Jan Barcz System ochrony prawnej w UE

Jan Barcz System ochrony prawnej w UE 1. Reforma sądów unijnych 2. Struktura sądów unijnych Spis treści 3. Zakres właściwości sądów unijnych 4. Jurysdykcja TS w sprawach spornych 4.1. Skargi o naruszenie traktatów 4.2. Skargi o zbadanie legalności aktu prawa unijnego 4.3. Skarga o bezczynność instytucji 4.4. Skarga odszkodowawcza 5. Jurysdykcja TS w sprawach niespornych 5.1. Orzekanie w sprawie zgodności umowy międzynarodowej z Traktatami 5.2. Postępowanie w trybie prejudycjalnym 1

1. Reforma sądów unijnych Reforma na podstawie Traktatu z Nicei Przyczyny reformy wzrost obciążenia sądów (80-100% w latach 90.) rozszerzenie właściwości sądów (TA, UGiM) rozszerzenie UE problemy techniczne (tłumaczenie dokumentów) Założenia reformy zasadnicze zmiany kierunkowe elastyczność w przeprowadzaniu dalszych reform Zasadnicze obszary przeprowadzonej reform struktura organów sądowych struktura wewnętrzna sądów jurysdykcja (właściwość) sądów Reforma na podstawie Traktatu z Lizbony kontynuacja przekształcenie UE w jednolitą organizację międzynarodową (zakres przedmiotowy kompetencji) 2

Elastyczność reformy 1 państwa członkowskie decydują za wspólnym porozumieniem o: - nominacji sędziów i rzeczników generalnych TS (art. 253 TFUE) - nominacji sędziów Sądu UE (art. 254 TFUE) - komitet: opiniowanie kandydatów (art. 255 TFUE) Rada - działając jednomyślnie decyduje o: - zwiększeniu liczby rzeczników generalnych (na żądanie TS) (art. 252 akapit 1 TFUE) - nominacji sędziów sądów wyspecjalizowanych (art. 257 akapit czwarty TFUE) - zasadach stosowania języków w instytucjach (rozporządzenie) PE i Rada w drodze zwykłej procedury ustawodawczej o: - ustanowieniu sądów wyspecjalizowanych (art. 257 TFUE) - zmianie Statutu TS (działając na wniosek TS i po konsultacji PE i KE, względnie na wniosek KE i po konsultacji PE i TS) art. 281 TFUE Rada działając QMV decyduje o zatwierdzeniu: - regulaminu TS (art. 253 akapit 6 TFUE) - regulaminu Sądu UE (art. 254 akapit 5 TFUE) - regulaminów sądów wyspecjalizowanych (art. 257 akapit 5 TFUE) 3

2. Struktura sądów unijnych art. 19 TUE: Trybunał Sprawiedliwości UE obejmuje: Trybunał Sprawiedliwości Sąd (dawny Sąd Pierwszej Instancji) sądy wyspecjalizowane (dawne izby sądowe) problem nazewnictwa (Traktat konstytucyjny, Traktat z Lizbony) problem relacji między sądami Struktura Trybunału Sprawiedliwości UE Trybunał Sprawiedliwości Sąd sądy wyspecjalizowane 4

Struktura i skład sądów Sędziowie i Rzecznicy Generalni TS Sąd - jeden sędzia z każdego państwa członkowskiego art. 19 ust. 2 TUE - 11 rzeczników generalnych - zwiększenie liczby na podstawie decyzji Rady Europejskiej (kompromis TL) - co najmniej 1 sędzia z każdego państwa - art. 19 ust. 2 TUE - możliwość powołania rzeczników generalnych - spośród sędziów Sądu (zasady określa regulamin) Sądy wyspecjalizowane liczbę sędziów, zasady powoływania i klucz podziału określa rozporządzenie PE i Rady ustanawiająca dany sąd wyspecjalizowany (art. 257 TFUE) Decyzja Rady UE z dnia 25 czerwca 2013 r. w sprawie zwiększenia liczby rzeczników generalnych Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (2013/336/UE), Dz. Urz. UE 2013 L 179/92 Rozporządzenie z dnia 16 grudnia 2015 r. (UE, Euratom) 2015/2422 zmieniające Protokół nr 3 w sprawie statutu TSUE, Dz. Urz. UE 2015 L 341/14. 5

