METODYKA SZACOWANIA SZKÓD W UPRAWACH ZIEMNIAKÓW NA WCZESNY ZBIÓR

Transkrypt

1 1 METODYKA SZACOWANIA SZKÓD W UPRAWACH ZIEMNIAKÓW NA WCZESNY ZBIÓR dr inż. Marian Flis Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Katedra Ekologii i Hodowli Zwierząt Łownych ul. Akademicka 13, Lublin, marian.flis@up.lublin.pl Pomimo wyraźnego i postępującego w ostatnich latach spadku areału uprawy ziemniaków w niektórych rejonach kraju dość sporym zainteresowaniem cieszy się ich uprawa na wczesny lub bardzo wczesny zbiór. Potwierdzeniem tego wydaje się blisko 40-procentowy udział odmian bardzo wczesnych i wczesnych w Krajowym Rejestrze Odmian 2008 (Lenartowicz, Siódmiak, Mak 2008). Wynika to z większej opłacalności, większego popytu, a zarazem braku problemów ze zbytem produkcji. W cyklu produkcyjnym tego typu upraw sadzeniaki odmian bardzo wczesnych pojawiają się na polach już na początku kwietnia, a w niektórych rejonach kraju nawet w trzeciej dekadzie marca. Taki termin sadzenia i przygotowania gleby sprawia, że uprawy te są pierwszymi wiosennymi uprawami na polach, a tym samym są one narażone na duże zainteresowanie ze strony zwierząt dziko żyjących, a zwłaszcza dzików. W największym niebezpieczeństwie są uprawy w bezpośrednim sąsiedztwie lasu lub zlokalizowane na tzw. ciągach zwierzyny (Drozd 1988a, Dubas 1996). W wypadku szkód określanych mianem łowieckich odpowiedzialność za nie związana jest z położeniem uprawy. Jeśli uprawa jest zlokalizowana na terenie obwodu łowieckiego, odpowiedzialność za powstałe szkody ponoszą dzierżawcy lub zarządcy obwodu, jeśli zaś na terenach ochronnych lub nie wchodzących z innych przyczyn w skład obwodów łowieckich, odpowiedzialność jest scedowana na skarb państwa jako ustawowego właściciela zwierzyny wyrządzającej szkodę (ustawa Prawo łowieckie, Flis 2008a). W wypadku szkód powstałych w obwodach łowieckich (ok. 90% wszystkich szkód) procedura ich szacowania, zmierzająca do ustalenia i wypłaty odszkodowania, jest identyczna jak w uprawach ziemniaków w standardowej technologii, przy czym często zarówno u szacujących, jak i u poszkodowanych rodzą się dylematy związane i z szacowaniem, i z ustaleniem wielkości odszkodowania (Flis 2007). Problemy te dotyczą głównie ustalenia, czy dana uprawa jest prowadzona na wczesny lub bardzo wczesny zbiór oraz jaką zastosowano technologię uprawy, wynikającą z docelowego przeznaczenia uzyskanych plonów. Dodatkowo wiele kontrowersji budzi ustalenie ceny rynkowej wczesnego plonu. Szacowanie wstępne Procedura związana z formą i sposobem zgłoszenia szkody oraz ustaleniem jednostki ponoszącej odpowiedzialność w wypadku upraw ziemniaków z przeznaczeniem na wczesny zbiór jest identyczna jak w innych upra-wach rolniczych (rozp. Min. Środ. z 15 lipca 2002 roku, Flis 2008b). Pierwszą czynnością związaną z szacowaniem są oględziny zniszczonej uprawy, nazywane szacowaniem wstępnym. Podczas oglę-dzin rolnik ma obowiązek w przekonywający sposób udowodnić, że dana uprawa była przeznaczona na wczesny lub bardzo wczesny zbiór. Podstawo-wy-

