bnono 4 klasy typologczne w celu przedstawena zró ncowana pozomu rozwoju rolnctwa w gmnach województwa welkopolskego (tab. 2). Oeconoma 7 (2) 2008

62 A. Majchrzak Tabela 2. Klasy kacja gmn województwa welkopolskego wed ug warto c syntetycznego mernka pozomu rozwoju rolnctwa Table 2. Class caton of local governments n Welkopolska vovodeshp accordng to synthetc measure of agrculture development level Mernk syntetyczny pozom warto c granczne Lczba gmn Wysok > 0,5096 37 redn wy szy redn n szy 0,5096 0,4505 0,4505 0,3914 78 75 Nsk < 0,3914 36 Gmny a) Kleszczewo (0,5699), Chodów (0,5650), Nechanowo (0,5627), Domnowo (0,5627), Ko mn Welkopolsk (0,5572),, Bojanowo (0,5164), Kszkowo (0,5162), Meleszyn (0,5160), Chrzypsko Welke (0,5132), Ryczywó (0,5104) Zanemy l (0,5086), Ostroróg (0,5082), Czernejewo (0,5073), ob- enca (0,5071), Ku ln (0,5069),, Seraków (0,4548), Budzy (0,4548), Skulsk (0,4512), Grodzsk Welkopolsk (0,4510), Szyd owo (0,4509) Blzanów (0,4490), Grabów nad Prosn (0,4484), Babak (0,4477), Masteczko Kraje ske (0,4464), Braln (0,4463),, Kalsz (0,3960), Rakonewce (0,3952), W oszakowce (0,3938), Chodze (0,3935), Z otów (0,3918) Lubasz (0,3906), Ko o (0,3895), Leszno (0,3895), Stare Masto (0,3890), Jastrowe (0,3880),, Konn (0,3310), Krzy Welkopolsk (0,3114), Czarnków (0,3092), W growec (0,3059), P a (0,2427) a) podano p gmn o najwy szej p gmn o najn szej warto c mernka w danej klase ród o: Jak w tabel 1. Source: Table 1. Perwsz klas utworzy o 37 gmn po o onych przede wszystkm w centralnowschodnej, po udnowo-zachodnej centralno-zachodnej cz c województwa welkopolskego (rys. 1). Jednostk te, o najwy szym pozome rozwoju rolnctwa, stwarza y najlepsze warunk do produkcj rolnczej pod wzgl dem czynnków przyrodnczych. Wyrazem tego jest warto wska nka jako c rolnczej przestrzen produkcyjnej, która wynos a ponad 76 punktów. Gmny te by y równe najbardzej zasobne w zem dla celów rolnczych. Na 1 meszka ca przypada o blsko 1,4 ha UR, a udza gruntów ornych w u ytkach rolnych kszta towa s na pozome 93,30%. Najwy szy odsetek UR w powerzchn ogó em (81,24%) mplkowa najn szy stope zalesena jednostek nale- cych do tej klasy typologcznej (9,20%). Bor c z kole pod uwag zasoby s y roboczej w rolnctwe, to w gmnach tych wyst p a najmnejsza lczba osób pe nozatrudnonych na 100 ha UR (10,94 os./100 ha UR) przy jednocze ne najwy szym udzale zatrudnonych w rolnctwe 37,21%. Sytuacja ta wynka z du ej zasobno c w u ytk rolne gospodarstw rolnych po o onych w grancach jednostek nale cych do tej klasy. Oprócz lo c zasobów pracy nale y równe uwzgl dn ch jako. Otó w gmnach nale cych do omawanej klasy wyst p najwy szy odsetek keruj cych gospodarstwem rolnym z wykszta cenem rolnczym co najmnej rednm (14,31%). Udza utrzymuj cych s z rent emerytur zameszka ych na tych obszarach by najn szy spo ród wszystkch klas, jednak e jego pozom ne by mocno zró ncowany, podobne jak stope wyposa ena w c gnk kombajny. Na 100 ha UR w ndywdualnych gospodarstwach Acta Sc. Pol.

