GOSPODARSTWA DOMOWE ŚWIADCZENIOBIORCÓW W ROKU 2001. w województwach: opolskim, podkarpackim i świętokrzyskim

URZĄD STATYSTYCZNY W KRAKOWIE ODDZIAŁ W TARNOWIE GOSPODARSTWA DOMOWE ŚWIADCZENIOBIORCÓW W ROKU 2001 w województwach: opolskim, podkarpackim i świętokrzyskim na podstawie Zbioru Centralnego Systemu Informatycznego POMOST Autorzy: Marta Gniadek, Jan J Szarek Skład komputerowy: Anna Kaczor-Jarosz Tarnów, kwiecień 2003 r.

2 SPIS TREŚCI gospodarstwa domowe Świadczeniobiorców w roku 2001 1 w województwach: opolskim, podkarpackim i świętokrzyskim...1 na podstawie Zbioru Centralnego Systemu Informatycznego POMOST...1 Skład komputerowy: Anna Kaczor-Jarosz...1 WSTĘP...4 WOJEWÓDZTWA I PODREGIONY...4 GOSPODARSTWA DOMOWE WEDŁUG MIEJSCA ZAMIESZKANIA...7 STRUKTURA RODZIN ŚWIADCZENIOBIORCÓW WEDŁUG TYPU I WIELKOŚCI...7 Wielkość gospodarstwa domowego...7 Typy Rodzin...7 Rodziny według źródeł utrzymania...8 Przeciętny dochód na 1 osobę w gospodarstwach domowych świadczeniobiorców...10 Rodzaje problemów...13 GOSPODARSTWA DOMOWE Z DZIEĆMI KORZYSTAJĄCE ZE ŚWIADCZEŃ POMOCY SPOŁECZNEJ...16 Gospodarstwa domowe z dziećmi wg typu rodziny...16 Gospodarstwa domowe z dziećmi według wielkości rodziny...17 Gospodarstwa domowe z dziećmi według rodzaju problemu...18 SPIS TABLIC Tablica 1. Gospodarstwa domowe według typu rodziny i podregionów...21 Tablica 2. Gospodarstwa domowe według wielkości rodziny i podregionów...22 Tablica 3. Gospodarstwa domowe według typu gospodarstwa i klasy miejscowości...24 Tablica 4. Gospodarstwa domowe według rodzaju problemu i typu rodziny...28 Tablica 5. Gospodarstwa domowe według rodzaju problemu, grup dochodowych i podregionów...34 Tablica 6. Gospodarstwa domowe według źródła utrzymania i typu rodziny...41 Tablica 7. Gospodarstwa domowe według grup dochodowych i typu rodziny...46

Tablica 8. Gospodarstwa domowe świadczeniobiorców według źródła utrzymania i wysokości PRZECIĘTNEGO dochodu na 1 osobę...51 3

4 WSTĘP Niniejsze opracowanie jest wynikiem analiz baz danych Zbioru Centralnego SI POMOST zawierających podstawowe dane o świadczeniobiorcach i ich rodzinach zarejestrowanych w roku 2001 przez ośrodki pomocy społecznej w trzech województwach: opolskim, podkarpackim i świętokrzyskim (bez Kielc oraz gmin: Kunów i Dwikozy). Celem naszej pracy jest wykazanie, że dane zapisane w Systemie mogą służyć statystyce publicznej nie tylko do opisywania działalności ośrodków pomocy społecznej, ale również jako administracyjne źródło danych w badaniach warunków życia gospodarstw domowych oraz do opisywania zbiorowości świadczeniobiorców i ich rodzin. Nas zafrapowały w szczególności następujące zagadnienia: jakiego typu rodziny dominują w zbiorowości świadczeniobiorców jakie są przyczyny występowania o pomoc do OPS czy zachodzą związki korelacyjne pomiędzy sytuacją ekonomiczną i społeczną w danym województwie, podregionie, powiecie a ilością rodzin świadczeniobiorców i charakterystykami tej zbiorowości. Innymi słowy przedstawiamy do oceny GUS propozycję rozpoczęcia prac nad koncepcją badania rodzin zarejestrowanych w OPS. Byłby to więc drugi projekt obok już przygotowanego reprezentacyjnego badania świadczeń pomocy społecznej udzielanych mieszkańcom gmin przez ośrodki pomocy społecznej. Tym razem jednak jednostką badania musiałaby być rodzina. Opracowanie nie jest publikacją statystyczną. Jest jedynie modelem, za pomocą którego przedstawiamy pewne możliwości wykorzystania zbiorów udostępnionych przez Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. Sądzę, że w następnych latach, w miarę poszerzania zakresu informacyjnego Zbioru Centralnego będziemy w stanie zaproponować jeszcze inne możliwości baz danych POMOSTU jako przyszłego administracyjnego źródła danych. WOJEWÓDZTWA I PODREGIONY Jak już wyżej wspomnieliśmy mieliśmy do dyspozycji dane z trzech województw: opolskiego i świętokrzyskiego, które zaliczyć należy do najmniejszych w kraju zarówno pod względem powierzchni jak i liczby ludności podkarpackiego. które jest niemal dwukrotnie od nich większe W związku z tym odeszliśmy w dużej części od analizowania danych wg podziału administracyjnego i większość danych prezentujemy w podziale na podregiony NTS3. Z omawianych trzech województw jedynie podkarpackie dzielone jest na dwa podregiony: rzeszowsko-tarnobrzeski bardziej zurbanizowany i uprzemysłowiony krośnieńsko-przemyski zdecydowanie o charakterze wiejskim, górzysto-leśnym (Bieszczady), znacznie mniej zurbanizowany