2 2 Ziemniak Polski 2009 nr 2 mi wiadomościami, ja-kimi powinien dysponować w tym wypadku poszkodowany, są informacje na temat uprawianej odmiany. Znajomość nazwy odmiany lub ewentualne udokumentowanie zakupu sadzeniaków, w konfrontacji z Krajowym Rejestrem Odmian, stanowi podstawę do zakwalifikowania danej uprawy jako przeznaczonej na wczesny zbiór. Dodatkowo podczas oględzin rolnik powinien wskazać zastosowaną metodę przygotowania sadzeniaków do sadzenia na wczesny lub bardzo wczesny zbiór. Posiadanie przez rolnika gruntowej wiedzy na temat sposobów przygotowania sadzeniaków, poprzez ich pobudzenie lub podkiełkowanie, jest nieodzownym elementem, warunkującym zakwalifikowanie danej uprawy jako przeznaczonej na wczesny zbiór. Jeśli argumentacja poszkodowanego nie znajdzie odzwierciedlenia w rzeczywistości, a uszkodzona uprawa nie zostanie zakwalifikowana na wczesny zbiór, rolnikowi przysługuje prawo umieszczenia swoich uwag w protokóle oględzin oraz ewentualnego dochodzenia swoich roszczeń na drodze sądowej. Istotne podczas szacowania szkód w pierwszych dniach po posadzeniu jest to, czy sadzeniaki były podkiełkowywane, czy tylko pobudzane. Zabieg podkiełkowywania bulw wpływa znacząco na wielkość późniejszego plonu (tab. 1), a plon niektórych bardzo wczesnych odmian może być nawet dwukrotnie wyższy (Jabłoński 1997, Szutkowska 2008). Tabela 1 Tempo narastania plonu bardzo wczesnych odmian ziemniaka pod wpływem podkiełkowania bulw Sadzeniaki Plon (t/ha) dni od posadzenia Podkiełkowane 7,8 14,0 19,4 24,8 28,8 Niepodkiełkowane 3,4 9,0 15,0 21,2 28,0 Różnica 4,4 5,0 4,4 3,6 0,8 Źródło: Jabłoński K Podczas szacowania wstępnego upraw ziemniaków wczesnych należy również zwrócić uwagę na to, czy sadzeniaki były krojone, gdyż zabieg ten obniża plon średnio o ok. 5% (Jabłoński 1997). Stwierdzenie tego jest w miarę proste, polega na organoleptycznej ocenie wykopanych bulw, stanowiących materiał sadzeniakowy. Podczas oględzin należy też zwrócić uwagę na ewentualne występowanie obniżeń terenowych na uszkodzonej uprawie. Ma to istotne znaczenie, gdyż w miejscach tych mogą się tworzyć lokalne wymokliska, a w wypadku bardzo wczesnego posadzenia w obniżeniach terenowych dochodzi do zalegania zimnych mas powietrza i tworzenia się tzw. zmrozowisk, rzutujących zarówno na kiełkowanie, jak i późniejszy rozwój, a tym samym plonowanie ziemniaków. Wiedza na ten temat jest bardzo ważna, zwłaszcza przy szacowaniu upraw zniszczonych w pierwszych dniach po posadzeniu lub upraw, gdzie wielkość zniszczeń kwalifikuje je do zaorania, a tym samym ustalenie wielkości potencjalnego plonu nie jest możliwe. Dodatkowo wielkość tych powierzchni uwzględnia się przy obliczaniu utraconego przez rolnika plonu podczas szacowania końcowego. Ze względu na specyficzną technologię uprawy ziemniaków z przeznaczeniem na wczesny zbiór, czyli zagęszczenie roślin, podczas szacowania wstępnego konieczne wydaje się ustalenie obsady roślin, czyli liczby krzaków na 1 ha. Według Jabłońskiego (1997) w przeciętnych warunkach klimatycznych optymalna obsada plantacji na wczesny zbiór powinna wynosić tys. roślin na jednym hektarze. Obsadę rzeczywistą dla danej plantacji najlepiej ustalić w oparciu o próby polowe z kilku lub kilkunastu miejsc reprezentatywnych, w zależności od areału uprawy i stopnia jej