Zró ncowane rozwoju rolnctwa województwa welkopolskego... 63 Pozom rozwoju rolnctwa: wysok redn wy szy redn n szy nsk Rys. 1. Delmtacja przestrzenna pozomu rozwoju rolnctwa województwa welkopolskego Fg. 1. Spatal delmtaton of agrculture development level n Welkopolska vovodeshp ród o: Opracowane w asne. Source: Own elaboraton. rolnych przypada o oko o 9 c gnków blsko 2 kombajny. Gospodarstwa te d y y do pow kszana posadanych zasobów kapta owych, czego wyrazem by a najwy sza kwota rodków nansowych przeznaczanych na rodk trwa e 382 z, która to kwota dwukrotne przekroczy a pozom nak adów ponoszonych w jednostkach sklasy kowanych w klase czwartej. W tplwo c mo e budz pozom udza u wydatków nwestycyjnych w warto c rolnczej produkcj sprzedanej (9,78%), jednak e fakt ten nale y w za z najwy sz warto c towarowej produkcj rolnczej (41415 z /1 pe nozatrudnonego). Z kole najwy sze wydatk na zakup matera ów us ug (1600 z /1 ha UR) s pow zane Oeconoma 7 (2) 2008

64 A. Majchrzak z najwy sz ntensywno c produkcj rolnczej na tych obszarach (408 pkt.). Poza zasobam kapta owym zasadncze znaczene dla rozwoju rolnctwa ma struktura obszarowa gospodarstw. W gmnach zalczonych do klasy perwszej odsetek ndywdualnych gospodarstw rolnych o powerzchn u ytków rolnych przekraczaj cej 15 ha UR by dwukrotne wy szy n w klase trzecej oraz czterokrotne n w klase czwartej. Dodatkowo gospodarstwa te skupa y 70,40% u ytków rolnych ogó em. redna powerzchna ndywdualnego gospodarstwa rolnego równe wyra ne przekracza a redn dla województwa wynos a 11,14 ha UR. Charakterystyczny dla tej klasy jest najwy szy udza gospodarstw rolnych prowadz cych wy czne dza alno rolncz (81,42%) oraz dwukrotne wy szy n w klase czwartej odsetek ndywdualnych gospodarstw rolnych o dochodach przekraczaj cych 50% dochodu z produkcj rolnczej. Na konec warto zwróc równe uwag na zdecydowane najwy szy udza podatku rolnego w dochodach w asnych gmn (16,74%), co sugerowa oby tez, e jednostk nale ce do klasy perwszej s gmnam typowo rolnczym (tab. 3). Tabela 3. M dzyklasowe zró ncowane pozomu rozwoju rolnctwa w województwe welkopolskm Table 3. Dfferentaton of agrculture development level n Welkopolska vovodeshp between clusters Cechy Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV Ogó em gmny Wjrpp 76,30 66,70 55,80 49,80 63,00 UR/1 meszka ca 1,38 1,13 0,99 0,62 1,06 Udza UR 81,24 71,89 63,00 44,31 67,33 Udza GO 93,30 89,23 82,97 76,84 86,71 Lessto 9,20 16,40 24,80 30,20 19,20 Udza UR > 15 ha 70,40 59,47 43,63 38,99 53,85 redna powerzchna 11,14 8,21 6,61 4,95 7,37 Dza alno rolncza 81,42 76,49 74,08 60,42 75,39 Udza gospodarstw > 15 ha UR 23,04 14,44 9,81 5,93 12,84 Dochody > 50% 55,39 44,93 40,18 26,29 44,35 Renty emerytury 25,45 25,77 25,81 26,22 25,83 C gnk 9,45 9,32 9,27 8,92 9,22 Kombajny 1,95 1,82 1,86 1,86 1,85 Pe nozatrudnen 10,94 12,34 14,05 13,82 12,73 Udza zatrudnonych 37,21 34,30 34,29 15,87 33,53 Wykszta cene 14,31 11,65 9,47 8,21 11,07 Wydatk nwestycyjne 9,78 10,27 12,91 19,11 11,54 Matera y us ug 1 600,24 1 378,33 1 029,29 807,40 1 204,41 rodk trwa e 382,01 298,19 242,86 183,02 266,26 Towarowo 41 415,00 32 410,00 18 587,00 12 554,00 28 487,00 Intensywno 408,72 368,21 283,41 227,43 331,44 Podatek rolny 16,74 9,41 4,61 1,00 6,69 ród o: Jak w tabel 1. Source: Table 1. Acta Sc. Pol.

