POZIOM WYKORZYSTANIA NOŒNIKÓW POSTÊPU BIOLOGICZNEGO W ROLNICTWIE POLSKIM W LATACH

Poziom wykorzystania noœników postêpu biologicznego w rolnictwie polskim w latach... STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom XII l zeszyt 1 251 Ludwik Wicki Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie POZIOM WYKORZYSTANIA NOŒNIKÓW POSTÊPU BIOLOGICZNEGO W ROLNICTWIE POLSKIM W LATACH 1996-2009 THE LEEL OF UTILIZATION OF CERTIFIE SEES IN POLISH AGRICULTURE IN 1996-2009 S³owa kluczowe: postêp techniczny, postêp biologiczny, produkcja zbó, nasiona kwalifikowane Key words: technological change, biological progress, cereals production, certified seed Synopsis. Przedstawiono zmiany w wykorzystaniu materia³u kwalifikowanego w produkcji zbó i ziemniaków w Polsce. Wykorzystano dane statystyczne GUS, COBORU i PIORiN. Stwierdzono, e przeciêtne wykorzystanie materia³u kwalifikowanego jest niskie i wynosi³o w 2009 r. oko³o 10% dla zbó i zaledwie 4,5% dla ziemniaków. Przygotowane prognozy przewiduj¹ w 2015 r. udzia³ kwalifikatów w zasiewach zbó na zbli onym poziomie (10,8%) i wzrost zu ycia udzia³u kwalifikowanych sadzeniaków ziemniaka do 5,2%. o najwa niejszych przyczyn niskiego zu ycia materia³u kwalifikowanego nale y zaliczyæ ma³¹ skalê produkcji, nisk¹ towarowoœæ produkcji, ma³¹ op³acalnoœæ wymiany nasion. Innym ograniczeniem mo e byæ zbyt niski poziom agrotechniki, co nie pozwala na ujawnianie siê potencja³u odmian. Wstêp Postêp techniczny to jeden z najwa niejszych czynników wzrostu produkcji. Jego rola jest wy sza ni znaczenie zwiêkszania nak³adów [Stoneman 1987, Linsu 1999. W ramach postêpu technicznego w odniesieniu do rolnictwa mo emy mówiæ o poszczególnych jego kategoriach. Z punktu widzenia noœników postêpu wyró niamy w rolnictwie postêp: biologiczny, mechanizacyjny, chemizacyjny, technologiczny i organizacyjny. Trzy pierwsze z wymienionych maj¹ charakter ucieleœniony, a dwa pozosta³e nieucieleœniony. Wprowadzanie postêpu o charakterze nieucieleœnionym wymaga zwiêkszania zasobów wiedzy producentów, co prowadzi do lepszego wykorzystania pozosta³ych kategorii postêpu w produkcji rolniczej. Podstawowym czynnikiem wp³ywaj¹cym na zakres wykorzystania innowacji jest zasób wiedzy producentów. Wiedza pozwala dostrzegaæ korzyœci z wprowadzania postêpu i zwiêkszania zakresu jego wykorzystania [Heijman i in. 1997. Pewnym ograniczeniem dla upowszechnienia postepu jest to, e pe³nych efektów z wprowadzenia trzeba oczekiwaæ po kilku-, kilkunastu latach [Kalirajan, Shand 2001, niska op³acalnoœæ produkcji w rolnictwie oraz ma³a skala produkcji [Tomczak 2005, Woœ 1996. Innowacje biologiczne upowszechniane s¹ w rolnictwie przez stosowanie noœników postêpu biologicznego, jakimi s¹ nasiona nowych odmian i wysokiej jakoœci nasiona kwalifikowane odmian istniej¹cych wczeœniej. Uwzglêdnianie nasion kwalifikowanych odmian starszych wynika z faktu, e reprezentuj¹ one najwy szy potencja³ danej odmiany, niepomniejszony w kolejnych rozmno eniach. Obecnie wprowadzanie postêpu biologicznego w produkcji roœlinnej ma na celu. nie tylko obni enie kosztów i wzrost plonów, ale te : oszczêdnoœæ energii [Runowski 1997 i ograniczanie ryzyka produkcyjnego [Reisch, Zeddies 1995. Zakres wykorzystania noœników postêpu biologicznego w du ym stopniu zale y od poziomu rolnictwa [Harasim 2009. W rolnictwie ekstensywnym jego wp³yw na wielkoœæ produkcji jest czêsto ma³y, ze wzglêdu na nieodpowiedni¹ technologiê [Wicki, udek 2005, a efekt stosowania nak³adów œrodków ochrony roœlin i nawozów oraz w³aœciwy dobór stanowiska silniej oddzia³ywaj¹ na plony ni stosowanie nowych odmian [Wicki, udek 2009. Pe³ne efekty innowacji mog¹ pojawiaæ siê z opóÿnieniem wraz z opanowywaniem technologii przez rolników [Piggott, Marra 2008, a technologia musi byæ zmieniana, aby mo liwe by³o wykorzystywanie potencja³u odmian [Harasim 2009. Znaczenie wprowadzania postêpu biologicznego dla wzrostu produkcyjnoœci roœlin nie jest jednakowe dla poszczególnych gatunków i zale y od tempa postêpu w hodowli. Przyk³adowo, w drugiej po³owie XX wieku w USA

252 Ludwik Wicki SRLRPÃZ \NRU\WQLÃSRWHQFMáXÃSORQRZ QL UHGQLHÃOHWQLH IXQNFMÃWUHQGX \à Ã[ 5 à à Rysunek 1. Poziom wykorzystania potencja³u plonowania zbó w polskim rolnictwie w latach 1985-2008 ród³o: obliczenia w³asne na podstawie wyników doœwiadczeñ odmianowych oraz Rocznik Statystyczny... 1995-2009. udzia³ postêpu biologicznego we wzroœcie produkcyjnoœci roœlin, wynosi³ 50 dla kukurydzy, 75 dla pszenicy i 85% w produkcji soi [Thirtle 1995. W Polsce wykorzystanie w produkcji nowo tworzonego potencja³u odmian ocenia siê na 8-15% [Grabiñski 2001, Wicki 2006. W Polsce przeciêtny poziom wykorzystana potencja³u plonowania odmian zbó w produkcji rolniczej nie przekracza 50% i wci¹ siê obni a. Na rysunku 1 przedstawiono poziom wykorzystania potencja³u plonowania odmian ustalonego jako relacja plonów w praktyce do plonów w doœwiadczeniach 1. o okresu transformacji ustrojowej Poziom wykorzystania potencja³u plonowania wynosi³ oko³o 60%. Po 1991 roku nast¹pi³ znacz¹cy spadek zu ycia nasion kwalifikowanych i innych nak³adów produkcyjnych, a poziom wykorzystania potencja³u odmian zmniejszy³ siê do oko³o 44%. W 2008 r. by³o to zaledwie 42,5%. Obni enie plonowania wynika ze stagnacji w poziomie plonów uzyskiwanych w produkcji oraz sta³ego postêpu w zakresie plonów nowych odmian. W 2008 r. najwy szy poziom plonów w produkcji w stosunku do plonów uzyskiwanych w doœwiadczeniach uzyskiwano dla pszenicy ozimej i jêczmienia ozimego 48%, a najni szy dla yta 31%. o podstawowych przyczyn niskiego zu ycia kwalifikowanego materia³u siewnego, oprócz wspomnianych wczeœniej czynników ekonomicznych i technologicznych nale y tak e zaliczyæ wynikaj¹ ze struktury polskiego rolnictwa i z warunków naturalnych. S¹ to takie przyczyny, jak: niska towarowoœæ gospodarstw, niepewnoœæ zbytu produkcji, brak kontraktów, produkcja na samozaopatrzenie wynikaj¹ca z samodzielnego przygotowywania pasz, niska jakoœæ gleb i ich niska zasobnoœæ w sk³adniki pokarmowe. Brak odmian odpornych na stresy zwi¹zane z warunkami glebowymi powoduje, e nie jest zasadne wykorzystywanie materia³u kwalifikowanego nowych odmian. Odmiany wymagaj¹ce dobrych stanowisk produkowane na s³abych glebach nie ujawniaj¹ potencja³u plonowania. Mo e powstawaæ te opinia o nieefektywnoœci wymiany odmian. Nale y jednak pamiêtaæ, e dobór odmiany