Struktura organizacyjna Trybunał Sprawiedliwości Struktura TS Posiedzenie plenarne Skład co najmniej 15 sędziów Wielka Izba Skład 13 sędziów (co najmniej 9 sędziów) Izba w składzie 5 sędziów (co najmniej 3 sędziów) Izba w składzie 3 sędziów posiedzenie plenarne - art. 288 TFUE: odwołanie Rzecznika Praw Obywatelskich na wniosek PE - art. 245 TFUE: zastosowanie sankcji w stosunku do członka KE na wniosek Rady lub KE - art. 247 TFUE: orzekanie o dymisji członka KE na wniosek Rady lub KE - art. 286 ust. 7 TFUE: zastosowanie sankcji wobec członka T0 na wniosek TO - sprawy o wyjątkowym znaczeniu, o ile ETS sam tak stwierdzi po wysłuchaniu rzecznika generalnego Wielka Izba: sprawy, w których stroną są państwa członkowskie lub instytucje WE na ich wniosek izby (3 lub 5 sędziów): pozostałe sprawy 6

Struktura organizacyjna Sądu UE i sądów wyspecjalizowanych Struktura Sądu Posiedzenie plenarne Wielka Izba 15 sędziów Izba w składzie 5 sędziów Izba w składzie 3 sędziów Skład jednoosobowy Problem zwiększenia liczby sędziów Sądu UE (rozporządzenie 2015/2422 z dnia 16 grudnia 2015 r.): docelowo od 1 września 2019 r.: po dwóch sędziów z każdego państwa członkowskiego rozwiązania przejściowe: od 25 grudnia 2015 r. 40 sędziów; od 1 września 2016 r. 47 sędziów Sądy wyspecjalizowane: - rozporządzenie PE i Rady ustanawiająca Izbę (art. 257 TFUE) 7

3. Zakres właściwości sądów unijnych Główny kierunek reformy: TS - rzeczywisty sąd najwyższy Sąd UE- sąd powszechny Zasada podziału spraw: TS sprawy wnoszone przez instytucje i państwa Sąd UE sprawy wnoszone przez jednostki Rola sądów unijnych art. 19 ust. 1 TUE: zapewniają poszanowanie prawa w wykładni i stosowaniu Traktatów zakres jurysdykcji: art. 19 ust. 3 TUE art. 344 TFUE Ograniczenia jurysdykcji WPZiB (art. 275 TFUE) PWBiS (276 TFUE) Rola sądów krajowych zasadnicza jurysdykcja sądów krajowych (art. 274 TFUE) zobowiązanie państw członkowskich do zapewnienia skutecznej ochrony sądowej w dziedzinach prawa UE (art. 19 ust. 1 TUE) 8

Zasadniczy podział rozpatrywanych przez TS spraw jurysdykcja w sprawach spornych jurysdykcja opiniodawcza (niesporna) jurysdykcja sporna TS UE - skargi: przeciwko państwu członkowskiemu o naruszenie traktatów (art. 258 i 259 TFUE; dawne art. 226 i 227 TWE) przeciwko instytucjom unijnym o zbadanie legalności aktu prawa unijnego (art. 263 TFUE, dawny art. 230 TWE) o zbadanie legalności aktu przyjętego na podstawie art. 7 TUE (art. 269 TFUE) przeciwko instytucjom i organom unijnym na ich bezczynność (art. 265 TFUE, dawny art. 232 TWE) przeciwko instytucjom unijnym o odszkodowanie (art. 340 TFUE, dawny art. 288 TWE) ws. sporów pracowniczych dotyczących urzędników UE (art. 270 TFUE, dawny art. 236 TWE) jurysdykcja opiniodawcza niesporna - obejmuje: orzekanie w sprawie zgodności umowy międzynarodowej UE z Traktatami (art. 218 ust. 1 TFUE, dawny art. 300 TWE) orzekanie w sprawach pytań prejudycjalnych (art. 267 TFUE, dawny art. 234 TWE) 9