zróżnicowania. Jest to w miarę proste i na ogół nie nastręcza większych trudności, gdyż znając rozstawę redlin i odległość między roślinami w rzędzie, co jest ustalane bezpośrednio na polu, bez problemu ustalimy obsadę roślin jako średnią z poszczególnych prób polowych, w przeliczeniu na 1 ha uprawy. Z szacowania wstępnego powinien być sporządzony protokół zawierający wszystkie opisane informacje, łącznie ze szkicem uprawy i naniesionymi miejscami zniszczeń wraz z pomiarem ich powierzchni i stopnia zniszczenia na poszczególnych powierzchniach. Protokół ten powinien być podpisany zarów-

3 3 no przez szacującego, jak i poszkodowanego. Ewentualne zaistniałe niezgodności należy umieścić w uwagach. Warto również pamiętać, że nieobecność prawidłowo zawiadomionego poszkodowanego, czyli zawiadomionego listownie z potwierdzeniem odbioru korespondencji, nie wstrzymuje procedury oględzin, jak też późniejszego ostatecznego szacowania szkody (Flis 2008b). Szacowanie ostateczne W wypadku upraw ziemniaków na wczesny lub bardzo wczesny zbiór dość istotnym problemem jest ustalenie ostatecznego terminu szacowania. Wynika to z faktu, że zbiór na takich plantacjach jest z reguły prowadzony wieloetapowo, jak również sam termin trzeba dostosować do zapotrzebowania i możliwości uzyskania przez rolnika możliwie najwyższej ceny sprzedaży. Należy tu pamiętać, że opóźnienie zbioru części plantacji, w wypadku ziemniaków podkiełkowanych, znacząco wpływa na zwiększenie plonu, lecz jednocześnie pociąga za sobą spadek cen rynkowych ziemniaków. Rys. 1. Uszkodzona uprawa ziemniaków na wczesny zbiór (fot. autora) Niemniej jednak po ustaleniu, często kompromisowego, terminu zbioru podczas szacowania ostatecznego określamy całkowitą powierzchnię zniszczeń poprzez bezpośredni pomiar miejsc, na których one wystąpiły, jak również procentowy ich stopień. Pozwala to na określenie tzw. powierzchni zredukowanej szkody, czyli teoretycznie obliczonej powierzchni, na której szkoda wystąpiła w 100%. Po ustaleniu powierzchni zniszczonej uprawy osoba szacująca powinna ustalić wielkość plonu. Plon ziemniaków wczesnych jest na ogół bardzo zróżnicowany i uzależniony głównie od odmiany, a także warunków siedliskowych, czynników klimatycznych i zabiegów agrotechnicznych oraz terminu zbioru (Lenartowicz, Rębarz, Lenartowicz 2008; Szutkowska 2008). W związku z tym w praktyce likwidacji szkód celem określenia plonu rzeczywistego, tj. plonu na dzień wystąpienia szkody, powinna być stosowana metodyka ustalania wydajności w oparciu o bezpośrednie polowe próby wydajności. Próby te pobiera się w nieuszkodzonych miejscach plantacji i na ich podstawie oblicza średni plon z jednego krzaka. Po ustaleniu w ten sposób średniej wydajności z jednego krzaka oraz znając obsadę roślin na 1 ha uprawy, co zostało określone podczas szacowania wstępnego, ustalenie wielkości utraconego przez rolnika plonu nie powinno nastręczać większych problemów. Wykorzystuje się w tym celu zależność: P = W x O x P z gdzie: P wielkość utraconego plonu W średnia wydajność z jednego krzaka ustalona podczas prób polowych (kg) O obsada na 1 ha (liczba roślin na 1 hektarze, z uwzględnieniem wymoklisk, zmrozowisk i