ZNACZENIE LIST ZALECANYCH ODMIAN DLA PSZENICY OZIMEJ DLA RYNKU NASION 1 LISTS OF RECOMMENDED VARIETIES INFLUENCE ON POLISH MARKET OF WINTER WHEAT SEED

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE Znaczenie list EKONOMISTÓW zalecanych odmian ROLNICTWA dla pszenicy ozimej I AGROBIZNESU dla rynku nasion 235 Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 2 Ludwik Wicki Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ZNACZENIE LIST ZALECANYCH ODMIAN DLA PSZENICY OZIMEJ DLA RYNKU NASION 1 LISTS OF RECOMMENDED VARIETIES INFLUENCE ON POLISH MARKET OF WINTER WHEAT SEED S³owa kluczowe: reprodukcja nasienna, postêp biologiczny, lista zalecanych odmian Key words: seed reproduction, biological progres, variety recommended lists Synopsis. Przedstawiono znaczenie krajowych i zagranicznych odmian pszenicy ozimej umieszczonych na listach zalecanych odmian, a tak e oszacowano potencjalne dochody hodowców ze sprzeda y materia³u nasiennego. Wœród zalecanych do uprawy odmian pszenicy ozimej dominuj¹ odmiany krajowe. Udzia³ odmian zagranicznych siêga 15%. WyraŸna jest dominacja odmian kilku hodowców w LZO. Potencjalne dochody z op³at licencyjnych mog¹ pokrywaæ koszty hodowli w silnych oœrodkach hodowlanych, o ile œci¹galnoœæ op³at wzroœnie do 70 80% lub dwukrotnie wzroœnie popyt na kwalifikaty w Polsce. Wstêp Pocz¹wszy od 2004 roku rozpoczêto w Polsce publikowanie list zalecanych odmian (LZO). Zalecenia te dotycz¹ uprawy w danym regionie odmian, które potwierdzi³y swoj¹ przydatnoœæ w czasie prowadzonych doœwiadczeñ odmianowych. Listy zalecanych odmian s¹ tworzone zgodnie z ustaw¹ o nasiennictwie (art. 25.4), aby u³atwiæ rolnikom wybór najwartoœciowszych odmian, dostosowanych do lokalnych warunków gospodarowania. Listy powstaj¹ na podstawie wyników porejestrowego doœwiadczalnictwa odmianowego (PDO). System PDO funkcjonuje w Polsce od 1998 roku. W 2004 roku przeprowadzono ponad 700 ró nych doœwiadczeñ odmianowych, g³ównie ze zbo ami. Listy odmian rekomendowanych do uprawy powstaj¹ w wielu krajach Unii Europejskiej, z tym, e nie wszêdzie maj¹ one charakter list urzêdowych, a doœwiadczenia s¹ organizowane i finansowane w znacznej czêœci przez hodowców oraz zwi¹zki producentów [Braun-M³odecka 2004, Sepstrup 2004, Lorgeou 2004]. Zgodnie z zaleceniami Krajowego Zespo³u Koordynacyjnego listy odmian zalecanych tworzy siê na podstawie przynajmniej czteroletnich wyników badañ odmianowych. W 2004 roku utworzono listy w 14 województwach. Odmiany zalecane do uprawy reprezentuj¹ wszystkie typy u ytkowe i s¹ spoœród wszystkich badanych odmian najlepiej przystosowane do lokalnych warunków. 1 Przygotowano w ramach projektu badawczego KBN nr 3P06 R

2 236 L. Wicki Materia³ i metody W opracowaniu wykorzystano dane Inspekcji Ochrony Roœlin i Nasiennictwa w zakresie powierzchni i masy nasion zakwalifikowanych, listy zalecanych odmian otrzymane ze Stacji Doœwiadczalnych Oceny Odmian oraz GUS co do wielkoœci sprzeda y materia³u kwalifikowanego w poszczególnych województwach. Wielkoœæ op³at licencyjnych przyjêto za informacjami Polskiej Izby Nasiennej, a dane o wysokoœci dotacji do hodowli pochodz¹ z MRiRW. W obliczeniach wielkoœci popytu na materia³ kwalifikowany przyjêto, e poziom popytu w poszczególnych województwach bêdzie taki jak w 2004 roku i bêdzie równo roz³o ony miêdzy