Jurysdykcja Sądu skarg wniesionych przez osoby fizyczne lub prawne (stwierdzenie nieważności aktów unijnego prawa pochodnego) skarg wniesionych przez państwa członkowskie przeciwko Komisji skarg wniesionych przez państwa członkowskie przeciwko Radzie (aktów z dziedziny pomocy państwa, handlowych środków ochronnych (dumpingu) oraz aktów, za pomocą których korzysta ona z uprawnień wykonawczych) skarg o naprawienie szkody wyrządzonej przez UE lub ich pracowników skarg dotyczących umów zawartych przez UE, w których właściwość Sądu została wyraźnie określona skarg z dziedziny własności intelektualnej przeciwko Urzędowi Harmonizacji w ramach Rynku Wewnętrznego (znaki towarowe i wzory) oraz Wspólnotowemu Urzędowi Ochrony Odmian Roślin odwołań, ograniczonych do kwestii prawnych, od orzeczeń Sądu do spraw Służby Publicznej (art. 256 ust. 2 TFUE); na mocy rozporządzenia 2015/2422 z dnia 16 grudnia 2015 r. Sąd UE przejął zakres kompetencji Sądu do spraw Służby Publicznej (od 1 września 2016 r.) Od orzeczeń Sądu UE w powyższych sprawach przysługuje odwołanie do TS wyłącznie w kwestiach prawnych w terminie dwóch miesięcy (art. 256 ust. 1 akapit drugi TFUE) orzekania w sprawach wniesionych w trybie prejudycjalnym na podstawie art. 234 TWE w określonych obszarach ustalonych w Statucie (art. 256 ust. 3 TFUE) samoograniczenie Sądu UE kontrola TS jeszcze nie korzysta z tej kompetencji (tylko TS) 10

Jurysdykcja sądów wyspecjalizowanych 1 art. 257 akapit pierwszy TFUE - sądy wyspecjalizowane są tworzone (przy Sądzie UE) do rozpatrywania w pierwszej instancji niektórych kategorii skarg wniesionych w konkretnych dziedzinach szczegółowy zakres jurysdykcji danego sądu wyspecjalizowanego określa rozporządzenie PE i Rady od orzeczeń sądów wyspecjalizowanych przysługuje odwołanie do Sądu UE wyłącznie w kwestiach prawnych, natomiast w kwestiach co do faktu jedynie, gdy przewiduje to rozporządzenie, na mocy którego dany sód został powołany Sąd do Spraw Służby Publicznej UE (załącznik I do Statutu TS) rozporządzenie 2015/2422 z dnia 16 grudnia 2015 r. od 1 września 2016 r. zlikwidowano ten sąd sędziów przeniesiono do Sądu UE zapowiedziano nie korzystanie z możliwości ustanawiania sądów wyspecjalizowanych 11

Sprawy powierzone TS przez państwa członkowskie na podstawie specjalnych umów lub klauzul sądowych zawartych w umowach międzynarodowych (art. 273 TFUE, dawny art. 239 TWE) na podstawie postanowienia zawartego w rozporządzeniu - art. 63 rozporządzenia 40/94 dotyczącego wspólnotowego znaku towarowego powierza ETS kontrolę decyzji podejmowanych w tej mierze przez Urząd ds. harmonizacji w ramach rynku wewnętrznego w Alicante (art. 63 rozporządzenia wzoruje się na art. 230 TWE) - zaangażowanie TS na podstawie TEMS, TUF 12

4. Jurysdykcja w sprawach spornych 4.1. Skargi o naruszenie traktatów Komisja Europejska jako strażnik traktatów (art. 17 ust. 1 TUE) Podstawa prawna skargi o naruszenie Traktatów art. 258 TFUE (dawny art. 226 TWE): wnosi Komisja Europejska art. 259 TFUE (dawny art. 227 TWE): wnosi państwo członkowskie UE trzy etapy procedury: - dobrowolna procedura PILOT (od 2008 r. - Komunikat Komisji z 2007 r. Skuteczna Europa (COM92007)502) 1) procedura wstępna polega na nieformalnym szukaniu przez KE rozwiązania problemu z państwem członkowskim; państwo ma szansę wyjaśnienia KE swojego stanowiska i osiągnięcia ugody (tak kończy się większość postępowań) 2) jeśli negocjacje z państwem nie przyniosą oczekiwanych rezultatów, KE podejmuje działania formalne: - przekazuje państwu członkowskiemu pismo ostrzegawcze; jeśli i w tej fazie, w rozsądnym czasie (z reguły jeden miesiąc) nie uda się nakłonić państwa do wypełnienia zobowiązań - Komisja może sformułować umotywowaną opinię, która wyjaśnia szczegółowo na czym polega naruszenie prawa przez państwo członkowskie; opinia musi być uzasadniona oraz wskazywać termin, w którym państwo członkowskie może jeszcze wykonać zobowiązanie (zwykle dwa miesiące) 3) państwo nie reaguje KE może złożyć skargę do TS 13