innych powierzchni, gdzie wystąpił brak wschodów) P z wielkość powierzchni zredukowanej szkody (ha) Po określeniu wielkości utraconego przez rolnika plonu tzw. ogólnego, ustalonego metodą prób polowych, konieczne jest sprowadzenie tej wartości do plonu netto, czyli wielkości określającej faktycznie możliwy do uzyskania plon stanowiący element obrotu handlowego. Wartość plonu netto, w odniesieniu do plonu ogólnego wyliczonego w oparciu o próby polowe, zostaje pomniejszona o straty powstałe podczas zbioru, jak również straty wynikające z wyodrębniania frakcji handlowej ziemniaków. W wypadku ziemniaków wczesnych udział frakcji handlowej przyjmowany jest na poziomie %, jednak najlepiej go ustalić podczas wykonywania polowych prób wydajności, w czasie których należy zwrócić uwagę na elementy wymiarowe bulw (tab. 2), a także ich zazielenienie, zniekształcenie czy ewentualne porażenie chorobami. Wszystkie te elementy, a zwłaszcza wielkość bulw, zmniejszają udział frakcji handlowej, która z reguły nie przekracza 85%. Wynika to z faktu, że bulwy o średnicy poniżej 28 mm stanowią materiał odpadowy, a tym samym ta część plonu nie jest uwzględniana przy ustalaniu wielkości przysługującego odszkodowania (Wójcik 2003; Flis 2007, 2008b). Dodatkowo w ustaleniach

4 4 Ziemniak Polski 2009 nr 2 tych bierze się pod uwagę korygujący współczynnik regresji (0,88), uwzględniający udział w plonie całkowitym materiału przeznaczonego na sadzeniaki (Jabłoński 1997). Wielkość plonu netto ustala się w oparciu o następującą zależność: P netto = P x 0,88 x (100-S) x (100-F) gdzie: P netto plon netto, stanowiący podstawę do obliczenia przysługującego odszkodowania P plon ogólny (utracony w wyniku zniszczeń) S straty podczas zbioru F straty wynikające z wyodrębniania frakcji handlowej ziemniaków Tabela 2 Podstawowe wymagania wymiarowe frakcji handlowej ziemniaków z przeznaczeniem na wczesny zbiór Wymagania wymiarowe bulw Minimalna średnica bulw okrągłych i okrągłoowalnych Minimalna średnica bulw podłużnych Źródło: Rozp. MRiRW z dn Ziemniaki wczesne poprzeczna 28 mm poprzeczna 28 mm Ostatnim elementem szacowania jest ustalenie cen ziemniaków wczesnych, które podlegają znaczącym wahaniom, nawet w kolejnych dniach tego samego tygodnia. Celem obiektywnego ustalenia wartości rynkowej ziemniaków szacujący powinien dokonać rozeznania cen ziemniaków wczesnych na lokalnym rynku (ceny targowiskowe) w dniu szacowania szkody, a także w kilku kolejnych dniach, kiedy ziemniaki z danej uprawy stałyby się obiektem handlowym. Na potrzeby likwidacji szkód w ziemniakach wczesnych często są wykorzystywane ceny z najbliższej giełdy rolnej, które są na bieżąco publikowane w internecie. Dla orientacji, jak wygląda dynamika zmian cen targowiskowych ziemniaków wczesnych, przedstawiono ceny na Lubelszczyźnie w ubiegłym roku (tab. 3). Po ustaleniu ceny ziemniaków i dysponując wszystkimi opisanymi elementami szacowania ostatecznego, ustala się wielkość przysługującego odszkodowania: jest ono wynikiem przemnożenia utraconego plonu netto przez uśrednioną cenę rynkową ziemniaków. Kwota obliczonego w ten sposób odszkodowania powinna być wypłacona poszkodowanemu w ciągu 30 dniu