poszczególne odmiany z Listy Zalecanych Odmian dla danego województwa. Dla województw, w których nie opublikowano list, przyjêto, e uprawiane bêd¹ w równym zakresie wszystkie odmiany wystêpuj¹ce na listach w pozosta³ych województwach. Wyniki uzyskane na poziomie województw zsumowano i zestawiono na poziomie kraju. Na tej podstawie okreœlono koncentracjê odmianow¹ list oraz koncentracjê wed³ug hodowców, a tak e potencjalne dochody hodowców krajowych i zagranicznych. Przyjêto poziom œci¹galnoœci op³at licencyjnych od sprzeda y nasion kwalifikowanych na poziomie 30, 50 i 70%. Poziom dochodów przy wzroœcie sprzeda y kwalifikatów oszacowano przyjmuj¹c za podstawê powierzchniê uprawy w 2004 roku. Analiza koncentracji zosta³o dokonana przy u yciu wskaÿnika CR (concentration ratio) dla 4 najwa niejszych hodowców i odmian. Wyniki badañ Listy zalecanych odmian pszenicy ozimej zosta³y opublikowane w 14 województwach z wyj¹tkiem województwa mazowieckiego i ³ódzkiego. ¹cznie na wszystkich listach umieszczonych zosta³o 19 odmian, a na listach wojewódzkich od 4 do 12 odmian. Wielkoœæ potencjalnego popytu na te odmiany przedstawiono na rysunku 1. Wœród odmian zalecanych do uprawy 85% stanowi¹ odmiany krajowe. Tylko trzy odmiany: Kris, Pegassos i Flair nale ¹ do hodowców zagranicznych. WskaŸnik koncentracji odmian CR 4 wynosi 47%, a wiêc mo na mówiæ o zdominowaniu list przez kilka odmian. Wiek odmian na listach waha siê od 3 do 20 lat 2. Œredni wiek odmiany, wa ony wielkoœci¹ potencjalnego popytu wynosi 5 lat. S¹ to wiêc przeciêtnie odmiany nowe, bior¹c pod uwagê okres badañ przed powstaniem list. WRQ 7RQDFMD.REUDSOXV =\WD 6XNFHV 0HZD 7XUQLD 6RUDMD.ULV 6áDZD 6DNZD )LQH]MD.DMD 3HJDVVRV 6\PIRQLD 1XWND -DZD 0LNXOD.RUZHWD )ODLU Rysunek 1. Popyt na odmiany pszenicy ozimej umieszczone na LZO 2 Badania przed utworzeniem LZO powinny trwaæ 4 lata, wyj¹tkowo mo na umieœciæ na nich odmiany po krótszym okresie oceny.

3 Znaczenie list zalecanych odmian dla pszenicy ozimej dla rynku nasion 237 Wœród hodowców, których odmiany znalaz³y siê na listach najwiêksze znaczenie ma HR Strzelce z 8 odmianami i 50% udzia³u w rynku. Du e mniejsze znaczenie maj¹ hodowcy, których dwie lub trzy odmiany pszenicy ozimej znalaz³y siê na listach. Hodowcy zagraniczni z trzema odmianami maj¹ potencjalnie oko³o 10% udzia³u w rynku. Porównanie oferty z zaleceniami Listy zalecanych odmian rekomenduj¹ kilkanaœcie z dostêpnych 48 odmian pszenicy ozimej. Wyliczone zapotrzebowanie nie pokrywa³o siê z mas¹ nasion zakwalifikowanych. Dla 13 odmian wystêpowa³ niedobór kwalifikatów, a dla 6 nadmiar. Ogólnie masa zakwalifikowanego ziarna zalecanych 3R]QD VND+5 0DáRSROVND RELHU]\FH odmian wynosi³a 83% wyliczonego zapotrzebowania. Wystêpowa³o jednak ma³e dopasowanie struktury oferty. Wyliczony niedobór wynosi³ 21 tys. ton kwalifikatów zalecanych odmian, wystêpowa³a tak e nadwy ka ziarna odmian zalecanych tylko w niektórych regionach w iloœci 10 tys. ton. Oznacza to, e dopasowanie struktury odmianowej w reprodukcji nasiennej do zaleceñ uprawowych wynosi zaledwie 50%. Brak dopasowania móg³ byæ wynikiem braku wiedzy przedsiêbiorstw nasiennych o odmianach mog¹cych znaleÿæ siê na LZO, gdy pierwsze listy powsta³y dopiero w 2004 roku, a dane o reprodukcji pochodz¹ z sezonu 2003/2004. O tym, czy rolnicy bêd¹ kierowali siê