Poniżej przedstawiamy zestaw podstawowych danych wg podregionów: 5 Wyszczególnienie Polska opolski Podregiony rzeszowskotarnobrzeski krośnieńskoprzemyski świętokrzyski liczba ludności w tys.... 38632,5 1080,5 1170,6 960,6 1319,6 % ludności miejskiej... 61,7 52,3 45,6 35,2 45,9 % ludności w wieku nieprodukcyjnym... 38,1 37,3 39,7 41,1 39,6 % pracujących ogółem: przemysł i budownictwo... 25,3 27,1 22,5 16,0 16,9 usługi rynkowe... 21,3 17,5 13,4 10,7 11,5 rolnictwo... 35,2 35,7 50,0 59,0 57,2 osoby prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej na 10 tys. ludności... zakłady osób fizycznych na 10 tys. ludności... 188 183 136 115 137 690 577 525 485 587 przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto Polska =100... stopa bezrobocia rejestrowanego w %... długotrwale bezrobotni w % ogółem bezrobotnych... 100,0 90,7 86,9 80,4 88,2 17,5 18,2 16,2 18,8 18,4 48,4 46,8 53,6 55,0 52,6 produkt narodowy brutto na 1 mieszkańca w zł... 17725 15146 13684 11299 13868 Polska = 100... 100,0 85,5 77,2 63,7 78,2 Źródło: Rocznik Statystyczny Województw 2002, GUS Wskaźniki zaprezentowane w tabelce bardzo silnie wpływają na statystyki opisujące gospodarstwa domowe świadczeniobiorców, a szczególnie na ich liczebność, toteż pokrótce je zaprezentujemy. Wszystkie podregiony są dość słabo zurbanizowane z wyjątkiem opolskiego, gdzie ponad połowa ludności mieszka w miastach, ale i tam wskaźnik urbanizacji jest niższy od krajowego o 10 punktów procentowych. Jest to o tyle istotne, że we wszystkich badanych podregionach wśród zbiorowości świadczeniobiorców ludność wiejska dominuje i to w stopniu o kilka procent wyższym niż w liczbie mieszkańców ogółem. W podregionach woj. podkarpackiego i w świętokrzyskim (a więc w podregionach wschodnich), udział ludności w wieku nieprodukcyjnym kształtuje się na poziomie ok. 40% i jest to więcej niż przeciętnie dla kraju.

6 Wschodnie podregiony mają zdecydowanie rolniczy charakter. Udział pracujących w rolnictwie i leśnictwie przekracza tam 50%, a w krośnieńsko-przemyskim i w świętokrzyskim dochodzi do 60% i odpowiednio niższy od średniej krajowej jest udział pracujących w przemyśle i budownictwie. We wszystkich podregionach bardzo niski jest udział pracujących w usługach rynkowych. W skrajnych przypadkach różnica pomiędzy średnią krajową a podregionem krośnieńsko-przemyskim wynosi 10 punktów procentowych. Warto jednak wspomnieć, iż wschodnie województwa mają zdecydowanie wyższe od opolskiego wskaźniki zatrudnienia: świętokrzyskie 440 na 1000 ludności, podkarpackie 435, co stawia je odpowiednio na 2 i 3 miejscu w kraju. W opolskim na każde 1000 mieszkańców pracuje tylko 326 osób, co daje mu 12 miejsce w kraju. Generalnie mniejsze są od średniej krajowej przeciętne ilości działających firm na 10 tys. mieszkańców. Gorsze też od krajowych są wskaźniki opisujące bezrobocie rejestrowane, a we wszystkich podregionach wschodnich ponad połowa zarejestrowanych bezrobotnych to długotrwale bezrobotni (dłużej niż rok). Produkt Krajowy Brutto na 1 mieszkańca jest we wszystkich badanych podregionach niższy niż wskaźnik krajowy. Najzamożniejszy jest pod tym względem podregion opolski, którego PKB na 1 mieszkańca stanowi 86% wskaźnika krajowego, a najuboższy podregion krośnieńsko-przemyski 64%. Jak więc widać z tego krótkiego zestawienia mamy do czynienia z podregionami o zróżnicowanym poziomie rozwoju gospodarczego, gdzie wyróżnić można: podregion opolski o wskaźnikach zbliżonych do średniej krajowej podregiony rzeszowsko-tarnobrzeski i świętokrzyski o nieco gorszych wskaźnikach rozwoju społecznego i gospodarczego, choć w wielu przypadkach dystans do średniej krajowej nie jest jeszcze dramatycznie duży, podregion krośnieńsko-przemyski którego wskaźniki rozwoju gospodarczego pozwalają zaliczyć ten obszar do najmniej rozwiniętych w skali kraju.

7 GOSPODARSTWA DOMOWE WEDŁUG MIEJSCA ZAMIESZKANIA W badanych podregionach zarejestrowanych było łącznie 149,6 tys. gospodarstw domowych. Blisko 2 / 3 z nich mieszkało na wsi. Wiejskie gospodarstwa domowe stanowią większość we wszystkich badanych podregionach, przy czym w podregionach wschodnich ich dominacja jest wyraźniejsza - w krośnieńsko-przemyskim dochodzi do ¾ zbiorowości. W opolskim gospodarstwa wiejskie nie mają tak zdecydowanej przewagi stanowiąc około 57% zbiorowości. Reprezentacja mieszkańców wsi w zbiorowości świadczeniobiorców jest wyższa niż udział mieszkańców wsi w całej populacji badanych podregionów i ta nadreprezentacja jest duża, kształtuje się bowiem w przedziale od 10 punktów procentowych w opolskim do ok. 13 punktów procentowych w świętokrzyskim. Wyszczególnienie Opolski Rzeszowskotarnobrzeski Krośnieńskoprzemyski Świętokrzyski % ludności wiejskiej w ogólnej liczbie mieszkańców... a 47,7 54,4 64,8 54,1 % świadczeniobiorców mieszkających na wsi... b 58,1 65,9 76,8 67,1 nadreprezentacja... b-a 10,4 11,5 12,0 13,0 STRUKTURA RODZIN ŚWIADCZENIOBIORCÓW WEDŁUG TYPU I WIELKOŚCI Wielkość gospodarstwa domowego Biorąc pod uwagę liczebność gospodarstw domowych w badanych podregionach - gospodarstwa domowe jednoosobowe stanowiły zbiorowość najliczniejszą stanowiąc 27% ogółu. Wspólną cechą wszystkich badanych podregionów było to, że gospodarstwa jednoosobowe wyraźniej dominowały w miastach niż na wsi, gdzie z kolei 2 razy częściej występowały gospodarstwa wieloosobowe - liczące 6 i więcej osób. Ponad połowę gospodarstw jednoosobowych stanowią mężczyźni. Ich dominacja jest szczególnie wyraźna w przedziale wiekowym od 40 do 59 lat. Kobiety natomiast przeważają w grupie wiekowej powyżej 65 lat. Przeciętna wielkość gospodarstw domowych świadczeniobiorców wynosi 3,5 osoby, przy czym w mieście jest to średnio 2,9, a na wsi 3,8. Z pominięciem gospodarstw jednoosobowych przeciętne gospodarstwo domowe świadczeniobiorców w badanych podregionach liczyło 4,4 osoby (w miastach 3,9 a na wsi 4,6). Najliczniejsze gospodarstwa domowe występowały w podregionach województwa podkarpackiego gdzie ich przeciętna wielkość wynosiła 4,6 (w tym na wsi osiągając wartość 4,9). Typy Rodzin W strukturze populacji gospodarstw domowych świadczeniobiorców według typu rodziny zdecydowanie dominują rodziny pełne z dziećmi i gospodarstwa domowe nierodzinne (odpowiednio 59,6 tys. i 59,7 tys. gospodarstw) - stanowiąc po ok. 40% ogółu. Ponad 60% gospodarstw nierodzinnych, stanowią gospodarstwa jednoosobowe.

