Ziemniak Polski 2011 nr 2 1 SZACOWANIE POTENCJAŁU PLONOWANIA I WIELKOŚCI SZKÓD WYRZĄDZANYCH PRZEZ ZWIERZĘTA ŁOWNE W UPRAWACH ZIEMNIAKA dr Wojciech Nowacki 1, dr inż. Marian Flis 2 1 IHAR PIB, Zakład Agronomii Ziemniaka, 05-140 Serock, e-mail: w.nowacki@ihar.edu.pl 2 UP w Lublinie, Zakład Ekologii i Hodowli Zwierząt Łownych ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin, e-mail: marian.flis@up.lublin.pl R olnicy, producenci ziemniaków, których plantacje są położone w bliskim sąsiedztwie kompleksów leśnych, bardzo często narażeni są na straty plonów powodowane przez zwierzynę, w tym głównie dziki, których populacja w ostatnich latach istotnie wzrosła. Na tym tle powstają niekiedy spory pomiędzy rolnikami a dzierżawcami obwodów łowieckich, którymi są myśliwi zrzeszeni w kołach łowieckich, dotyczące właściwego oszacowania wielkości wyrządzonych szkód. Szkody wyrządzane przez dziki na plantacjach ziemniaka są ściśle powiązane z terminem sadzenia, ale z największymi i częściej występującymi trzeba się liczyć w pełni okresu wegetacji, po zawiązaniu bulw i tuż przed zbiorem (Flis 2009, 2010). Rys. 1. W regionach o wysokim ryzyku wystąpienia szkód wyrządzanych przez zwierzęta łowne rolnicy profilaktycznie odstraszają nieproszonych gości czy skutecznie? (fot. W. Nowacki) Szacowanie szkód na plantacji ziemniaka już w okresie pełnej dojrzałości, niezależnie od stanu agrotechnicznego plantacji, nie jest trudne, jeśli część pola nie została zniszczona i można na niej wykonać dość precyzyjne pomiary biometryczne (rzeczywista obsada roślin na jednostce powierzchni, średni plon z jednej rośliny, udział zniszczonej powierzchni). Trudniej natomiast oszacować w okresie wegetacji potencjalny poziom plonowania, kiedy nie jest jeszcze w pełni ukształtowany plon końcowy bulw. Należy wówczas oszacować stan plantacji w czasie wystąpienia szkody i określić prognozę plonowania, a z tym mogą już być poważniejsze kłopoty (Flis 2007, 2008). Czynniki determinujące poziom plonowania ziemniaków Potencjalny plon ziemniaków, możliwy do uzyskania w optymalnych warunkach glebowo-klimatycznych i przy właściwej, dla szerokości geograficznej naszego kraju wynosi ponad 80 ton z 1 ha. Poziom plonowania każdej rośliny uprawnej w powszechnej praktyce zależy w największym uproszczeniu od warunków klimatycznych okresu wegetacji i od stosowanego przez rolnika systemu gospodarowania (intensywności przyjętej technologii uprawy). Ziemniak może być uprawiany w systemie konwencjonalnym ekstensywnym (niskona-
2 Ziemniak Polski 2011 nr 2 kładowym), konwencjonalnym średnio intensywnym lub zbliżonym do niego certyfikowanym systemie integrowanej produkcji, certyfikowanym ekologicznym lub konwencjonalnym intensywnym, czyli wysokonakładowym (Nowacki 2010a). Każdy rolnik ma prawo wyboru określonego systemu produkcji ziemniaków, licząc się z konsekwencjami zróżnicowanego poziomu plonowania w poszczególnych systemach. Najwyższe plony można uzyskać w intensywnym systemie gospodarowania. Niestety, w Polsce najbardziej popularny w mniejszych gospodarstwach i na mniejszych plantacjach (do 0,5 ha) jest system niskonakładowy, w związku z czym gospodarstwa te uzyskują, z reguły