Zró ncowane rozwoju rolnctwa województwa welkopolskego... 65 Klas drug, najbardzej lczn, utworzy o 78 gmn. Zgrupowane by y one g ówne w zachodnej po udnowo-zachodnej cz c województwa welkopolskego, cho cz z nch po o ona by a równe po strone wschodnej badanego regonu (rys. 1). Jednostk zakwal kowane do tej klasy os gn y wynk ponadprzec tne b d zbl one do rednej dla wszystkch gmn. Cechowa y je bardzo dobre warunk do produkcj rolnczej wyra- one wska nkem jako c rolnczej przestrzen produkcyjnej (66,70 pkt.) oraz wyra ne lepsza n w pozosta ych dwóch klasach struktura obszarowa gospodarstw. Udza gospodarstw ndywdualnych >15 ha UR w ogólnej ch lczbe by ponaddwukrotne wy szy n w klase czwartej. Podobne jak jednostk w klase wy szej, gmny te by y zasobne w zem rolncz (1,13 UR/1 meszka ca), a udza GO w UR by du y os gn pozom 89,23%. Je el chodz o zasoby s y roboczej, to udza zatrudnonych w rolnctwe by dwukrotne wy szy w porównanu z klas czwart, a lczba pe nozatrudnonych na 100 ha UR kszta towa a s na pozome 12,34 osób. Newele pon ej rednej dla ogó u gmn w województwe, jednostk te odnotowa y wynk w zakrese udza u lasów w powerzchn ogó em oraz udza u utrzymuj cych s z rent emerytur, co jest zjawskem pozytywnym z punktu wdzena rozwoju rolnctwa. Odmenny charakter ma sytuacja w przypadku lczby kombajnów w przelczenu na 100 ha zasewów zbó oraz udza u wydatków nwestycyjnych w warto c rolnczej produkcj sprzedanej, których rezultaty równe ukszta towa y s na pozome pon ej przec tnej dla ca ego województwa, cho ró nce te ne by y bardzo znacz ce (tab. 3). Do kolejnej klasy, prawe równe lcznej co poprzedna (75 jednostek), nale gmny po o one g ówne w okolcach masta Poznana oraz w po udnowo-wschodnej cz c województwa welkopolskego (rys. 1). Jednostk w granach tych obszarów, w przecwe stwe do klasy drugej, os gn y zasadnczo rezultaty pon ej rednej dla ogó u gmn w badanym regone. W przypadku udza u ndywdualnych gospodarstw rolnych > 15 ha UR, towarowej produkcj rolnczej na 1 pe nozatrudnonego udza u podatku rolnego w dochodach w asnych gmny te wykaza y wynk ponaddwukrotne gorsze n gmny w klase o najwy szym pozome rolnctwa. Powy ej rednej dla województwa wypad pozom udza u lasów w powerzchn ogó em, co nestety ne by o korzystnym wyj tkem. Pozytywny obraz stworzy y wy sza od rednej zasobno w c gnk kombajny, udza zatrudnonych w rolnctwe, co warto podkre l, udza wydatków nwestycyjnych w warto c rolnczej produkcj sprzedanej. Na najw ksz uwag zas uguje jednak fakt, gospodarstwa rolne po o one w grancach tych gmn zatrudna y 14,05 osób pe nozatrudnonych na 100 ha UR, co jest maksymalnym pozomem tego wska nka dla wszystkch klas (tab. 3). Pozosta e gmny utworzy y klas czwart (36 jednostek). Skupone s one w po udnowej, po udnowo-wschodnej oraz pó nocno-zachodnej cz c województwa welkopolskego (rys. 1). Ponadto do tej klasy nale masto Pozna oraz gmny Suchy Las Puszczykowo. Obszary po o one w grancach tych jednostek cechowa najn szy pozom rozwoju rolnctwa, przede wszystkm ze wzgl du na najgorsze warunk do produkcj rolnczej, najn sz zasobno w u ytk rolne, najmnej korzystn struktur agrarn oraz najmnejsz ntensywno. Ilo u ytków rolnych przypadaj ca na 1 meszka ca, podobne jak udza UR w powerzchn ogó em, by a dwukrotne mnejsza n w klase perwszej. Podobne przedstawa a s sytuacja w przypadku rednej powerzchn gospodarstwa rolnego oraz udza u gospodarstw ndywdualnych o dochodach przewa- Oeconoma 7 (2) 2008

66 A. Majchrzak aj cych z dza alno c rolnczej. Z kole odsetek gospodarstw ndywdualnych > 15 ha UR by nawet czterokrotne mnejszy w stosunku do jednostek o najwy szym pozome rozwoju rolnctwa. Na obszarach tych wyst puje tak e najn sza jako zasobów pracy oraz najs absze wyposa ene technczne, czego wyrazem jest najmnejsza lczba c gnków przypadaj ca na 100 ha UR oraz dwukrotne n sze n w klase perwszej nak ady na zakup rodków trwa ych. Uwag w tej klase zwraca najwy szy odsetek wydatków nwestycyjnych w warto c rolnczej produkcj sprzedanej, jednak e, jak ju wcze nej sugerowano, nale y go w za z nsk warto c towarowej produkcj