KWESTIA AGRARNA W POLSCE Józef St. Zegar 1 SEMINARIUM IERiGŻ-PIB WARSZAWA 19.05.2017 r.
WPROWADZENIE KA jeden z najbardziej złożonych problemów społecznoekonomicznych, który ani nie został ściśle zdefiniowany ani rozwiązany KA jest nadal ważna: - dotyczy ogromnej liczby ludności - sposób jej rozwiązania pociąga za sobą rozległe skutki ekonomiczne, społeczne i ekologiczne - w krajach rozwiniętych sposób rozwiązania KA na drodze industrialnej okazał się niezrównoważony - w krajach rozwijających się nadal czeka na rozwiązanie kraje te są w pułapce - Polska stoi na rozdrożu 2
POJMOWANIE KWESTII AGRARNEJ, 1» Klasyczne rozumienie KA (Marks, Engels, Lenin, Kautsky) Transformacja rolnictwa feudalnego w kapitalistyczne: feudałów, chłopów (aspekt ustrojowy, ekonomiczny i polityczny) Industrializacja rolnictwa: - aby zapewnić podaż taniej żywności - aby zapewnić tanią siłę roboczą {dla maksymalnej akumulacji kapitału} 3
POJMOWANIE KWESTII AGRARNEJ, 2» Późniejsze interpretacje klasyków w pojmowaniu KA: - sytuacja, gdy rolnictwo chłopskie (rodzinne?) staje się przeszkodą/hamulcem tak ogólnego rozwoju, jak i rozwoju rolnictwa - sytuacja, gdy rolnictwo jest niedostosowane do układu nadrzędnego (odstaje) - sytuacja, gdy chłopi ani nie mogą zwiększyć produkcji (ergo dochodów) ani porzucić swoich drobnych gospodarstw rolnych» Współczesne ujęcia KA (kurs na zrównoważony rozwój: środowisko przyrodnicze, bezpieczeństwo żywnościowe, rolnictwo rodzinne, witalność wsi) 4
Polscy ekonomiści wobec KA - Okres przedwojenny (L. Krzywicki, W. Grabski, komuniści/socjaldemokraci, agraryści) - Okres powojenny (S. Ignar, B. Strużek, A. H. Chołaj, Runowicz, J. Wilkin, A. Czyżewski & Co.) - Jakie ujęcie KA? (klasyczne, panorama dziejów, wszystkoizm) 5
RYS HISTORYCZNY (1) Okres R-zplitej Obojga Narodów Zabory II Rzeczpospolita PRL Transformacja ustrojowa Akcesja do Unii Europejskiej 6
RYS HISTORYCZNY (2) Ludność rolnicza wg głównego źródła utrzymania Industrializacja rolnictwa (komercjalizacja, intensyfikacja, koncentracja, specjalizacja) Produktywność ziemi (bezpieczeństwo żywnościowe) Parytet dochodów 7
Ludność rolnicza (według kryterium głównego źródła utrzymania) 70 60 50 40 30 20 10 0 < I w. św. 65,9 65 19,3 17,9 61 21,1 47,2 37,9 29,8 23,4 17,7 11,8 11,3 9,7 8,2 6,7 9,7 7,9 6,3 3,7 6 3 2,4 2,2 1921 1938 1950 1960 1970 1978 1988 1996 2002 2010 2013 mln osób odsetek 8
TOWAROWOŚĆ PRODUKCJI ROLNEJ (ROLNICTWO CAŁKOWITE) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 75 64 67 60 55 39 42 44 34 34 89 84 84 86 87 89 91 86 78 75 68 70 63 57 57 60 52 50 PT/PG PT/PK 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 9
10 Odsetek gospodarstw i UR w gospodarstwach >15 ha
Zwierzęta gospodarskie w gospodarstwach indywidualnych (SD) 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 171 161 165 140 116 109 100 82 76 70 64 54 39 93 87 48 50 46 1950 1960 1970 1980 1990 1996 2002 2010 2015 zmiany pogłowia (SD), %, 1950=100 pogłowie (SD/100 ha UR) 11
Mleczność krów (rolnictwo całkowite) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 1300 1400 1200 mleczność krów w litrach 2384 2060 1600 2730 3151 3668 4487 5395 0 1908/13 1918/39 1946 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2015 12
Produkcja na 1 mieszkańca Wyszczeg. 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2014 Zboża, kg 485 501 501 461 634 477 565 634 Mięso, kg 46 56 63 85 82 78 101 116 Mleko krowie, litr Jaja kurze, szt. 314 409 446 450 404 302 310 328 137 189 214 250 200 199 269 266 13