od daty ostatecznego szacowania. Okres Przedział cenowy (zł/kg) Przykładowe ceny ziemniaków wczesnych na targowiskach w regionie południowo-wschodniej Polski w 2008 roku maja maja czerwca czerwca 9-12 lipca lipca Tabela lipca 3,0-3,5 2,8-3,0 2,5-3,0 1,5-2,6 1,0-1,8 1,0-1,2 0,7-1,5 Źródło: dane LODR w Końskowoli Kwotę odszkodowania obliczoną zgodnie z przedstawioną metodyką pomniejsza się o nieponiesione koszty zbioru, transportu i magazynowania. Wielkość tych kosztów jest ustalana indywidualnie dla każdej zniszczonej plantacji, bierze się bowiem pod uwagę wielkość i lokalizację zniszczeń, odległość uprawy od gospodarstwa lub ewentualnego miejsca zbytu oraz przewidzianą technologię zbioru ziemniaków. W wypadku upraw wymagających zaorania wyceniana jest wielkość strat dla całego areału uprawy, przy czym kwotę przysługującego odszkodowania pomniejsza się w zależności od terminu, w jakim wystąpiła szkoda (tab. 4) oraz o koszty zbioru transportu i magazynowania, których rolnik nie ponosi (Rozp. Min. Środ. z 15 lipca 2002 r., Flis 2008b). Tabela 4 Wysokość odszkodowania w zależności od terminu wystąpienia szkody

5 5 Termin zaistnienia szkody Odsetek obliczonej kwoty odszkodowania Do 15 kwietnia 25% Od 16 kwietnia do 20 maja 40% Od 21 maja do 10 czerwca 60% Od 11 czerwca 85% Żródło: Rozp. Min. Środ. z dn. 15 lipca 2002 Literatura 1. Drozd L. 1988a. Wpływ rozdrobnienia kompleksów leśnych na szkody wyrządzane przez dziki w uprawach polowych w makroregionie środkowowschodniej Polski. Sylwan 11-12: 79-84; 2. Drozd L. 1988b. Szkody wyrządzane przez dziki w uprawach polowych w makroregionie środkowowschodniej Polski. Ann. UMCS Sec. EE, VI, 29: ; 3. Dubas W. J Szkody łowieckie w przyleśnych uprawach rolnych w północno-wschodniej Polsce. Sylwan 10: 45-56; 4. Flis M Szkody w ziemniakach. Łowiec Pol. 9: 50-53; 5. Flis 2008a. Odpowiedzialność za szkody wyrządzane przez dzikie zwierzęta w uprawach ziemniaków. Ziemn. Pol. 3: 8-12; 6. Flis M. 2008b. Procedura szacowania szkód wyrządzonych przez zwierzęta w uprawach rolniczych. Biul. IHAR 248: ; 7. Jabłoń-ski K Sadzenie, pielęgnacja i ochrona ziemniaków. Wyd. Fundacja Rozwój SGGW Warszawa; 8. Lenartowicz T., Rębarz K., Lenarto-wicz K Plonowanie ziemniaków bardzo wczesnych w zależ-ności od odmiany i terminu zbioru. [W:] Nasiennictwo i ochrona ziem-niaka. Konf. nauk.-szkol. Kołobrzeg, 3-4 kwietnia IHAR ZNiOZ Bo-nin: ; 9. Lenartowicz T., Siódmiak J., Mak J Krajowy Rejestr Odmian Ziemniaka. Nowe odmiany zarejestrowane w 2008 roku. [W:] Nasiennictwo i ochrona ziemniaka. Konf. nauk.-szkol. Kołobrzeg, 3-4 kwietnia IHAR ZNiOZ Bonin: 44-47; 10. Rozp. MRiRW z dn. 29 października 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej ziemniaków. Dz. U Nr 194, poz. 1900; 11. Rozp. Min. Środ. z dn. 15 lipca 2002 r. w sprawie postępowania przy szacowaniu szkód oraz wypłat odszkodowań za szkody w uprawach i płodach rolnych. Dz. U Nr 126, poz. 1081; 12. Szutkowska M Czynniki decydujące o powodzeniu uprawy ziemniaków na wczesny zbiór. Ziemn. Pol. 1: 22-26; 13. U- stawa z dn. 13 października 1995 r. Prawo łowieckie. Dz. U ; 14. Wójcik M Szacowanie szkód łowieckich. Wyd. Zach. Por. Łowiecki Piła: 43-50