8 W miastach przeważają gospodarstwa nierodzinne (głównie jednoosobowe) stanowiące 45% zbiorowości świadczeniobiorców, natomiast na wsi mniej więcej w tych samych proporcjach przeważają rodziny pełne. Rodziny wielodzietne (tj. liczące 4 i więcej dzieci) stanowią w badanych podregionach 13% wszystkich gospodarstw domowych zarejestrowanych w OPS i ¼ wszystkich rodzin z dziećmi (pełnych i niepełnych). Udział rodzin wielodzietnych w zbiorowości rodzin z dziećmi na wsi kształtuje się na poziomie blisko 29% (najwyższy udział odnotowano - w podregionie rzeszowsko-tarnobrzeskim prawie 33%, najniższy w opolskim około 24%) i jest niemal dwukrotnie wyższy niż w mieście. Udział rodzin wielodzietnych w zbiorowości rodzin z dziećmi ogółem Z tego podregiony Wyszczególnienie rzeszowskotarnobrzeskprzemyski krośnieńsko- opolski świętokrzyski... 24,7 19,9 29,3 27,1 21,0 miasto... 16,7 14,3 22,3 19,2 11,2 wieś... 28,3 23,8 32,9 29,4 25,5 Rodziny z co najmniej 4 dzieci występują najczęściej na wsi i w małych miasteczkach liczących do 10 tys. mieszkańców. Na wsi stanowią one 14% całej zbiorowości, a w małych miastach 8%. Wyższe odsetki podzbiorowości rodzin wielodzietnych zarówno na wsi jak i w małych miasteczkach występują w województwie podkarpackim gdzie stanowią odpowiednio - 16% i 11%. Tendencja odwrotna występuje w przypadku gospodarstw jednoosobowych, które najczęściej występują w większych miastach, gdzie stanowią około 45% populacji gospodarstw, a ich udział maleje w mniejszych miejscowościach. Rodziny według źródeł utrzymania Większość, bo blisko 2 / 3 gospodarstw domowych świadczeniobiorców: utrzymywało się ze źródeł niezarobkowych, średnio co czwarte utrzymywało się z pracy a 16% rodzin nie miało w zbiorze danych zaznaczonego kodu źródła utrzymania. Po odliczeniu gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy dorywczej można określić, że 42% gospodarstw domowych zarejestrowanych w OPS ma stałe źródło dochodu w postaci pracy, emerytury lub renty. Wyszczególnienie Razem Miasto Wieś... 100,0 100,0 100,0 z tego utrzymujące się z: pracy... 24,6 16,7 28,8 niezarobkowych źródeł... 59,7 65,6 56,5 brak danych... 15,7 17,7 14,7 Udział rodzin posiadających stały dochód 41,8 34,3 45,7 z tego: praca najemna i w gospodarstwie rolnym 23,1 15,3 27,1 emerytura, renta 18,8 19,1 23,8

9 Z pracy utrzymuje się niemal połowa (48%) rodzin pełnych oraz 60% rodzin wielodzietnych (jest to najwyższy odsetek wśród wszystkich typów rodzin). Znaczny udział gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy 36% - występuje również w grupie gospodarstw wielorodzinnych oraz w niewielkiej podzbiorowości konkubinatów 23%. Rodziny zamieszkałe na wsi wykazywały znacznie większą aktywność zawodową niż rodziny miejskie. Odsetek gospodarstw domowych pracujących wyniósł na wsi 30% a w mieście niespełna 17%. Większy jest też na wsi niż w mieście odsetek rodzin posiadających stały dochód w postaci pracy najemnej, pracy we własnym gospodarstwie rolnym lub emerytury (renty). Wynosi on 46% wszystkich rodzin świadczeniobiorców mieszkających na wsi wobec 34% rodzin miejskich. Znaczące różnice widać też w porównaniu rodzaju świadczonej pracy. Zwraca uwagę niewielki udział gospodarstw utrzymujących się z rolnictwa. W zbiorowości rodzin wiejskich tylko co trzecia utrzymuje się głównie z rolnictwa Podzbiorowość wiejskich gospodarstw domowych utrzymujących się głównie z pracy najczęściej występuje w świętokrzyskim (bez Kielc) stanowiąc tam jednak mniej niż połowę zbiorowości. Na drugim biegunie jest województwo opolskie, gdzie tylko 13% rodzin świadczeniobiorców utrzymuje się z rolnictwa. Generalnie możemy wnioskować, że niezależnie od miejsca zamieszkania, udział rodzin utrzymujących się z pracy najemnej w zbiorowości rodzin świadczeniobiorców, których głównym źródłem utrzymania jest praca stanowi zdecydowaną większość, a większa częstotliwość występowania rodzin utrzymujących się z pracy w rolnictwie charakteryzuje podregiony wschodnie. Podregiony Wiejskie gospodarstwa domowe utrzymujące się z pracy z tego w odsetkach: w tys. najemna stała rolnicy pozostałe... 28,3 63,0 31,0 6,0 opolski... rzeszowsko-tarnobrzeski... krośnieńsko-przemyski... świętokrzyski... 4,0 81,2 12,7 6,1 6,3 62,9 31,5 5,6 9,8 67,9 26,1 6,0 8,2 48,2 45,2 6,6 W grupie rodzin utrzymujących się głównie z niezarobkowych źródeł jedynie w przypadku gospodarstw wielorodzinnych większą rolę odgrywają świadczenia emerytalno-rentowe dla 65% takich gospodarstw emerytura lub renta stanowi podstawowe źródło utrzymania. Dla większości zaś rodzin są to tzw. inne niezarobkowe źródła utrzymania (zasiłki, alimenty, pomoc rodziny itp.).