jest jednym z podstawowych elementów technologii produkcji [Go³êbiewska, Grontkowska 1997, Harasim 2008. Ma³a czêstotliwoœæ wymiany nasion i odmian prowadzi do niewykorzystania potencja³u produkcyjnego rolnictwa i nak³adów. W Polsce udzia³ kwalifikowanego ziarna zbó w zasiewach szacowany jest na oko³o 10%, gdy w wiêkszoœci krajów UE jest to 50-60% dla g³ównych uprawianych zbó i oko³o 40% dla ziemniaków [Wicki 2009. Osi¹gniêcie wy szej wydajnoœci rolnictwa wymaga, m.in. zwiêkszenia poziomu wykorzystania kwalifikowanego materia³u siewnego. Ró norodnoœæ odmian jest coraz wiêksza. W 2009 r. w rejestrze COBORU by³o ³¹cznie 1276 odmian roœlin rolniczych, z tego 278 odmian zbó i 133 odmiany ziemniaka. W 2004 r. by³o 237 odmian zbó i 113 odmian ziemniaka. odatkowo producenci w Polsce mog¹ wykorzystywaæ w produkcji odmiany zarejestrowane we Wspólnotowym Katalogu Odmian (CCA). Cel i metodyka badañ Celem pracy jest okreœlenie zmian w poziomie wykorzystania kwalifikowanego materia³u siewnego w polskim rolnictwie dla wybranych gatunków roœlin. Osi¹gniecie celu by³o mo liwe w wyniku realizacji nastêpuj¹cych zadañ: (1) okreœlenie kierunku i dynamiki zmian w zakresie zu ycia kwalifikowanego materia³u siewnego dla poszczególnych gatunków, (2) oszacowanie zu ycia kwalifikatów w perspektywie 2015 r., (3) okreœlenie regionalnego zró nicowania w zu yciu kwalifikatów. W badaniach wykorzystano dane statystyczne GUS, PIORiN oraz COBORU uzupe³niaj¹ce podstawowe informacje. Analiz¹ objêto okres 1996-2009. Pod uwagê wziêto wszystkie podstawowe gatunki zbó oraz ziemniaki. Pominiêto istotne obni enie nak³adów plonotwórczych obserwowane w pierwszych latach po transformacji ustrojowej (1991-1995). Uznano, e jest to okres nietypowy, podobnie jak d³u sze okresy (przed 1990 r.), ze wzglêdu na odmienne warunki gospodarowania w rolnictwie, w tym centralnie zarz¹dzan¹ produkcj¹ nasion kwalifikowanych i ich wymianê. Wykorzystano tak e dane z literatury przedmiotu badañ. 1 o porównañ przyjêto plony w doœwiadczeniach uzyskiwane przy ni szym poziomie intensywnoœci produkcji.

Poziom wykorzystania noœników postêpu biologicznego w rolnictwie polskim w latach... 253 W oszacowaniu kierunku i dynamiki zmian w zu yciu kwalifikatów wykorzystano metodê regresji prostej. Prognozowany popyt na materia³ kwalifikowany w 2015 r. ustalono wykorzystuj¹c ekstrapolacjê wed³ug trendu potêgowego. Parametry funkcji potêgowej oszacowano z wykorzystaniem MNK po zlinearyzowania równania. Œredni¹ roczn¹ zmianê w zu yciu kwalifikatów na podstawie danych krañcowych z okresu 1996-2009 z wykorzystaniem formu³y (ln(y n /Y 0 ))/n, dla danych z roku 0 1996 i roku n 2009. Œrednioroczn¹ zmianê na podstawie trendu liniowego obliczono wed³ug formu³y ln(y * n /Y* ))/n, 0 gdzie Y * jest oszacowaniem udzia³u zu ytych kwalifikatów w okresie t na podstawie funkcji trendu Y * = a + bt. la okreœlenia grup województw o ró nym zu yciu kwalifikatów wykorzystano analizê t skupieñ. W analizie wykorzystano metodê k-œrednich, która zosta³a zaproponowana przez McQueena [1967, nale y do deglomeracyjnych metody hierarchicznych analizy skupieñ. Metody deglomeracyjne polegaj¹ na dzieleniu ca³ego zbioru obiektów w