4.1. Skargi o naruszenie Traktatów Wyłączenie odpowiedzialności państwa członkowskiego Powoływane okoliczności: siła wyższa (force majeure) nie było bezczynności lub celowego niewykonania środek unijny wymagający implementacji jest bezprawny wzajemność niewykonywanie przez drugą stronę: organy unijne lub inne państwa członkowskie Skarga w trybie art. 259 TFUE (dawnego art. 227 TWE) państwo członkowskie nie musi kontaktować się z państwem, przeciwko któremu kieruje zarzut skargę kieruje do KE dalej procedura według art. 258 TFUE (z tym z, że obydwa państwa muszą zostać wysłuchane przez KE zanim ta wyda uzasadnioną opinię 3 miesiące) b. wstrzemięźliwe wykorzystanie por. (inna możliwość) - art. 273 TFUE (dawny art. 239 TWE): państwa członkowskie w drodze umowy mogą każdy spór związany z przedmiotem Traktatów poddać jurysdykcji TS 14

4.1. Skargi o naruszenie Traktatów państwo ma obowiązek wykonania wyroku TS UE stwierdzającego naruszenie Traktatów (art. 260 ust. 1 TFUE) jeżeli państwo nie wykonuje wyroku (art. 260 ust. 2 TFUE) Komisja może nieść ponownie skargę do TS UE po umożliwieniu państwu przedstawienia uwag (uwaga: procedura skrócona w stosunku do art. 258 TFUE) komisja wskazuje wysokość ryczałtu lub okresowej kary pieniężnej do zapłacenia przez państwo TS UE po stwierdzeniu niewykonania wyroku może nałożyć na państwo ryczałt lub okresową karę pieniężną (również łącznie, nie jest przy tym związany propozycję Komisji) ważna modyfikacja (TL) postępowania na podstawie art. 258 TFUE Komisja może już w pierwszym postępowaniu wskazać wysokość ryczałtu lub okresowej kary pieniężnej do zapłacenia przez państwo jeżeli naruszenie Traktatów polega na braku notyfikacji środków krajowych transponujących dyrektywę (akt ustawodawczy) TS jest w takim przypadku związany górną granicą kwot proponowanych przez Komisję 15

4.2. Skarga o zbadanie legalności aktu prawa unijnego podstawa prawna: art. 263 TFUE (dawny art. 230 TWE) - zajmuje główną pozycję w systemie kontroli legalności aktów prawnych wydawanych przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE; - akt uznany za nieważny - taki traci moc wiążącą ex tunc; kontroli TS podlegają: - akty wymienione w art. 263 akapit pierwszy TFUE akty ustawodawcze akty Rady, KE i EBC (inne niż zalecenia i opinie) akty PE i Rady Europejskiej oraz organów i jednostek organizacyjnych UE (zmierzające do wywarcia skutków prawnych wobec podmiotów trzecich) 16

4.2. Skarga o zbadanie legalności aktu prawa unijnego Przyczyny nieważności aktu unijnego - przekroczenie kompetencji (trzy przypadki): (1) podejmuje działania w obszarze, który nie należy do kompetencji UE (2) działa w ramach kompetencji należących do innej instytucji UE (3) wykonuje kompetencje UE w stosunku do państwa trzeciego lub jego obywateli z naruszeniem prawa międzynarodowego - naruszenie istotnego wymogu proceduralnego ( trzy grupy przyczyn): (1) etap przygotowania aktu: niedopełnienie obowiązku konsultacji z inną instytucją (gdy konsultacja jest wymagana) uniemożliwienie wyrażenia opinii (j/w) wybór niewłaściwej procedury; (2) forma aktu: brak podania podstawy prawnej brak uzasadnienia (3)ogłoszenie aktu: sprzeczność promulgacji z zasadami prawa unijnego - naruszenie Traktatów lub jakiegokolwiek postanowienia prawnego odnośnie jego stosowania: najistotniejsza podstawa nieważności aktu prawnego - nadużycie władzy: instytucja unijna podejmuje decyzję w innym celu niż cel wskazany lub działa w celu uniknięcia procedury, którą powinna w danym przypadku zastosować 17