10 Typy gospodarstw domowych Gospodarstwa domowe utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych z tego w odsetkach: w tysiącach emerytura renta inne niezarobkowe... 89,2 31,5 68,5 z tego: małżeństwa bez dzieci... 3,7 46,6 53,4 rodziny pełne z dziećmi... 28,4 26,6 73,4 rodziny niepełne z dziećmi... 13,6 33,5 66,5 konkubinaty... 1,5 24,9 75,1 gospodarstwa domowe wielorodzinne... 3,7 65,3 34,7 gospodarstwa domowe nierodzinne... 38,2 30,0 70,0 Wśród gospodarstw domowych co do których brak jest danych o ich źródłach utrzymania prawie 80% to gospodarstwa domowe nierodzinne, przeważnie z takimi rodzajami problemów jak: bezrobocie, niepełnosprawność lub długotrwała choroba. Przeciętny dochód na 1 osobę w gospodarstwach domowych świadczeniobiorców W roku 2001 przeciętny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwie domowym w badanych trzech województwach wynosił 550 zł, natomiast przeciętny dochód przypadający na jedną osobę w gospodarstwie domowym świadczeniobiorców pomocy społecznej wyniósł 140 zł. Podobne dysproporcje obserwowaliśmy we wszystkich badanych województwach. Wyszczególnienie Opolskie Podkarpackie Świętokrzyskie przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym... 548,60 603,79 500,32 541,68 średni dochód na 1 osobę w gospodarstwie domowym świadczeniobiorców... 139,85 148,78 141,89 128,64 Źródło: Rocznik statystyczny województwa GUS 2002 Niemal połowa rodzin objętych pomocą OPS w badanych podregionach osiągała przeciętne dochody nie większe niż 100 zł na osobę. Blisko 2 / 3 analizowanej populacji dysponowało dochodem poniżej 200 zł miesięcznie na osobę. Prawie 73% (najwyższy odsetek w strukturze gospodarstw według grup dochodowych) zbiorowości gospodarstw nierodzinnych miało do swojej dyspozycji dochód niższy od 100 zł miesięcznie. Jedynie w grupie gospodarstwach wielorodzinnych dominują rodziny z dochodami mieszczącymi się w przedziale 200-300 zł (średnio co trzecie gospodarstwo tego typu), rodzin z dochodami 300-400 zł jest w niej o połowę mniej (około 17%) a w grupie najniższych dochodów znalazła się średnio co 10 rodzina pochodząca z tej zbiorowości.

Ponad 90% gospodarstw domowych osiąga przeciętne dochody w wysokości nie przekraczającej 400 zł na osobę w tym 98% utrzymujących się z pracy dorywczej i z poza emerytalno-rentowych niezarobkowych źródeł utrzymania Typy gospodarstw domowych Udział gospodarstw domowych z przeciętnymi dochodami poniżej 400 zł na osobę... 90,8 konkubinaty z dziećmi... 98,5 rodziny pełne z 4 i więcej dzieci... 98,2 rodziny niepełne z 4 i więcej dzieci... 97,8 konkubinaty ogółem... 97,1 rodziny pełne z dziećmi... 95,8 rodziny niepełne z dziećmi... 91,9 gospodarstwa domowe wielorodzinne... 89,5 gospodarstwa domowe nierodzinne... 86,3 małżeństwa bez dzieci... 80,6 gospodarstwa domowe jednoosobowe... 80,1 Niemal wszystkie gospodarstwa domowe z dziećmi (98% rodzin wielodzietnych i 96% rodzin pełnych) wykazywały średni dochód w wysokości niższej niż 400 zł miesięcznie na jedną osobę. W grupie dochodowej do 400 zł ponad połowę zbiorowości stanowią rodziny z dziećmi, zaś gospodarstwa nierodzinne stanowiły niespełna 40%. Z kolei w grupach rodzin o wyższych dochodach istotną przewagę miały gospodarstwa nierodzinne ich udział to blisko 60% zbiorowości gospodarstw domowych przypisanych do tych grup dochodowych. Typy rodzin Przeciętne miesięczne dochody w gospodarstwach domowych na osobę poniżej 400 zł 400 zł i więcej... 100,0 100,0 100,0 małżeństwa bez dzieci... 3,9 3,5 8,2 rodziny pełne z dziećmi... 39,9 42,1 18,3 rodziny niepełne z dziećmi... 10,9 11,0 9,5 konkubinaty... 1,4 1,5 0,4 gospodarstwa domowe wielorodzinne... 4,0 3,9 4,5 gospodarstwa domowe nierodzinne... 39,9 38,0 59,1 11 Przeciętny dochód, jaki najczęściej wykazywały rodziny świadczeniobiorców wyniósł ok. 65 zł, a połowa zbiorowości zadeklarowała dochody poniżej 106,78 zł.

12 Średnie Opolski Podregiony Rodzaj źródła utrzymania Rzeszowskotarnobrzeski Krośnieńskoprzemyski Świętokrzyski średnia 139,85 148,78 131,62 149,56 128,64 dominanta 64,94 69,03 62,55 66,29 63,74 mediana 106,78 113,95 101,91 110,73 102,76 Praca najemna stała średnia 225,14 217,32 228,41 222,91 233,82 dominanta 225,27 221,05 234,33 226,77 217,30 mediana 214,87 211,19 217,67 241,69 242,30 Użytkowanie średnia 196,12 117,98 126,23 135,80 121,85 gospodarstwa rolnego dominanta 167,71 192,21 161,45 177,60 162,56 mediana 160,15 206,55 152,74 162,70 156,93 Emerytura lub renta średnia 290,00 302,06 283,38 274,55 317,94 dominanta 225,05 239,97 220,67 221,74 222,93 mediana 237,87 306,17 256,63 255,24 261,24 Stosunkowo najwyższe przeciętne dochody zadeklarowali świadczeniobiorcy posiadający stałe dochody: pracę lub świadczenie emerytalno-rentowe. W tabelce przedstawiliśmy zróżnicowanie dochodów z pracy najemnej i z rolnictwa dwóch najczęściej spotykanych w zbiorowości świadczeniobiorców źródeł utrzymania natomiast z grupy gospodarstw domowych świadczeniobiorców utrzymujących się z niezarobkowych źródeł wybraliśmy renty i emerytury. Oczywiście na przeciętną wysokość dochodów rodzin świadczeniobiorców wpływ mają przede wszystkim te grupy rodzin,. których jedynym źródłem utrzymania są zasiłki z opieki społecznej, lub pomoc rodziny, jak również praca dorywcza itp., a więc w zasadzie rodziny pozostające bez dochodu. W poszczególnych podregionach zwraca uwagę pewne zróżnicowanie dochodów z pracy najemnej. Z zestawienia wynika, że koncentracja nieco wyższych dochodów występuje w zbiorowości świadczeniobiorców osiągających dochody powyżej wyznaczonej mediany. Tak jest w opolskim i rzeszowsko-tarnobrzeskim. W pozostałych dwóch podregionach najczęściej spotykane dochody sytuują się poniżej mediany. Widoczna jest także dość duża różnica dochodów rodzin rolniczych pomiędzy regionem opolskim, a pozostałymi podregionami. Przeciętny dochód rodzin emerytów i rencistów - świadczeniobiorców pomocy społecznej w woj. opolskim jest przeciętnie wyższy o ok. 25% od analogicznego dochodu w pozostałych podregionach. Stosunkowo najwyższe przeciętne dochody w tej grupie rodzin deklarują te rodziny dla których wartość środkowa dochodu wynosi ok. 240 zł.