taki sposób, by w ka dym kroku klasyfikacji liczbê skupieñ zwiêkszyæ o jeden, przy czym zwiêkszenie to odbywa siê przez rozdzielenie jednego z istniej¹cych skupieñ. Efektem koñcowym jest przydzielenie po jednym obiekcie do poszczególnych skupieñ (klas) [Pietrzykowski, Kobus 2008. Obliczenia wykonano w pakiecie statystycznym Statistica 7. Wyniki badañ Iloœæ zu ywanych w Polsce kwalifikowanych nasion zbó i sadzeniaków ziemniaka w latach 1996-2009 przedstawiono na rysunku 2. Nastêpowa³o sta³e zmniejszanie zu ycia kwalifikowanego ziarna zbó z 230 w 1996 r. do 140 tys. t w 2009 r., a wielkoœæ sprzeda y kwalifikowanych sadzeniaków ziemniaka pocz¹tkowo wzrasta³a, ale od 2004 r. zmniejsza³a siê i w 2009 r. sprzedano 56 tys. t sadzeniaków. W przeliczeniu na 1 ha powierzchni produkcji w 2009 r. sprzedano 20,5 kg kwalifikowanego ziarna zbó, co pozwoli³oby na wymianê co ok. 10 lat, oraz 114 kg kwalifikowanych sadzeniaków ziemniaka, co umo liwia wymianê co 20-25 lat, zale nie od za³o onego zu ycia sadzeniaków na 1 ha. Tak niski poziom wymiany uwa any jest za przyczynê niskiego plonowania ziemniaków. Poziom wymiany sadzeniaków zale y œciœle od kierunku wykorzystania produkcji i jest najwy szy przy produkcji dla przetwórstwa (70%), a najni szy w gospodarstwach produkuj¹cych ziemniaki na w³asne potrzeby (1-2%) [Nowacki 2009. Zu ycie kwalifikatów by³o silnie zró nicowane regionalnie. W 2009 roku zu ycie kwalifikowanego ziarna zbó w przeliczeniu na 1 ha powierzchni produkcji wynosi³o od ok. 6 kg/ha w województwach: lubelskim, mazowieckim i zachodniopomorskim, do powy ej 30 kg/ha w województwach kujawsko-pomorskim, lubuskim, opolskim, œl¹skim i wielkopolskim. Obserwowany ogólny poziom, jak i trend zu ycia kwalifikatów nie by³ identyczny dla wszystkich gatunków. W tabeli 1 przedstawiono zu ycie kwalifikatów na 1 ha produkcji wed³ug gatunków oraz udzia³ powierzchni mo liwej do obsiania kwalifikatami. o gatunków, dla których obserwowany by³ wy szy udzia³ kwalifikatów w materiale siewnym, nale ¹: pszenica jara, jêczmieñ ozimy i jary. Œrednie zu ycie by³o obserwowane dla pszenicy ozimej, owsa i pszen yta, a bardzo niskie dla yta. Najwiêkszy, ok. 50% spadek zu ycia zaobserwowano dla owsa, pszen yta i jêczmienia. Wzrost wykorzystania kwalifikatów mia³ miejsce tylko w przypadku ziemniaków, co wynika³o ze znacznego ograniczenia powierzchni produkcji ziemniaków w Polsce. W tabeli 2 przedstawiono œrednie tempo zmian w zu yciu nasion kwalifikowanych w okresie 1996-2009, obliczone w odniesieniu do udzia³u powierzchni, na której mo e byæ zastosowany kwalifikowany materia³ siewny (udzia³u materia³u kwalifikowanego w materiale siewnym ogó³em). Najsilniejszy trend spadkowy w udziale kwalifikatów w zasiewach obserwowany by³ dla jêczmienia ozimego, jêczmienia jarego i pszen yta. Wynosi³ on prawie 1 punkt procentowy rocznie. Najs³abszy trend spadkowy obserwowano dla yta i pszenicy. la yta wynika³o to z bardzo niskiej bazy, a dla pszenicy wynika³o z tego, e jest to g³ówne zbo e towarowe, a mo liwoœæ sprzeda y oraz cena realizacji zale y od parametrów jakoœciowych ziarna. obór odmiany ma w tym przypadku istotne znaczenie. W analizowanym okresie œrednioroczne tempo spadku udzia³u powierzchni obsiewanej kwalifikatami wynosi³o dla zbó ogó³em 3,5%. Wiêcej ni o 5% rocznie obni a³o siê wykorzystanie kwalifikatów w produkcji jêczmienia ozimego, owsa i pszen- yta. Tylko w produkcji ziemniaków zaobserwowano oko³o 6% œrednioroczny wzrost. W\ÃW ER Rysunek 2. Sprzeda kwalifikatów w Polsce w latach 1996-2009 ród³o: jak na rys. 1. LHPQLNL