4.2. Skarga o zbadanie legalności aktu unijnego Podmioty uprawnione do wszczęcia postępowania (trzy kategorie) (1) podmioty uprzywilejowane: państwa członkowskie, PE, Rada, KE (mają - prawo wnoszenia skargi - nie muszą wykazywać interesu swojego prawnego) (2) podmioty półuprzywilejowane: TO, EBC i Komitet Regionów (prawo wnoszenia skargi tylko w celu ochrony własnych uprawnień muszą wskazać naruszenie ich uprawnień) (3) podmioty nieuprzywilejowane - osoby fizyczne i prawne mogą wnieść skargę jedynie w odniesieniu do aktów, których są adresatem lub które dotyczącą ich bezpośrednio i indywidualnie - kryterium bezpośredniości: nie jest spełnione, gdy dla wykonania aktu prawa unijnego konieczne jest wydanie krajowych przepisów wykonawczych (wówczas ochrona prawna jest gwarantowana w prawie krajowym) - kryterium indywidualizacji: formuła Plaumann (sprawa 25/62, ETS 1963): Ten, kto nie jest adresatem decyzji tylko wtedy może podnieść, że dotyczy go ona indywidualnie, gdy decyzja obejmuje go ze względu na określone cechy osobiste lub szczególne okoliczności, które wyróżniają go spośród wszystkich innych podmiotów i dlatego indywidualizuje go w podobny sposób jak adresata ważna modyfikacja na mocy TL umacniająca pozycję osób fizycznych i prawnych (art. 263 akapit czwarty): mogą wnieść skargę: w przypadku aktów regulacyjnych dotyczących ich bezpośrednio i nie wymagających środków wykonawczych 18

4.2. Skarga o zbadanie legalności aktu unijnego Skutki uznania aktu prawnego za nieważny: - art. 264 TFUE, dawny art. 231 TWE - akt niebyły - orzeczenie skutkuje erga omnes i ex tunc - możliwe jest ogłoszenie nieważności części aktu - konkretne skutki prawne: (1) przestają obowiązywać wszelkie środki podjęte na podstawie aktu uznanego za nieważny (również w ramach implementacji przez państwa członkowskie) (2) instytucje, których akt prawny uznano za nieważny, są zobowiązane podjąć konieczne środki celem zastosowania się do orzeczenia ETS art. 266 TFUE, dawny art. 233 TWE (3) obowiązek UE do naprawienia wszelkich szkód wywołanych przez anulowany akt (odszkodowanie może być dochodzone przez poszkodowanych na podstawie art. 340 TFUE, dawny art. 288 TWE) specyfika zarzutu bezprawności rozporządzenia (aktu o zasięgu ogólnym): - art. 277 TFUE, dawny art. 241 TWE - praktyczne znaczenie art. 277 TFUE polega na możliwości zaskarżania rozporządzeń, których legalność nie może być podważona na podstawie art. 263 TFUE, z powodu upływu dwumiesięcznego terminu do wniesienia tej skargi - skutek orzeczenia na podstawie art. 277 TFUE: tylko w stosunku między stronami sporu (akt prawny zachowuje moc obowiązującą 19

4.3. Skarga na bezczynność instytucji Ogólnie - podstawa prawna: art. 265 TFUE, dawny art. 232 TWE - podmioty w stosunku do których skarga może być skierowana: PE, Rada, KE, EBC organy i jednostki organizacyjne UE - rodzaje aktów: wszystkie podpadające pod art. 263 TFUE, dawny art. 230 TWE - musi być konkretne wskazanie skarżącego o jaki środek chodzi - przesłanka uprzednie wezwanie instytucji (TS w rozsądnym czasie wydanie aktu zwykle około 2 miesięcy) - jeśli instytucja wyraźnie odmówiła wydania aktu art. 265 TFUE nie stanowi podstawy do skargi (instytucja działa) postawą jest art. 263 TFUE, dawny art. 230 TWE 20

4.3. Skarga na bezczynność instytucji Podmioty uprawnione do wniesienia skargi: - państwa członkowskie, PE, Rada, KE, EBC, organy i jednostki organizacyjne UE - osoby fizyczne i prawne skargę może wnieść każdy, a więc nie tylko obywatel Unii, do kogo nie został skierowany akt unijny, inny niż zalecenie lub opinia (art. 265 akapit trzeci TFUE) (decyzja) TS rozszerzył tę możliwość (tylko decyzja) dopuszczając skorzystanie z tej skargi przez osoby fizyczne i prawne w sytuacji, gdy instytucja nie wydała określonej decyzji adresowanej do osoby trzeciej, jeśli jej postanowienia dotyczyłyby powoda w sposób bezpośredni i indywidualny nie mają prawa do występowania ze skargą na bezczynność organu, jeśli ten nie wydał rozporządzenia o określonej treści Skutki stwierdzenia przez TS bezczynności: - orzeczenie TS ma charakter deklaratoryjny - zobowiązuje instytucję do wydania stosownego aktu prawnego - art. 266 TFUE (dawny art. 233 TWE): obowiązek wykonania orzeczenia - w przeciwnym wypadku ponowna skarga do TS - roszczenia odszkodowawcze - dochodzenie przy pomocy skargi odszkodowawczej; 21