w wyborze odmiany rekomendacjami z list, bêdzie siê mo na przekonaæ dopiero po kilku sezonach. Wystêpuj¹ce rozbie noœci miêdzy ofert¹, a potencjalnym popytem wskazuj¹ jednak na potrzebê tworzenia list dla przedsiêbiorstw nasiennych, na których by³yby umieszczane odmiany o potencjale pozwalaj¹cym im znaleÿæ siê na LZO. Pozwoli to na przygotowanie oferty kwalifikatów o odpowiedniej strukturze odmianowej. Mog³yby to byæ listy odmian wstêpnie rekomendowanych lub rekomendowanych do reprodukcji. Podobne rozwi¹zania funkcjonuj¹ np. w Wielkiej Brytanii. Wartoœæ op³at licencyjnych +RGRZF\ ]DJUDQLF]QL +56WU]HOFH Rysunek 2. Struktura popytu na materia³ kwalifikowany pszenicy ozimej wed³ug hodowców Op³aty licencyjne nale ne s¹ hodowcom od sprzeda y nasion kwalifikowanych odmian bêd¹cych ich w³asnoœci¹. S¹ one Ÿród³em finansowania prac hodowlanych. Poziom op³at licencyjnych zosta³ ustalony przez przedsiêbiorstwa zrzeszone w Polskiej Izbie Nasiennej na 12 z³/ dt, chocia s¹ one wielkoœci¹ umown¹ i zale ¹ od sprzedaj¹cego prawo do reprodukcji. Znacz¹ca dominacja jednego z hodowców powoduje, e mo e on otrzymywaæ wiêkszoœæ dochodów z tego tytu³u. Problemem polskiego rynku nasiennego jest ma³a œci¹galnoœæ op³at hodowlanych, szacowana na oko³o 30%. Wielkoœæ ta nie obejmuje op³at od reprodukcji materia³u siewnego na w³asne potrzeby w gospodarstwach rolniczych, nale nych na podstawie ustawy o ochronie prawnej odmian roœlin uprawnych. W tabeli 1 przedstawiono dochody hodowców przy za³o eniu kilku wariantów œci¹galnoœci op³at licencyjnych. Najwiêksze dochody uzyskaj¹ firmy o du ym udziale w rynku. Przy poziomie œci¹galnoœci 70%, dochody HR Strzelce wynosi³yby prawie 3 mln z³otych. Jest to prawie dwukrotnie wiêcej ni firma ta otrzymuje obecnie. 'DQNR

4 238 L. Wicki Tabela 1. Dochody hodowców z op³at licencyjnych przy ró nych poziomach œci¹- galnoœci Hodowca HR Strzelce Danko HRR Kobierzyce Ma³opolska HR Poznañska HR Razem hodowcykrajowi Hodowcyzagraniczni Obecna kwota dotacji Pokrycie obecnych kosztów hodowli [%] POQ]á Dochody przy poziomie œci¹galnoœci [mln z³] 30% 50% 70% 1,04 0,26 0,24 0,17 0,15 1,86 0, ,73 0,43 0,41 0,29 0,26 3,12 0, ,42 0,60 0,57 0,40 0,36 4,35 0,46 RGVHWHNDUHDáXREVLHZDQHJRNZDOLILNDWDPL Rysunek 3. Wielkoœæ op³at licencyjnych przy wzroœcie popytu (œci¹galnoœæ op³at 50%) 79 Op³aty licencyjne maj¹ od 2006 roku zast¹piæ dotacje do hodowli roœlin. Poziom dotacji do hodowli pszenicy wynosi³ w 2003 roku 2,8 mln z³, a op³aty licencyjne z rynku krajowego oko³o 2,5 mln z³otych. ¹czne koszty hodowli pszenicy ozimej mo na przyj¹æ na poziomie 5,5 mln z³otych. Op³aty licencyjne dopiero przy 70% œci¹galnoœci bêd¹ mog³y byæ Ÿród³em finansowania hodowli, pod warunkiem dofinansowania czêœci prac ze œrodków w³asnych lub przeznaczonych na tworzenie materia³ów wyjœciowych do hodowli. Op³aty z zagranicy maj¹ potencjalnie mniejsze znaczenie, chocia ze wzglêdu na wiêksz¹ œci¹galnoœæ, uzyskiwanych jest oko- ³o 1 mln z³. Kwoty te nie s¹ dok³adnie znane, gdy objête s¹ tajemnic¹ handlow¹. Dochody hodowców zagranicznych z op³at licencyjnych od sprzeda y kwalifikatów pszenicy ozimej oszacowane zosta³y na tys. z³otych. G³ównym czynnikiem wzrostu dochodów hodowców z op³at licencyjnych jest zwiêkszanie popytu na kwalifikowany materia³ siewny. Na rysunku 3 przedstawiono poziom dochodów z