254 Ludwik Wicki Tabela 1. Zu ycie kwalifikatów ogó³em, na 1 ha powierzchni produkcji i zmiany tendencje zmian w zu yciu kwalifikatów Gatunek Zu ycie kwalifikató w [tys. t Zu ycie kwalifikantów w przeliczeniu na 1 ha powierzchni produkcji [kg/ha Odsetek plantacji, na których mo na zastosowaæ kwalifikaty [%** 1996 2009 1996 2009 1996 2009 Zbo a ogó³em 218, 2 141, 2 24,9* 17,2* 13,6* 8,5* ozima 69, 5 49, 6 38, 1 24, 7 16, 1 11, 2 jara 32, 1 13, 6 43, 7 40, 4 26, 0 18, 4 Jêczmieñ ozimy 5, 4 5, 8 48, 4 25, 3 29, 1 14, 1 Jêczmieñ jary 42, 8 22, 0 37, 9 23, 6 24, 3 13, 1 yto 29, 0 11, 8 12, 6 8, 4 7, 5 4, 7 Owies 20, 1 9, 7 32, 1 18, 5 19, 4 10, 3 Pszen yto 24, 2 28, 7 38, 4 17, 8 17, 5 8, 1 Ziemniaki 74, 8 55, 7 57 114 2, 1 4, 4 * odniesiono do powierzchni produkcji zbó z mieszankami, ** jest to wielkoœæ jednoznaczna z udzia³em nasion kwalifikowanych w materiale siewnym ród³o: opracowanie w³asne. Tabela 2. Tendencje zmian w udziale powierzchni produkcji, na których zastosowano kwalifikaty oraz prognozowane wielkoœci na 2015 r. Gatunek Trend udzia³u kwalifikatów w materiale siewnym w latach 1996-2009 Œrednioroczna zmiana zu ycia w okresie 1996-2009 [% wg trendów Odsetek plantacji obsiewnych kwalifi- katami w 2015 r. prognoza wed³ug trendów [ p.p. R 2 [% Temp* * liniowego krañcowych liniowego potêgowego Zbo a ogó³em 5 92, 6-12, 2-3,56-3,25 7,0* 10,8* ozima 5 86, 3-8,69-3,05-2,59 8, 8 12, 2 jara 2 3, 9 7 72-2,48 21, 4 22, 8 Jêczmieñ ozimy -1, 1 51, 5-3,57-5,05-5,20 7, 0 14, 0 Jêczmieñ jary 9 87, 0-8,95-4,81-4,39 6, 6 12, 7 yto 3 86, 0-8,57-4,42-3,38 2, 4 4, 2 Owies 7 82, 1-7,41-5,32-4,51 4, 1 8, 9 Pszen yto 9 91, 2-11,15-7,67-5,50 0, 7 7, 1 Ziemniaki 0, 2 71, 8 5,53 6,30 5,68 6, 3 5, 2 * zbo a podstawowe bez mieszanek, ** t = 2,18. a =0,05 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie Rocznik Statystyczny... 2009. Na podstawie danych z lat 1996-2009 dokonano ekstrapolacji trendu na 2015 r. Wykorzystano trend liniowy i potêgowy (tab. 2). Oszacowano, e w 2015 r. udzia³ kwalifikowanego materia³u siewnego zbó w ogólnym zu yciu materia³u siewnego wyniesie 10,8% (wzrost o 0,7 p. p.), a dla ziemniaków 5,2% (wzrost o 0,8 p. p.) (tab. 2). la zbó podstawowych w 2009 r. obserwowano 10,1% udzia³ powierzchni obsiewanej kwalifikatami. Wzrost osi¹gniêty zostanie przy odmiennych tendencjach dla poszczególnych gatunków. Wzroœnie wykorzystanie kwalifikatów w produkcji pszenicy ozimej i jarej, odpowiednio do 10,8 i 12,2%. la pozosta³ych gatunków zbó przewidywany jest dalszy spadek udzia³u powierzchni obsianej kwalifikatami, najwiêkszy, o -1,4 p. p. dla owsa i -1 p. p. dla pszen yta, a najmniejszy, gdy tylko od 1 do 5 p. p. dla jêczmienia ozimego, jarego i yta. Prognozowany poziom wykorzystania kwalifikatów, przy za³o eniu powierzchni i struktury zasiewów z 2009 r., wi¹za³by