14 Zużycie nawozów mineralnych (kg NPK/ha)
15 Konie i traktory (tys. szt.)
Nominalne dochody rolników w relacji do dochodów pracowników 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 91 92 94 87 82 85 80 77 79 79 75 69 69 60 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 16
Odsetek gospodarstw rolnych stanowiących przeważające źródło utrzymania rodziny 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 85 73 y = 1,125x 2-17,589x + 103,09 64 R 2 = 0,9864 51 39 39 35 35 1950 1960 1970 1988 1996 2002 2010 2013 17
STAN OBECNY Zaawansowanie industrializacji Nowe wyzwania i uwarunkowania Zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich Bezpieczeństwo żywnościowe Środowisko przyrodnicze Dochody Żywotność obszarów wiejskich W warunkach kształtującej się sytuacji demograficznej, globalizacji i WPR 18
Rolnictwo polskie na tle UE-15 (UR 2013 r.; SNB, WDB 2010 r.) Wyszczególnienie Polska UE-15 UR > 50 ha: % gospodarstw 2,2 13,9 % UR 30,9 72,1 SNB > 50 ESU: % gosp. 3,7 32,0 % UR 19,3 66,7 WDB/AWU: EUR 4 609 26 474 19
CO DALEJ?» Rozstaje (?) (1) Opcja neoliberalna (2) Opcja zrównoważona» Polityka: Wizja i strategia Cele społeczne Instrumentarium 20
BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCIOWE» Nowa treść BŻ» Globalny system rolniczo-żywnościowy» Systemy alternatywne lokalne» Instrumentarium - ujęcie holistyczne - edukacja - rynki lokalne, sprzedaż bezpośrednia - placówki publiczne - systemy miejskie 21
GOSPODARSTWA RODZINNE Różnorodność gospodarstw rodzinnych jako normalność (rdzeń.) Obszar gospodarstwa (pożądany, maksymalny) Struktury rolne (dzierżawa; szachownica; własność ziemi) Konkurencyjność (rodzaj; pole) Sposoby wsparcia - transfery: uzasadnienie (kompensata skutków rynku/postępu technicznego; dostarczanie dóbr publicznych; konkurencyjność) - kreowanie i upowszechnianie innowacji - instytucje (współpraca; edukacja i doradztwo) 22
23 OBSZARY WIEJSKIE» Osłabianie ekonomiczne wsi przesuwanie wytwórczości poza wieś (rzemiosło, rękodzielnictwo, ) zmiana modelu konsumpcji na rzecz wyrobów przemysłowych pozostawianie na wsi działalności o niższej wartości dodanej (także rolnictwo przemysłowe)» Cyrkulacja pieniądza zasila podmioty pozawiejskie ze szkodą dla ekonomiki wiejskiej Jak rozwijać wieś, aby jak najwięcej wartości dodanej pozostawało na wsi w cyrkulacji poza podmiotami wiejskimi (obiegi okrężne)? rolnictwo Ład przestrzenny (koszty budowy i funkcjonowania infrastruktury; krajobraz; walory przyrodnicze) Wieś jako mini-miasto?
WNIOSKI KA nadal jest ważna głównie w krajach słabiej rozwiniętych, lecz także w krajach rozwiniętych Klasyczny sposób rozwiązywania KA nie może być zastosowany w tych pierwszych krajach ze względu na nowe wyzwania ale też na ujawniające się jego mankamenty Współczesne wyzwania KA wiążą się z ZRRiOW ważnymi celami społecznymi: bezpieczeństwem żywnościowym, środowiskiem przyrodniczym, gospodarstwami rodzinnymi, witalnością wsi. Polska z opóźnieniem wkroczyła na drogę industrializacji rolnictwa i wobec współczesnych wyzwań stoi w obliczu dylematu co do drogi dalszego sposobu rozwiązywania KA Realny sposób to kierunek na dualizm w rozwoju rolnictwa i wsi 24
Słowo końcowe Dziękuję za uwagę wraz z życzeniami wszelkiej pomyślności dla wszystkich i każdego z osobna 25