op³at licencyjnych przy wy szym ni obecnie zu yciu kwalifikowanego materia³u siewnego. Przy za³o eniu 50% œci¹galnoœci op³at oraz wzrostu udzia³u kwalifikatów w materiale siewnym z oko³o 17% obecnie do 30%, op³aty pokrywa³yby koszty hodowli w obecnej ich wysokoœci. Przy stosowaniu kwalifikatów na 40% area³u dochody siêga³yby 8 mln, a przy 50% ponad 10 mln z³. Podsumowanie Listy zalecanych odmian s¹ wa nym narzêdziem wspomagaj¹cym podejmowanie decyzji o wyborze odmiany do uprawy. Wp³ywaæ bêd¹ na popyt zg³aszany ze strony rolników i w ten sposób wspó³kszta³towaæ rynek nasienny. Na listach opublikowanych dla pszenicy ozimej widoczna jest koncentracja kilku odmian. Cztery najczêœciej zalecane odmiany stanowi¹ a po³owê rynku. Widoczna jest tak e bardzo wysoka koncentracja wœród hodowców. Struktura odmianowa ziarna zakwalifikowanego w stacjach oceny w ma³ym stopniu odzwierciedla³a strukturê odmian na listach. Zaledwie po³owa szacunkowego popytu na kwalifikaty poszczególnych odmian mog³aby byæ zaspokojona. Uwidacznia to potrzebê wstêpnego rekomendowania odmian do uprawy lub tylko do reprodukcji, co pozwoli firmom nasiennym na przygotowanie odpowiedniej oferty odmianowej.

5 Znaczenie list zalecanych odmian dla pszenicy ozimej dla rynku nasion 239 Poziom dochodów hodowców z op³at licencyjnych od sprzeda y kwalifikatów nie pokrywa³ deklarowanych przez hodowców kosztów hodowli. Dopiero wzrost œci¹galnoœci do przynajmniej 70% pozwoli na pokrycie kosztów hodowli z op³at licencyjnych. Przy du ej koncentracji odmian wiêkszoœæ dochodów bêdzie trafiaæ do najwiêkszych firm hodowlanych i spowoduje dalsz¹ koncentracjê hodowli poszczególnych gatunków w najsilniejszych oœrodkach. Poziom dochodów hodowców zale y silnie od rozmiarów rynku nasiennego. Przy udziale 30-40% kwalifikatów w materiale siewnym dochody te przekracza³yby znacznie ponoszone obecnie nak³ady na hodowlê. Oznacza to, e najwa niejszym czynnikiem wzrostu dochodów jest, obok danej odmiany, wzrost zapotrzebowania na nasiona kwalifikowane. Literatura Anonim 2004: Zasady oraz tryb tworzenia List zalecanych do uprawy odmian na obszarze województwa (LZO). Hodowla Roœlin i Nasiennictwo nr 1. Braun-M³odecka U.: Porejestrowe doœwiadczalnictwo odmianowe w Wielkiej Brytanii. Hodowla Roœlin i Nasiennictwo nr Lorgeou J. 2004: Ocena odmian kukurydzy w systemie doœwiadczalnictwa porejestrowego we Francji. Hodowla Roœlin i Nasiennictwo nr 3. Sepstrup P.: National list trials and post-registered trials in Denmark. Hodowla Roœlin i Nasiennictwo nr Summary In this article distribution of winter wheat varieties on regional lists of recommended varieties is described. On lists published in season 2004/2005 Polish origin varieties consist 85% of total number. Only 3 foreign ones are recommended for cultivation in Poland. Lists are strongly dominated by few varieties and one breeder, so half of incomes from license fees, calculated for whole market on 2 mln zl will receive by HR Strzelce. License fees covered only 34% of plant breeding costs reported by breeding companies. Sum of fees collected may rise when demand for quality seeds will much higher than now observed 17%. Adres do korespondencji dr in. Ludwik Wicki Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW ul. Nowoursynowska Warszawa tel. (0 22) wicki@alpha.sggw.waw.pl