siê ze zu yciem w 2015 roku 67 tys. t kwalifikowanych sadzeniaków oraz 140 tys. ton kwalifikowanego ziarna zbó. Jest to o 1% mniej ziarna zbó i o 20% wiêcej sadzeniaków kwalifikowanych ni sprzedano w 2009 r. Oznacza to, e obserwowane tendencje wskazuj¹ na stabilizacjê wielkoœci rynku kwalifikatów w Polsce. Istniej¹ te oszacowania mówi¹ce o wzroœcie zu ycia kwalifikatów [Grabiñski, Podolska 2009. Na podstawie danych o zu yciu kwalifikowanego ziarna zbó w latach 2005-2009 przygotowano oceny regionalnego zró nicowania zu ycia kwalifikatów wed³ug województw, z wykorzystaniem analizy skupieñ. W pierwszym obserwowano najwy sze zu ycie kwalifikatów w kg na 1 ha produkcji dla wszystkich gatunków oprócz jêczmienia ozimego, w trzecim najni sze wykorzystanie ziarna kwalifikowanego wszystkich gatunków (rys. 3)

Poziom wykorzystania noœników postêpu biologicznego w rolnictwie polskim w latach... 255 NXSLHQLHà SRPRUNLH ZUPL NR PXUNLH NXSLHQLHà NXSLHQLHà FKRGQLR SRPRUNLH NXMZNR SRPRUNLH SRGONLH OXEXNLH ZLHONRSRONLH PRZLHFNLH áygnlh GROQR O NLH OXEHONLH LF Q H S LP R LF Q H S U M WR \ LH \ P LP M F R LH P F M Rysunek 3. Œredni poziom kwantyfikatorów dla siedmiu zbó z podzia³em na trzy skupienia ród³o: opracowanie w³asne. \ U M LH Z R WR \ Q H S RSRONLH O NLH ZL WRNU\NLH PáRSRONLH SRGNUSFNLH Rysunek 4. Podzia³ województw ze wzglêdu na poziom zu ycia kwalifikowanego ziarna zbó (najciemniejsze t³o oznacza grupê województw o najwy szym zu yciu na 1 ha) ród³o: opracowanie w³asne. o skupienia o najwy szym wykorzystaniu noœników postêpu biologicznego zaliczono trzy województwa: pomorskie, kujawsko-pomorskie i œl¹skie. W drugim skupieniu znalaz³o siê 7 województw z po³udniowo-wschodniej i centralnej Polski. o trzeciej grupy województw o najni szym wykorzystaniu kwalifikatów, zaliczono 6 województw, w tym piêæ po³o onych we wschodniej czêœci Polski (warmiñskomazurskie, podlaskie, mazowieckie, lubelskie, podkarpackie) oraz województwo zachodniopomorskie. Uzyskane wyniki w du ej mierze pokrywaj¹ siê z ustaleniami z innych badañ [Wicki 2009, chocia nie s¹ skorelowane z oszacowan¹ intensywnoœci¹ organizacji produkcji [Kopiñski 2009 ze zmniejszaniem siê towarowoœci produkcji rolniczej w po³udniowo-wschodnich województwach [Krasowicz 2009. Podobny podzia³ uzyskano w oszacowaniu intensywnoœci produkcji roœlinnej [Kopiñski 2006. W skupieniu 1 przeciêtne zu ycie ziarna zbó wynosi³o ok. 40 kg/ha, w drugim 26, a w trzecim 10. Podsumowanie W Polsce obserwuje siê sta³e zmniejszanie udzia³u nasion kwalifikowanych w zasiewach. W 2009 r. kwalifikaty stanowi³y zaledwie 8,5% materia³u siewnego zbó i 4,4% sadzeniaków ziemniaka. By³o to a 6 razy mniej ni œrednio w krajach UE. Przyczynami niskiego zainteresowania stosowaniem kwalifikowanego materia³u siewnego w Polsce s¹: ma³a skala i niska towarowoœæ produkcji, brak œwiadomoœci czêœci rolników o roli postêpu biologicznego w podnoszeniu plonowania, niedopasowanie odmian do lokalnych warunków produkcji oraz ró nych poziomów intensywnoœci, niski przeciêtny poziom agrotechniki i wysoki udzia³ zbó w zasiewach. u e znaczenie ma te wysoki koszt zakupu materia³u kwalifikowanego, szczególnie sadzeniaków ziemniaka. Wa nymi