Rodzaje problemów 13 Analizowane gospodarstwa domowe i rodziny różnicujemy wg przyczyn,. dla których zostały objęte pomocą społeczną. Jako kryterium różnicowania przyjmujemy określony w bazie danych POMOSTU kod rodzaju problemu jaki zadeklarowano podczas rejestracji świadczeniobiorcy w OPS. Tak więc w prezentowanym materiale najczęściej pojawiać się będą gospodarstwa domowe, które jako podstawową przyczynę wystąpienia o pomoc wskazały: problemy ekonomiczne będą to gospodarstwa domowe, które jako główny rodzaj problemu wskazały bezrobocie lub ubóstwo problemy związane ze stanem zdrowia w tej grupie obejmującej też między innymi rencistów socjalnych, podstawowymi problemami, które spowodowały konieczność korzystania z pomocy OPS są: inwalidztwo lub długotrwała choroba przyczyny społeczne - do tej grupy gospodarstw domowych i rodzin zaliczamy m.in. rodziny wielodzietne, niepełne lub takie, w których występują problemy spowodowane alkoholizmem, narkomanią itp.; znalazły się tu też gospodarstwa domowe i rodziny dotknięte różnego rodzaju wypadkami losowymi: klęska żywiołowa, zniszczenie domu, itp. Na 150 tys. zarejestrowanych w badanych OPS gospodarstw domowych, 100 tys. czyli nieco ponad 70% zbiorowości, zdecydowało się podać tylko jeden rodzaj problemu, który był przyczyną wystąpienia o pomoc do ośrodka pomocy społecznej. Gospodarstwa te najczęściej deklarowały: inwalidztwo 30%, bezrobocie - 28% i długotrwałą chorobę 20%. Generalnie w zbiorowości gospodarstw domowych, które zadeklarowały tylko jeden problem będący podstawą przyznania świadczenia prawie połowa to rodziny, które zwróciły się do OPS z powodu choroby lub inwalidztwa. Tylko dla około 1 / 3 gospodarstw domowych podstawowym problemem było bezrobocie lub ubóstwo, a więc przyczyna stricte ekonomiczna, a dla przeciętnie co piątego gospodarstwa - problem społeczny, głównie związany z ochroną macierzyństwa lub wychowaniem dzieci w rodzinach wielodzietnych i niepełnych. Ilość zgłoszonych problemów Wyszczególnienie 1 2 3 4 5 Ilość gospodarstw domowych w tys. 106,7 28,5 11,3 2,6 0,5 z tego wg pierwszego problemu w odsetkach choroba i niepełnosprawność... 49,9 23,4 18,4 17,4 18,8 bezrobocie i ubóstwo... 31,8 58,1 61,5 56,8 52,8 przyczyny społeczne... 18,3 18,5 20,1 25,8 28,4 W pozostałych podzbiorowościach gospodarstw domowych podających więcej niż jedną przyczynę wystąpienia o pomoc społeczną - przyczyny ekonomiczne, a w tym przede wszystkim bezrobocie, dominują jako podstawowe problemy rodzin świadczeniobiorców. Jednocześnie maleje w nich znacząco udział przyczyn związanych z niepełnosprawnością lub długotrwałą chorobą, a rośnie udział przyczyn społecznych. Świadczy to o tym, że w strukturze gospodarstw domowych zarejestrowanych w zbiorze PO MOST znaczny udział mają osoby lub rodziny otrzymujące świadczenia z przyczyn nie tyle ekonomicznych co związanych ze stanem zdrowia. Jest to jedna z przyczyn, dla których proponujemy aby GUS wziął to pod uwagę i rozważył dobór celowy rodzin do badania reprezentacyjnego świadczeniobiorców i ich rodzin.

14 W dalszym ciągu opracowania zbiór gospodarstw domowych świadczeniobiorców analizować będziemy wg pierwszej, a więc traktowanej przez świadczeniobiorcę jako podstawową przyczynę wystąpienia o pomoc. Najważniejszymi problemami stanowiącymi powód wystąpienia o pomoc OPS są najczęściej bezrobocie dla 33% rodzin, niepełnosprawność 23% i długotrwała choroba 19%. Prawie 42% rodzin świadczeniobiorców pozostaje pod opieką OPS z przyczyn związanych bezpośrednio z ich stanem zdrowia to jest niepełnosprawnością lub długotrwałą chorobą. W zbiorowości rodzin, dla których podstawowym problemem jest stan zdrowia ponad 60% stanowią jednak gospodarstwa nierodzinne, a wiec w dużej części jednoosobowe gospodarstwa domowe i to one głównie wpływają na strukturę gospodarstw domowych wg rodzajów problemu. Prawie 65% gospodarstw nierodzinnych a w szczególności 67% jednoosobowych wystąpiło o objęcie pomocą OPS z przyczyn ekonomicznych właśnie ze względu na niepełnosprawność lub inwalidztwo. Ze względu na stan zdrowia podopiecznymi OPS było również 43% małżeństw bez dzieci. Natomiast pozostałe typy rodzin, a więc głównie rodziny z dziećmi zwracały się do OPS z przyczyn ekonomicznych (deklarując przede wszystkim bezrobocie lub znacznie rzadziej ubóstwo) lub społecznych, związanych z wychowaniem dzieci (wielodzietność lub niepełność rodzin, ochrona macierzyństwa). Z przyczyn ekonomicznych wystąpiło do OPS 63% konkubinatów i połowa rodzin z dziećmi zarówno pełnych jak i niepełnych. Z przyczyn społecznych z kolei najczęściej szukały pomocy w OPS rodziny wielodzietne, dla których większe znaczenie mają problemy związane z wychowaniem kilkorga dzieci niż problemy zdrowotne. Podobne proporcje obserwujemy porównując struktury zbiorowości świadczeniobiorców zamieszkałych na wsi i w mieście. Niewielkie różnice dotyczą częstszej na wsi obecności problemów społecznych związanych z występowaniem na tym obszarze większej liczby rodzin wieloosobowych. Z kolei w mieście częściej deklarowano ubóstwo jako jedną z przyczyn wystąpienia do OPS. Powyższa sytuacja powoduje, że w mieście wyższy jest udział gospodarstw domowych poszukujących wsparcia OPS z przyczyn ekonomicznych, a na wsi z przyczyn społecznych. W obu przypadkach różnica wynosi około 8 punktów procentowych. Wyszczególnienie bezrobocie choroba i niepełnosprawność społeczne problemy i ubóstwo... 100,0 39,5 41,8 18,7 miasto... 100,0 45,0 41,5 13,5 wieś... 100,0 36,7 41,9 21,4 Taka właśnie miejska struktura typów rodzin wg rodzajów problemów charakteryzuje najbardziej zurbanizowane (ponad połowa ludności mieszka w miastach) woj. opolskie, w którym większość rodzin ponad 46% wystąpiło o pomoc w związku z problemami ekonomicznymi, natomiast w województwach wschodnich dominowały rodziny z problemami zdrowotnymi. Z kolei społeczne przyczyny korzystania z pomocy OPS najczęściej występowały w świętokrzyskim (pamiętać jednak należy o braku zbioru z Kielc). Wyszczególnienie Bezrobocie i ubóstwo Choroba i niepełnosprawność Problemy społeczne... 100,0 39,5 41,8 18,7