corocznie, bardzo niskie plony ziemniaków. Statystyczny plon ogólnokrajowy jest niski z uwagi na bardzo duży udział w powierzchni upraw ziemniaka plantacji prowadzonych w systemie niskonakładowym (tab. 1). Podane w tabeli różnice w wysokości plonów w poszczególnych latach wynikają ze zmienności warunków klimatycznych okresów wegetacji. Różnice plonów w latach dla konkretnych plantacji mogą być jeszcze większe od tych uśrednionych danych tabelarycznych. Systemy produkcji różnią się intensywnością zabiegów uprawowych, pielęgnacyjnych i ochronnych na plantacjach ziemniaka, a więc poziomem nawożenia, intensywnością ochrony roślin, użyciem kwalifikowanego materiału sadzeniakowego i innymi zabiegami plonotwórczymi. Szczegółową charakterystykę poszczególnych systemów produkcji ziemniaków Czytelnicy mogą znaleźć w wielu innych opracowaniach. Tabela 1 Plon ogólny ziemniaków (t/ha) w zależności od stosowanego systemu uprawy w Polsce w latach 2002-2009 (wyniki badań oddz. IHAR w Jadwisinie oraz dane GUS) Rok badań 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 System produkcji konwencjonalny certyfikowany intensywny ekstensywny integrowany ekologiczny 40,5 16,8 32,8 29,1 39,1 16,2 33,8 17,7 40,3 17,4 43,6 33,9 38,1 15,2 26,8 16,5 36,7 13,1 21,4 22,0 45,2 18,3 32,0 22,6 50,5 18,1 30,5 32,0 50,3 16,7 28,0 34,1 Średnio w kraju wg GUS 19,3 17,9 19,4 17,6 15,0 20,7 19,1 19,1 Średnio 42,6 16,5 31,1 26,0 18,5 Procent 100 38,7 73,0 61,0 43,4 Metodyka szacowania lub prognozowania wysokości plonu ziemniaków na plantacji częściowo uszkodzonej przez zwierzynę Niezależnie od stosowanego systemu produkcji na każdej plantacji tuż przed zbiorem można dość łatwo metodą biometryczną oszacować rzeczywistą wysokość plonu, a w konsekwencji także wielkość szkód wyrządzonych przez dzikie zwierzęta (GUS 2001). Metoda ta może mieć zastosowanie na plantacji częściowo uszkodzonej przez zwierzynę. Pomiary biometryczne szacujące potencjalny plon należy wykonać na częściach pola, które nie uległy uszkodzeniu. Konieczne jest w tym celu ustalenie w pierwszej kolejności rzeczywistej obsady roślin ziemniaka na jednostce powierzchni. Aby zrobić to profesjonalnie, należy: zmierzyć szerokość np. 10 redlin i obliczyć zastosowaną szerokość międzyrzędzi: np. 625 cm : 10 = 62,5 cm;
Ziemniak Polski 2011 nr 2 3 ustalić długość odcinka pomiarowego dla obliczenia gęstości sadzenia w redlinie: 10 0000 cm 2 : 62,5 cm = 1600 cm; wyznaczyć na plantacji 5 odcinków pomiarowych na redlinach po przekątnej pola, aby pomiar był najbardziej reprezentatywny dla całej plantacji; policzyć wszystkie rośliny na wszystkich 5 odcinkach pomiarowych (np. 170), a uzyskany wynik pomnożyć przez 200; w efekcie uzyskamy rzeczywistą obsadę roślin na 1 hektarze. W dalszej kolejności trzeba oszacować plon bulw z jednej rośliny. W tym celu wykopuje się z odcinków pomiarowych możliwie największą liczbę roślin, aby zapewnić największą reprezentatywność próby dla plonu całego pola. Czynności te najogólniej nazywane są polową próbą wydajności. Masę zebranych bulw dzielimy przez liczbę wykopanych roślin i uzyskujemy średni plon z jednej rośliny. Wynik mnożymy następnie przez pełną obsadę roślin na