ograniczeniami dla wzrostu zu ycia kwalifikatów i wykorzystywania potencja³u odmian w produkcji rolniczej s¹ i bêd¹ w najbli szym okresie tak e takie czynniki, jak: ma³y obszar gospodarstw, produkcja na w³asne potrzeby (konsumpcyjne i paszowe) i niska op³acalnoœæ produkcji rolniczej. Brak ukierunkowania produkcji na sprzeda nie wymusza dostosowania jakoœci produktu do wymagañ odbiorcy. Przygotowana projekcja zu ycia materia³u kwalifikowanego pokazuje, e w perspektywie 2015 r. nie nast¹pi¹ zasadnicze zmiany. Udzia³ materia³u kwalifikowanego bêdzie wynosi³ ok. 10% dla zbó i 5% dla ziemniaków. Przewidywane jest tak e utrzymywanie siê znacznych ró nic w zu yciu kwalifikatów miêdzy wschodni¹ a zachodni¹ czêœci¹ Polski. Zu ycie nasion kwalifikowanych jest na wielokrotnie ni szym poziomie ni zalecana wymiana sadzeniaków co 2-4 lata, a ziarna zbó co 4 lata. Poniewa podstawowe ograniczenia w stosowaniu postêpu biologicznego w produkcji roœlinnej zwi¹zane s¹ ze struktur¹ agrarn¹ w polskim rolnictwie, poziomem towarowoœci oraz kwalifikacjami i wiedz¹ producentów, proces zwiêkszania zu ycia kwalifikatów bêdzie przebiega³ powoli i potrwa zapewne 15-20 lat. Efektywne wykorzystanie postêpu biologicznego bêdzie mo liwe i op³acalne tylko w du ych gospodarstwach nastawionych na produkcjê towarow¹, w pozosta³ej czêœci nie bêdzie on wykorzystany ze wzglêdu na niski poziom agrotechniki i ma³¹ efektywnoœæ ekonomiczn¹ wymiany.

256 Ludwik Wicki Literatura Go³êbiewska B., Grontkowska A. 1997: Ocena poprawnoœci stosowanych technologii produkcji roœlinnej. [W: Przestrzenne zró nicowanie technologii produkcji roœlinnej w Polsce i jego skutki (red. B. Klepacki). Wyd. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa, s. 122-141. Grabiñski J. 2001: Znaczenie czynników ograniczaj¹cych plonowanie roœlin uprawnych przy ró nym poziomie nawo enia mineralnego. Wieœ Jutra, nr 11, s. 10-12. Grabiñski J., Podolska G. 2009: Stan aktualny i perspektywy zmian w produkcji zbó w Polsce. Studia i Raporty. IUNG-PIB, z. 14. s. 55-70. Harasim A. 2008: Technologia produkcji roœlinnej jako element przewagi konkurencyjnej gospodarstw rolniczych. Rocz. Nauk. SERiA, t. X, z. 3, s. 230-233. Harasim A. 2009: Przewidywane kierunki zmian w technologiach produkcji roœlinnej. Studia i Raporty. IUNG- PIB, z. 17, s. 93-107. Heijman W., Krzy anowska Z., Gêdek S., Kowalski Z. 1997: Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii. Wyd. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa. Kalirajan K.P., Shand R.T. 2001: Technology and farm performance: paths of productive efficiencies over time. Agricultural Economics, nr 27, s. 297-306. Kopiñski J. 2006: Zró nicowanie nawo enia jako miara intensywnoœci produkcji roœlinnej w regionach. Wieœ Jutra, nr 6(95), s. 15-17. Kopiñski J. 2009: Regionalne zró nicowanie intensywnoœci organizacji produkcji rolniczej w Polsce. Studia i Raporty. IUNG-PIB, z. 15, s. 37-49. Krasowicz S. 2009: Regionalne zró nicowanie zmian w rolnictwie polskim. Studia i Raporty. IUNG-PIB, z. 15, s. 9-36. Linsu K. 1999: Learning and innovation in economic development. Edward Elgar, Cheltencham. McQueen J. 1967: Some methods for Classification and Analysis