rolnczej. Ponadto dochody w asne gmn nale cych do tej klasy charakteryzuje najmnejszy stope zale no c od podatku rolnego, ponewa jego udza s ga rz du zaledwe 1% (tab. 3). WNIOSKI Podsumowuj c powy sze rozwa ana, mo na stwerdz, e w województwe welkopolskm wyst puje do slny stope dyferencjacj pozomu rozwoju rolnctwa. Wynk przeprowadzonej analzy cz cowo pokrywaj s z rezultatam klasy kacj gmn pod wzgl dem potencja u produkcyjnego rolnctwa [Majchrzak Wysock 2007] oraz wynkam bada Lry Wysokego [2005] nad zró ncowanem przestrzen rolnczej Welkopolsk. Wysokm potencja em charakteryzowa y s gmny skupone w po udnowo-zachodnej, nskm za gmny po o one w pó nocno-zachodnej po udnowo-wschodnej cz c województwa welkopolskego [Majchrzak Wysock 2006]. Przeprowadzona analza wskaza a na trzy skupena obszarów o najwy szym pozome rozwoju rolnctwa w województwe welkopolskm: centralno-wschodne, po udnowo-zachodne centralno-zachodne. Jednostk te poza najlepszym warunkam przyrodnczym produkcj rolnczej cechowa a najw ksza zasobno w zem kapta trwa y. Wyst powa y tu najmnejsze zasoby s y roboczej jednocze ne najlepsza jako czynnka pracy. Obszary te cechowa a równe najkorzystnejsza struktura agrarna oraz najw ksza ntensywno towarowo produkcj rolnczej. Najwy szym pozomem rozwoju rolnctwa w ród gmn wejskch odznacza y s gmny Kleszczewo, Chodów Nechanowo, natomast w ród gmn mejsko-wejskch: Ko mn Welkopolsk, Pogorzela Go a cz. Nale y tu doda, e adna gmna mejska ne znalaz a s w dwóch perwszych klasach. W kszo gmn o statuse masta znalaz a s w klase ostatnej o najn szym pozome rozwoju rolnctwa. Jednostk zakwal kowane do tej klasy po o one by y w po udnowo-wschodnej oraz pó nocno-zachodnej cz c województwa welkopolskego. Istna y tam najmnej korzystne warunk do produkcj rolnczej ze wzgl du na ne do dobre uwarunkowana przyrodncze, ma zasobno w u ytk rolne, new a cw struktur obszarow gospodarstw oraz s abe wyposa ene w c gnk pow zane z nskm nak adam na zakup rodków trwa ych. Mmo stosunkowo wysokch zasobów s y roboczej wyra onych lczb pe nozatrudnonych na 100 ha UR, ch jako by a zdecydowane pon ej przec tnej w badanym województwe. Charakterystyczne dla tych jednostek s bardzo nska towarowo oraz znkomy udza podatku rolnego w dochodach w asnych tych gmn. Acta Sc. Pol.

Zró ncowane rozwoju rolnctwa województwa welkopolskego... 67 PI MIENNICTWO Lra J., Wysock F., 2005. Charakterystyka przestrzen rolnczej Welkopolsk. Zeszyty Naukowe WSHU w Poznanu, zeszyt 9, s. 121 131. Majchrzak A., Wysock F., 2007. Ocena potencja u produkcyjnego rolnctwa w województwe welkopolskm. Rocznk Naukowe SERA, tom IX, zeszyt 2, Warszawa-Pozna -Kraków, s. 217 221. Poczta W., Ko odzejczak M., 2004. Potencja produkcyjny rolnctwa polskego efektywno gospodarowana w aspekce ntegracj z Un Europejsk, s. 8 9. Wysock F., 2006. Zastosowana metod taksonomcznych w badanach ekonomczno-rolnczych. Warsztaty Naukowe XIII Kongres SERA, Rynek rolny ywno cowy w otoczenu krajowym m dzynarodowym, 13 16 wrze na 2006, Pozna. Krajowy Plan Strategczny Rozwoju Obszarów Wejskch na lata 2007 2013, Mnsterstwo Rolnctwa Rozwoju Ws, Warszawa projekt 2006, s. 5 9. Pracuj cy w gospodarce narodowej w 2004 roku, 2005. GUS, Warszawa, s. 34 38. U ytkowane gruntów, powerzchna zasewów, pog owe zwerz t gospodarskch w 2005 roku, 2005. GUS, Warszawa, s. 157. AGRICULTURE DEVELOPMENT LEVEL IN LOCAL GOVERNMENTS OF WIELKOPOLSKA VOIVODESHIP Abstract. There s a sgn cant dfferentaton of agrculture development level n Welkopolska vovodeshp. The purpose of the artcle was the analyss of dfferentaton n local governments. TOPSIS method was used for the analyss. Four clusters of smlar agrculture development level were separated. Results of the research ndcated that the most ntensve agrculture s n the mddle-east, the south-west and the mddle-west of Welkopolska vovodeshp. Areas of the south-east and the north-west were characterzed by the lowest level of agrculture development. Key words: development of agrculture, Welkopolska vovodeshp, TOPSIS Zaakceptowano do druku Accepted for prnt: 15.05.2008 Oeconoma 7 (2) 2008