plantacji, którą wcześniej ustaliliśmy, i uzyskujemy rzeczywisty plon końcowy (Flis 2007). Ostatnim etapem jest oszacowanie procentowego udziału powierzchni zniszczonej przez zwierzynę w stosunku do całkowitej powierzchni plantacji ziemniaka i wyliczenie masy zniszczonego plonu. Pomiary biometryczne można wykonać na mniejszej liczbie wyznaczonych odcinków i roślin pomiarowych ziemniaka, ale wówczas możemy popełnić większy błąd szacowania rzeczywistego plonu. Zawsze należy starać się tak dobierać odcinki i rośliny, aby były reprezentatywne dla całej powierzchni pola i uwzględniały ewentualną zmienność glebową. Szacowanie potencjału plonowania i wyrządzonej szkody na podstawie wyglądu plantacji i wywiadu z rolnikiem Jeśli nie jest możliwe wykonanie pomiarów biometrycznych (zniszczenie całkowite plantacji, wczesny termin zniszczenia, przed skumulowaniem plonu przez rośliny itd.), można posłużyć się wskaźnikami redukcji potencjalnego plonu przez czynniki agrotechniczne lub niekorzystne warunki klimatyczne okresu wegetacji. Jak już wpomnieliśmy, warunki klimatyczne Polski przy optimum wszystkich czynników plonotwórczych pozwalają obecnie na uzyskanie nawet 80 ton bulw z hektara. Niekorzystny układ klimatyczny dla ziemniaka, zaniedbana agrotechnika i użyty materiał sadzeniakowy złej jakości obniżają poziom plonowania. Potrzebne jest więc w tej metodzie ustalenie przebiegu procesu produkcji ziemniaków na polu i skonfrontowanie uzyskanego wyniku z oceną stanu plantacji podczas szacowania szkody. Podane niżej wartości są tylko szacunkowe i mogą być w konkretnym przypadku obarczone dużym błędem. Oto najważniejsze bardzo ogólnikowo określone parametry przydatne do szacowania strat plonu ziemniaków w okresie wegetacji: Optymalna obsada roślin, gwarantująca najwyższy plon całkowity i handlowy, powinna wynosić w produkcji ziemniaków jadalnych 40-45 tys./ha, w produkcji sadzeniaków 60 tys./ha, w produkcji ziemniaków skrobiowych 60 tys./ha, a w produkcji dla przetwórstwa spożywczego (frytki) 30-35 tys./ha. Termin sadzenia opóźniony o 2 tygodnie w stosunku do optymalnego może obniżyć plonowanie o ok. 6%. 5% przepustów w obsadzie roślin może obniżyć plon o ok. 4%, a 10% przepustów o 6%. Użycie niekwalifikowanego materiału sadzeniakowego o niskiej zdrowotności w zależności od stopnia zawirusowania bulw i roślin może obniżyć plonowanie ziemniaków o 10 do 18%. Optymalny poziom nawożenia azotem wynosi w uprawie ziemniaków od 60 do 180 kg N na 1 ha i jest zależny od kierunku produkcji, wymagań odmiany oraz wykorzystania tego składnika przez rośliny. Zmniejszenie poziomu nawożenia obniża plon. Do wyprodukowania 30 ton bulw rośliny ziemniaka potrzebują średnio ok. 150 kg N, 64 kg P 2 O 5 i 240 kg K 2 O. Zachwaszczenie plantacji obniża plonowanie ziemniaków proporcjonalnie do jego intensywności. Małe zachwaszczenie (10- -20 t chwastów/ha) może obniżyć plon o ok. 5%, a duże (50-60 t/ha) o 20%. Bardzo wczesne i silne porażenie roślin przez Phytophthora infestans może obniżyć plon nawet o 50% w zależności od terminu wystąpienia choroby, odporności odmiany na zarazę ziemniaka i od intensywności ochrony roślin. Najmniejsza liczba zabiegów prze-