opolski... 100,0 46,4 38,7 14,9 podkarpackie... 100,0 38,2 43,8 18,0 rzeszowsko-tarnobrzeski... 100,0 38,9 43,2 17,9 krośnieńsko-przemyski... 100,0 37,7 44,2 18,1 świętokrzyski... 100,0 38,0 39,9 22,1 15 Trudności ekonomiczne dominują w miastach, przy czym udział świadczeniobiorców otrzymujących wsparcie z przyczyn ekonomicznych maleje wprost proporcjonalnie do wielkości miast: od 48% w miastach pow. 100 tys. mieszkańców ( a więc Opole i Rzeszów) do 43% w miastach do 10 tys. mieszkańców. W podobnej proporcji maleje udział rodzin z problemami społecznymi. Problemy zdrowotne dominują w szczególności w takich miastach jak: Opole, gdzie występują w prawie 60% rodzin świadczeniobiorców oraz w miastach 50-100 tys., a więc Kędzierzynie- Koźlu, gdzie 56% świadczeniobiorców to rodziny z problemami zdrowotnymi (dla porównania problemy społeczne dotyczą tam 6-7% rodzin). Wśród świadczeniobiorców woj. podkarpackiego rodziny z problemami zdrowotnymi przeważają we wszystkich miastach z wyjątkiem Rzeszowa, gdzie równocześnie najrzadziej występują rodziny z problemami społecznymi. Tam też w miejscowościach klasy wielkości 10-20 tys. mieszkańców aż 10% rodzin zadeklarowało ubóstwo jako najważniejszy problem powodujący ich uzależnienie od pomocy OPS. Jest to jeden z najwyższych wskaźników dla analizowanych obszarów. Najwyższy udział rodzin deklarujących ubóstwo jako główny powód szukania wsparcia ze środków OPS wystąpił w miastach o liczbie 50-100 tys. mieszkańców na terenie woj. świętokrzyskiego, gdzie z problemem tym wystąpił średnio co czwarty świadczeniobiorca. W tym województwie przyczyny ekonomiczne stanowiły podstawowy problem dla 62% rodzin. Jest to również wskaźnik najwyższy spośród analizowanych dla tej grupy przyczyn. W zbiorowości rodzin z problemami ekonomicznymi oraz zdrowotnymi przeważają rodziny utrzymujące się głównie z niezarobkowych źródeł. Stanowią one odpowiednio 57 i 71% tej populacji. W grupie rodzin z dominacją przyczyn społecznych przeważają rodziny utrzymujące się z pracy stanowiąc prawie połowę tej zbiorowości. Z przyczyn ekonomicznych, a przede wszystkim z powodu bezrobocia wystąpiło o pomoc ponad 40% rodzin, dla których podstawowym źródłem utrzymania jest praca. Znamienne, iż 35% rodzin, dla których stała praca najemna była głównym źródłem utrzymania wykazało bezrobocie jako podstawowy problem występujący w ich rodzinach. Można jedynie przypuszczać, iż chodzi o sytuację, kiedy jeden z małżonków stracił pracę. Prawie 80% rodzin utrzymujących się z pracy dorywczej jest zarejestrowanych w OPS z powodów ekonomicznych (66%. tych rodzin wskazało na bezrobocie jako podstawową przyczynę ich złej sytuacji materialnej), a średnio co dziesiąta rodzina utrzymująca się z tego źródła wskazała na ubóstwo jako swój podstawowy problem rodzinny. Spośród ogółu świadczeniobiorców średnio co druga rodzina utrzymująca się głównie z pracy na własny rachunek jest zarejestrowana w OPS z powodów ekonomicznych Stosunkowo najmniejszy udział bezrobotnych występuje w rodzinach rolniczych, ale i w tej grupie rodzin oraz w rodzinach, które nie wykazały żadnych źródeł utrzymania (brak danych), prawie co dziesiąta wykazała ubóstwo jako problem najważniejszy.

16 We wszystkich podregionach ubóstwo wykazywano najczęściej w rodzinach utrzymujących się z pracy dorywczej, rolnictwa oraz w rodzinach, które nie określiły źródeł utrzymania. GOSPODARSTWA DOMOWE Z DZIEĆMI KORZYSTAJĄCE ZE ŚWIADCZEŃ POMOCY SPOŁECZNEJ Gospodarstwa domowe z dziećmi wg typu rodziny W ramach całej zbiorowości rodzin z dziećmi korzystających z świadczeń pomocy społecznej liczącej łącznie 52,1 tys. gospodarstw wyodrębniono: rodziny pełne, niepełne, konkubinaty z dziećmi i gospodarstwa wielorodzinne. Spośród rodzin pełnych i niepełnych wydzielono ponadto najuboższą grupę obejmującą 13,6 tys. rodzin wielodzietnych tj. z co najmniej czworgiem dzieci. Analizowane podregiony charakteryzowały się wysokim udziałem rodzin pełnych (ośrodki pomocy społecznej zarejestrowały ich łącznie około 34 tys.) wśród ogółu objętych świadczeniami pomocy społecznej - wynoszącym od blisko 60% w opolskim i świętokrzyskim do około 70% w rzeszowsko-tarnobrzeskim i krośnieńsko - przemyskim. Ponadto średnio co piąta rodzina korzystająca ze świadczeń pomocy społecznej w opolskim i świętokrzyskim oraz co czwarta w dwóch pozostałych podregionach - była rodziną wielodzietną (pełną). Na terenach wiejskich udział rodzin wielodzietnych w populacji świadczeniobiorców pomocy społecznej był kilkakrotnie wyższy niż w miastach 3-krotnie w opolskim, 4-krotnie w rzeszowsko-tarnobrzeskim a w krośnieńsko - przemyskim i świętokrzyskim aż 6-krotnie. Z kolei odsetek rodzin niepełnych (blisko 8,5 tys. łącznie we wszystkich analizowanych podregionach) najwyższy był w opolskim wynosił bowiem blisko 27% natomiast w pozostałych trzech podregionach oscylował w granicach 14-16%. Wśród rodzin niepełnych występowały także rodziny wielodzietne stanowiły one w skali podregionu od 2,4% (w świętokrzyskim) do 4,3% (w opolskim) populacji samotnych rodziców z dziećmi. Udział pozostałych typów gospodarstw rodzinnych (konkubinaty z dziećmi, gospodarstwa wielorodzinne) w strukturze świadczeniobiorców nie przekraczał 7,3%. Odsetek gospodarstw nierodzinnych (z dziećmi) był dość zróżnicowany od 5,6% w opolskim, przez 8,2% w obu podregionach podkarpackich do 18,3% w świętokrzyskim.