of Multivariate Observations. Proceedings of the 5th Berkeley Symposium on Mathematical Statistics and Probability, s. 281-297. Nowacki W. 2009: Stan aktualny i perspektywy produkcji ziemniaka w Polsce do roku 2020. Studia i Raporty. IUNG-PIB, z. 14, s. 71-94. Pietrzykowski R., Kobus P. 2008: Wielowymiarowe metody statystyczne w analizie wyników ekonomicznoprodukcyjnych gospodarstw rolnych wybranych pañstw Unii Europejskiej. Zesz. Nauk. SGGW w Warszawie. Problemy Rolnictwa Œwiatowego, t. 4(19), s. 371-378. Piggott N.E., Marra M.C. 2008: Biotechnology Adoption Over Time In the Presence of Non-Pecuniary Characteristics that irectly Affect Utility: A erived emand Approach. AgBioForum, vol. 11, nr 1, s. 58-70. Reisch E., Zeddies J. 1995: Wprowadzenie do ekonomiki i organizacji gospodarstw rolnych. Wyd. AR, Poznañ. Rocznik Statystuczna Rolnictwa. 1995-2009: GUS, Warszawa. Runowski H. 1997: Postêp biologiczny w rolnictwie. Wyd. SGGW, Warszawa. Stoneman P. 1987: The economic analysis of technology policy. Oxford University Press, Oxford. Thirtle C.G. 1995: Technological Change and the Productivity Slowdown in Field Crops: United States, 1939-78. Southern Journal of Agricultural Economics, 17(ec.), s. 33-42. Tomczak F. 2005: Gospodarka rodzinna w rolnictwie: uwarunkowani i mechanizmy rozwoju. IRWiR-PAN, Warszawa. Wicki L. 2006: Poziom i efekty stosowania materia³u kwalifikowanego w gospodarstwach rolniczych. Rocz. Nauk. SERiA, t. III, z. 1. s. 222-226. Wicki L. 2009: Zmiany w zu yciu nasion kwalifikowanych w Polsce. Rocz. Nauk. Rol., seria G, t. 96, z. 4. s. 226-237. Wicki L., udek H. 2005: Wp³yw podstawowych nak³adów plonotwórczych na poziom i wartoœæ produkcji w gospodarstwach rolniczych. Rocz. Nauk. Rol., seria G, t. 92, z. 1, s. 30-41. Wicki L., udek H. 2009: Factors Influencing Productivity of Cereals in Polish Agriculture. Economic Science for Rural evelopment, nr 20, s. 79-88. Woœ A. 1996: Prognoza przekszta³ceñ strukturalnych polskiego rolnictwa do roku 2020. IERiG -PIB, Warszawa. Summary The aim of this paper is to present changes in certified seed utilization in Poland in the period 1996-2009. The data from Central Statistical Office, Research Centre For Cultivar Testing and Inspectorate of Plant Health and Seed Inspection were used in this research. It was assumed that utilization of certified seeds in Poland is very low, and in 2009 reached 10% of total consumption of seeds for cereals and only 4,5% for potato. The forecasts for 2015 shows, that the share of certified seeds in total seed consumption will be 10,8% for cereals and 5,2% for potato. The major reasons for low use of certified sowing material is small-scale production, low share of commercialized production and low profitability of the exchange of seeds. Another limitation may come from low level of agricultural technology, which does not allow disclosure of yielding potential of new varieties. Adres do korespondencji: dr in. Ludwik Wicki Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydzia³ Nauk Ekonomicznych Katedra Ekonomiki Organizacji Przedsiêbiorstw ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (22) 593 42 38, e-mail: ludwik_wicki @sggw.pl