4 Ziemniak Polski 2011 nr 2 ciwko zarazie najczęściej wynosi 2-3, a najwyższa, przy dużej presji infekcyjnej nawet 10-14. Długotrwała susza (3-4 tygodnie) w okresie intensywnego wzrostu bulw może spowodować spadek plonu do 40%, szczególnie na glebach lekkich. Dekadowe potrzeby wodne roślin ziemniaka w okresie kumulacji plonu (czerwiec, lipiec, sierpień) wynoszą ponad 30 mm. Ważny jest także rozkład opadów. Dzienny przeciętny przyrost plonu w okresie od początku tuberyzacji (3-4 tygodnie po wschodach) do czasu zasychania łęcin wynosi ok. 500-700 kg/ha, a w szczytowym okresie kumulacji plonu osiąga wartość nawet do 1000 kg/dzień. Poziom plonowania zależy także od potencjału plonowania uprawianej odmiany. Są odmiany wyżej i niżej plonujące. Przy szacowaniu strat należy się posłużyć charakterystyką agrotechniczną odmian. Mówi ona o stopniu trudności uprawy danej odmiany. Powyższe zestawienie nie wyczerpuje wszystkich czynników limitujących plonowanie roślin ziemniaka, a i te podane wartości są bardzo ogólnikowe, niekiedy nawet wprowadzające w błąd niedoświadczone komisje likwidujące szkody. Przykładem może być np. stwierdzone wysokie zachwaszczenie wtórne na plantacjach odmian wcześniejszych, które ma bardzo mały wpływ na ograniczenie plonowania, a stwarza negatywne wrażenie, jeśli chodzi o aktualny stan plantacji. Komisje likwidujące szkody wyrządzone przez zwierzynę na plantacjach rolników powinny uwzględnić jak największą liczbę czynników ograniczających plonowanie. Jest to w praktyce często bardzo trudne, ponieważ nie można strat powodowanych poszczególnymi czynnikami sumować, a ponadto należy uwzględnić jeszcze termin zaistnienia szkody. Bardzo ważna jest aktualna ocena stanu plantacji, na której nie doszło do całkowitego zniszczenia wszystkich roślin. Plantacja czysta (wolna od chwastów), z dobrze uformowanymi redlinami i zdrowymi roślinami (lub pozostałymi po nich grubymi łodygami) jest dowodem, że można było z niej uzyskać wysoki plon. Trudno jednak niekiedy zebrać dowody dla potwierdzenia zastosowanej przez rolnika technologii uprawy. Najkorzystniej jest, gdy rolnik może udokumentować zastosowaną technologię. Nie jest on jednak obecnie, z małymi wyjątkami (systemy certyfikowane), zobowiązany do tworzenia i przechowywania dokumentacji wykonywanych zabiegów uprawowych czy zakupu środków produkcji. W związku z przedstawionymi faktami trudno jednoznacznie wskazać, w jakich okolicznościach szacujący lub komisja szacująca ma podstawy do odmowy wypłaty odszkodowania z tytułu rażącego naruszenia zasad agrotechnicznych. W opisanych przypadkach naruszenia podstawowych zasad technologii uprawy ziemniaków w wypadku szkód częściowych będą one skutkować zmniejszeniem plonu, a więc i kwoty przysługującego odszkodowania. Z kolei w przypadku szkód całkowitych, gdy występują rażące naruszenia technologii uprawy (siew lub sadzenie na szkody), szacujący ma podstawy odmowy wypłaty odszkodowania, niezależnie od tego, czy naruszenie dotyczy jednej, czy też wielu kwestii. Szacowanie szkód ma charakter uznaniowy, tym samym likwidatorzy szkód powinni być osobami doświadczonymi, a w sprawach spornych zasięgać informacji u ekspertów. Szacowanie wartości