Poniższa tabela przedstawia strukturę procentową zbiorowości gospodarstw domowych (z dziećmi) świadczeniobiorców pomocy społecznej wg składu rodzinnego. Podregiony rodziny pełne Typy gospodarstw domowych konkubinaty z dziećmi rodziny niepełne wielorodzinne nierodzinne opolski... 100,0 59,0 26,7 4,1 4,6 5,6 rzeszowsko-tarnobrzeski... 100,0 70,2 14,3 1,0 6,3 8,2 krośnieńskoprzemyski... 100,0 69,0 14,2 1,4 7,2 8,2 świętokrzyski... 100,0 58,8 15,7 1,5 5,7 18,3 17 W strukturze rodzin - podopiecznych ośrodków pomocy społecznej charakterystyczny był wyższy o kilkanaście punktów procentowych odsetek rodzin pełnych na wsi i niepełnych w miastach. Gospodarstwa domowe z dziećmi według wielkości rodziny Drugim istotnym kryterium podziału gospodarstw domowych obok typu rodziny jest wielkość rodziny. W przypadku części gospodarstw domowych świadczeniobiorców pomocy społecznej niemożliwe okazało się ustalenie ich składu osobowego ze względu na brak takich informacji w bazach danych analizowanych podregionów. Szczególnie dużo braków wystąpiło w bazie świętokrzyskiej (14,4% gospodarstw w miastach 21,6%, na wsi 11,7%), natomiast najbardziej kompletne w tym zakresie okazały się dane pochodzące z bazy podregionu krośnieńskoprzemyskiego, która zawierała tylko 0,4% braków. Z danych zawartych w bazach wynika, że łącznie 16,9 tys. rodzin tj. średnio co trzecia rodzina (spośród objętych pomocą społeczną) w obu podregionach podkarpackich oraz co czwarta w opolskim i świętokrzyskim liczyła najmniej 6 osób. W zestawieniu miasto-wieś około dwukrotnie wyższym odsetkiem takich rodzin charakteryzowały się tereny wiejskie. Znaczący był ponadto udział rodzin 4-osobowych (od 20,8% do 24,5%), natomiast te najmniej liczne 2- osobowe stanowiły zaledwie od 4,3% populacji podkarpackiego (w każdym z podregionów), poprzez 5,5% - w świętokrzyskim do 8,9% - w opolskim. Podregiony Liczba osób w rodzinie z dziećmi: 6 2 3 4 5 i więcej brak danych opolski... 100,0 8,9 19,3 24,5 20,5 25,9 0,9 rzeszowsko-tarnobrzeski... 100,0 4,4 14,4 20,9 20,6 37,6 2,2 krośnieńsko-przemyski... 100,0 4,3 14,8 21,9 22,0 36,6 0,4 świętokrzyski... 100,0 5,5 16,1 20,8 18,2 25,0 14,4 Struktury gospodarstw domowych świadczeniobiorców według miejsca zamieszkania (miasto, wieś) wykazywały większe zróżnicowanie w poszczególnych podregionach od struktur według wielkości rodziny. W podregionach krośnieńsko - przemyskim i świętokrzyskim niezależnie od

18 wielkości rodziny przeważały gospodarstwa świadczeniobiorców zamieszkałe na wsi, a ponadto w miarę wzrostu liczby członków rodziny rosła również znacznie przewaga wsi nad miastem. Przykładowo w krośnieńsko - przemyskim różnica między udziałami gospodarstw wiejskich i miejskich w strukturze rodzin 2-osobowych wynosiła 21 punktów procentowych, 4 osobowych - 53 punkty, a dla 6-osobowych i większych - aż 71 punktów. Dla porównania w podregionie opolskim w przypadku rodzin 2 i 3-osobowych oraz 2-osobowych w podregionie rzeszowsko-tarnobrzeskim występuje sytuacja odwrotna odsetek świadczeniobiorców zamieszkałych w mieście jest wyższy od udziału mieszkańców wsi. Gospodarstwa domowe z dziećmi według rodzaju problemu W strukturze świadczeniobiorców według rodzaju problemu tzn. przyczyn ubiegania się o świadczenia ze środków pomocy społecznej dominują rodziny, które zwróciły się o pomoc ze względów ekonomicznych takich jak: bezrobocie czy ubóstwo - w analizowanym okresie zarejestrowano ich łącznie 21,5 tys. Wynika z tego, że jedną z dwóch wymienionych przyczyn (jako główny powód wystąpienia z wnioskiem o pomoc) deklarowało 41,3% gospodarstw z dziećmi, przy czym w poszczególnych podregionach ich udział wahał się w granicach od 39% w świętokrzyskim do 48% w opolskim. Na drugim miejscu znalazła się grupa przyczyn społecznych obejmująca: wielodzietność, brak któregoś z rodziców (rodzina niepełna), ochronę macierzyństwa, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, alkoholizm i inne przyczyny społeczne. Z takich powodów udzielono różnych form pomocy łącznie ponad 18 tys. rodzin czyli średnio co trzeciej rodzinie. Trzecią ostatnią grupę stanowią przyczyny zdrowotne wśród których wymienia się: niepełnosprawność i długotrwałą chorobę. Średnio co czwarta rodzina tj. łącznie 12,4 tys. pobierało świadczenie głównie z tego tytułu. Spośród analizowanych podregionów tylko w świętokrzyskim występowało to rzadziej średnio w co piątej rodzinie - świadczeniobiorcy. Nadal najczęstszym powodem poszukiwania wsparcia w ośrodkach pomocy społecznej i to zarówno w przypadku rodzin zamieszkałych w miastach jak i mieszkańców wsi jest bezrobocie. Znajduje to potwierdzenie w analizowanych danych - pozostawanie bez pracy któregoś z członków rodziny jako główną przyczynę trudnej sytuacji ekonomicznej rodziny deklarowało średnio co trzecie gospodarstwo domowe (łącznie 16,6 tys.) spośród objętych analizą. Najwyższym udziałem bezrobocia w strukturze gospodarstw wg rodzaju problemu 41,7% (w miastach jeszcze wyższym bo wynoszącym 45,5%) charakteryzował się podregion opolski, najniższym zaś (choć również stosunkowo wysokim na tle innych przyczyn) 29,1% - podregion rzeszowskotarnobrzeski. Co dziesiąta rodzina korzystająca ze świadczeń pomocy społecznej (ogółem blisko 5 tys.) jako główną przyczynę wsparcia określała ubóstwo. Odsetek takich rodzin był w analizowanym okresie dość zróżnicowany w poszczególnych podregionach - w opolskim wynosił 6,3% a w krośnieńsko-przemyskim był wyższy niemal dwukrotnie (12,1%). To, że z danych OPS wynika, że rodzin szukających pomocy głównie z powodu bardzo trudnej sytuacji materialnej jest kilkakrotnie mniej niż tych dla których powodem tym jest utrata pracy nie oznacza, że ubóstwo jest zjawiskiem rzadziej spotykanym. Wręcz przeciwnie nie jest ono deklarowane jako przyczyna główna (najważniejsza) ponieważ zazwyczaj towarzyszy innym zjawiskom uważanym przez świadczeniobiorców za główny problem takim jak: brak pracy, niepełnosprawność, długotrwała choroba, wielodzietność, brak któregoś z rodziców (rodzina niepełna) czy alkoholizm. Drugie miejsce w strukturze przyczynowej rodzin świadczeniobiorców zajmuje jedna z dwóch wymienionych wcześniej przyczyn zdrowotnych - długotrwała choroba. Z powodu złej