4.4. Skarga odszkodowawcza podstawa prawna: art. 268 TFUE (dawny art. 235 TWE) w powiązaniu z art. 340 TFUE (dawny art. 288 TWE) istotne uzupełnienie systemu ochrony prawnej UE (służy ochronie podmiotów prywatnych) dotyczy odszkodowania za szkody wynikłe z: kontraktów UE deliktów UE (odpowiedzialność pozaumowna); podmiotem - przeciwko któremu skierowana jest skarga, jest UE (reprezentowane przez instytucję, która wydała dany akt), EBC - specyfika 22

4.4. Skarga odszkodowawcza Odpowiedzialność kontraktowa UE art. 340 akapit pierwszy TFUE: odpowiedzialność umowną Unii podlega prawu właściwemu dla danej umowy do dochodzenia odpowiedzialności właściwe są krajowe sądy możliwe jest też poddanie takich umów jurysdykcji TS (art. 272 TFUE, dawny art. 238 TWE) 23

4.4. Skarga odszkodowawcza Odpowiedzialność deliktowa (pozaumowna) UE celem skargi jest kompensacja szkody spowodowanej przez instytucję (forma szkody musi być jasno wskazana przez powoda) dochodzenie odszkodowania nie jest koniecznie związane z uprzednim uznaniem środka za bezprawny (nie jest konieczne wcześniejsze wniesienie skargi na podstawie art. 263 lub 265 TFUE) przesłanki odpowiedzialności deliktowej: art. 340 akapit drugi i trzeci TFUE (dotyczy EBC) pojęcie ogólnych zasad wspólnych dla Państw Członkowskich wykładnia TS Unia odpowiada, jeżeli: może być jej przypisane działanie lub zaniechanie instytucji unijnych lub funkcjonariusza UE podczas wykonywania obowiązków służbowych ma ono charakter bezprawny (naruszenie prawa musi być dostatecznie poważne tzn. podejmujący działanie organ przekroczył swoje kompetencje w sposób oczywisty i znaczny (ETS) powstała rzeczywista szkoda (przekraczająca granice zwykłego ryzyka gospodarczego nieodłącznie związanego z działalnością w danym sektorze) istnieje bezpośredni związek przyczynowy między działaniem lub zaniechaniem, a doznaną szkodą; skargi odszkodowawcze mogą być wnoszone w ciągu 5 lat od zdarzenia wywołującego szkodę 24

4.4. Skarga odszkodowawcza Konkurencyjna odpowiedzialność państw członkowskich: - w przypadku środków wykonawczych podejmowanych przez państwa członkowskie na podstawie nakazu prawa unijnego - problem kto odpowiada za szkody? Orzecznictwo TS: jeśli kwestionowany środek przyjęty był przez organ krajowy w celu wykonania prawa unijnego, TS (Sąd UE) będzie właściwy do rozpatrzenia skargi odszkodowawczej, gdy zarzucana w skardze bezprawność nie może być przypisana władzom krajowym, natomiast daje się przypisać UE jeśli władze krajowe działają zgodnie z wyraźnymi wskazówkami instytucji unijnych, bezprawność przypisywana jest instytucjom UE gdy przyczyną szkody jest w bezpośrednim stopniu działanie władz krajowych, skarga odszkodowawcza jest dopuszczalna tylko po wyczerpaniu dostępnych środków procedury krajowej nie jest wymagane wyczerpanie drogi wewnętrznej, gdy środki krajowe nie stanowią efektywnej ochrony jednostki w dochodzeniu szkody Odpowiedzialność osobista funkcjonariuszy unijnych wobec UE - art. 340 TFUE akapit ostatni (regulamin pracowniczy) - jest dopełnieniem odpowiedzialności UE w tej mierze 25

5. Jurysdykcja w sprawach niespornych Orzekanie w sprawie zgodności umowy międzynarodowej z Traktatami art. 218 ust. 11 TFUE patrz. wykład nt. stosunków zewnętrznych UE Postępowanie w trybie prejudycjalnym patrz: wykład nt. stosunku prawa unijnego do prawa krajowego państw członkowskich 26