szkód w uprawach ziemniaka Końcowym elementem szacowania szkód wyrządzonych przez zwierzynę w uprawach ziemniaka jest określenie ich wartości. Oszacowane szkody w plonach i zbiorach mają swoją cenę rynkową. W wypadku ziemniaków wartości rynkowej nie można oszacować na podstawie ustalonego plonu i zbioru ogólnego. Konieczne jest dodatkowe określenie także plonu handlowego. Plon handlowy jest tą częścią ogólnego, która spełnia standardy wymagań jakościowych określonego kierunku użytkowania ziemniaka, a pozostała część stanowi tzw. plon uboczny lub inaczej odpadowy. Plon uboczny stanowią bulwy z wadami wyglądu oraz bulwy drobne, porażone chorobami lub nie spełniające standardów technologicznych w przetwórstwie przemysłowym i przetwórczym (Nowacki 2010b). Wydzielenie tych dwóch kategorii plonu jest istotne, ponieważ różnią się one ceną. Plon handlowy ma cenę wyznaczoną przez relacje podaży do popytu na
Ziemniak Polski 2011 nr 2 5 lokalnym rynku, a plon odpadowy z reguły nie podlega sprzedaży i jest użytkowany jako pasza gospodarska, rzadziej jako surowiec dla gorzelnictwa. Jego cena jest dużo niższa od ceny plonu handlowego. Wysokość ceny dla obydwu kategorii plonów należy ustalić na podstawie bieżących notowań cen na targowiskach, rynkach hurtowych, w skupie lub w transakcjach pomiędzy rolnikami (dotyczy ziemniaka paszowego) (Flis 2007, 2008). Podsumowanie Szacowanie szkód wyrządzonych przez zwierzęta łowne nie jest wdzięcznym zajęciem, jest bardzo trudne i niekiedy obarczone dużym błędem. Jeśli warunki na to pozwalają, powinno się zastosować pomiary biometryczne i określić rzeczywisty poziom plonowania na części plantacji nie dotkniętej szkodą, a następnie oszacować skalę zniszczenia powierzchni plantacji. Jeśli plon bulw przed zniszczeniem nie został jeszcze skumulowany, konieczne jest oszacowanie potencjalnego plonu na podstawie zastosowanej dotychczas na plantacji intensywności technologii uprawy. Oprzeć się można wówczas na wyglądzie plantacji, przedstawionych przez rolnika dokumentach świadczących o zastosowanych zabiegach i na wyszacowaniu utraty plonu wskutek zaniechania niektórych zabiegów. Pomocna jest niekiedy ocena kultury rolnej całego gospodarstwa. Literatura 1. Flis M. 2007. Szkody w ziemniakach. Łowiec Polski 9: 50-53; 2. Flis M. 2008. Procedura szacowania szkód wyrządzonych przez zwierzęta w uprawach rolniczych. Biul. IHAR 248: 117-123; 3. Flis M. 2009. Wielkość szkód wyrządzanych przez dziki w uprawach rolniczych w obwodzie łowieckim polnym w latach 1999-2000 i 2008-2009. Biul. IHAR 254: 179-187; 4. Flis M. 2010. Zmienność wielkości szkód wyrządzanych przez dziki w zróżnicowanych strukturach agrocenoz. Biul. IHAR 256: 193-204; 5. GUS 2001. Metodyka badań i ocen produkcji rolniczej. Zesz. Metod. Warszawa: 79 s.; 6. Nowacki W. 2010a. Współczesne systemy i technologie uprawy ziemniaka. [W:] Tradycja i nowoczesność w produkcji ziemniaka. Ogólnopol. Konf. Nauk. Jadwisin, 7-9.07.2010. IHAR Oddz. Jadwisin: 7-11; 7. Nowacki W. 2010b. O udziale plonu handlowego w plonie ogólnym ziemniaka. [W:] Tradycja i nowoczesność w produkcji ziemniaka. Ogólnopol. Konf. Nauk. Jadwisin, 7-9.07.2010. IHAR Oddz. Jadwisin: 114-116