sytuacji zdrowotnej (przewlekła choroba jednego lub nawet kilku członków rodziny) i związanego z nią pogorszenia sytuacji materialnej, łącznie 10,2 tys. tj. średnio co piąta rodzina z badanej populacji musiała zwrócić się o pomoc bądź to w formie zasiłku celowego na zakup leków lub pokrycie kosztów usług medycznych bądź w postaci opieki nad chorym czy jakiejkolwiek innej formy pomocy. Odsetek rodzin pobierających świadczenia z tego tytułu był nieznacznie wyższy (o 4 punkty procentowe) w miastach niż na wsi i w zestawieniu danych dla podregionów - mieścił się w przedziale od 16,5% (w świętokrzyskim) do 22,6% (w krośnieńsko - przemyskim). Około 4% tj. 2,2 tys. rodzin wspieranych przez ośrodki pomocy społecznej znalazło się w trudnej sytuacji materialnej z powodu niepełnosprawności któregoś z członków rodziny dorosłego lub dziecka. Udział tej przyczyny w strukturach świadczeniobiorców w poszczególnych podregionach był podobny (jedynie w opolskim był nieco wyższy 5,8%, w pozostałych - wahał się w granicach od 3,8% do 4,1%) i nie wykazywał większych rozbieżności w zestawieniu miasto wieś. Wśród społecznych przyczyn ubiegania się o pomoc w formie świadczeń z ośrodków pomocy społecznej dominującą w analizowanym okresie była ochrona macierzyństwa z tego tytułu świadczenia pobierało 9,6 tys. rodzin. W poszczególnych podregionach objęto pomocą od 12,4% do 22,6% rodzin świadczeniobiorców (najwięcej w świętokrzyskim, najmniej w opolskim), przeważali mieszkańcy wsi zwłaszcza w świętokrzyskim, gdzie ich odsetek w strukturze świadczeniobiorców wyniósł 25,2% wobec 15,7% analogicznego udziału dla rodzin zamieszkałych w miastach. Pozostałe przyczyny z grupy społeczne mają łącznie około 16-procentowy udział w strukturze gospodarstw z dziećmi objętych pomocą. Najwięcej jest wśród nich przypadków występowania w roli świadczeniobiorcy rodzin wielodzietnych, ponieważ wraz ze wzrostem liczby osób w rodzinie maleje i tak zazwyczaj niski dochód na jedną osobę a sytuację rodziny dodatkowo pogarsza dotknięcie bezrobociem, niepełnosprawnością, przewlekłą chorobą czy alkoholizmem. Dla prawie 7% rodzin (łącznie 3,5 tys. rodzin) korzystających z wsparcia placówek pomocy społecznej wielodzietność była głównym powodem przyznania świadczenia. Wymieniony udział dotyczy całej analizowanej populacji, jest nieznacznie zróżnicowany w poszczególnych podregionach (7,3% w krośnieńsko - przemyskim i świętokrzyskim, 6,4% w rzeszowsko-tarnobrzeskim i 5,3% w opolskim) natomiast istotne różnice w jego poziomie widać przy porównaniu sytuacji w mieście i na wsi. Na wsi udział rodzin wielodzietnych wśród podopiecznych ośrodków pomocy społecznej jest około trzykrotnie (w podregionie świętokrzyskim ponad czterokrotnie) wyższy niż w miastach. Dość wysoki udział rodzin niepełnych w strukturze świadczeniobiorców wg typów rodzin znajduje swoje odzwierciedlenie w strukturze przyczynowej 2,2 tys. czyli 4,2% ogółu rodzin objęto pomocą z tej głównie przyczyny (więcej w opolskim i świętokrzyskim ponad 5%, mniej w podregionach podkarpackich około 3%). Poza podregionem świętokrzyskim we wszystkich pozostałych odsetek ten utrzymywał się na wyższym poziomie w miastach niż na wsi. Kolejna przyczyna społeczna bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego występuje z podobną częstotliwością jak w przypadku rodzin niepełnych. Na tę przyczynę poszukiwania wsparcia wskazało 4,5% rodzin. Spośród analizowanych podregionów wyróżniał się jedynie rzeszowsko-tarnobrzeski, gdzie udział ten był wyższy od przeciętnego wynosił 6%. We wszystkich podregionach przeważają w tej grupie świadczeniobiorców - rodziny wiejskie. Z powodu alkoholizmu któregoś z członków rodziny i wynikającej z niego trudnej sytuacji materialnej i społecznej rodziny ośrodki pomocy społecznej objęły różnymi formami pomocy 19

20 blisko 400 rodzin tj. 0,7% swoich podopiecznych. Udział takich rodzin był stosunkowo wysoki (w porównaniu z przeciętnym) w podregionie opolskim, gdzie wyniósł on 1,6%., w pozostałych podregionach nie przekraczał 1%. Jak wynika z danych placówek pomocy społecznej alkoholizm i jego skutki w równym stopniu dotykają mieszkańców miast jak i wsi.

TABLICA 1. GOSPODARSTWA DOMOWE WEDŁUG TYPU RODZINY I PODREGIONÓW Rzeszowsko - Podregiony razem Opolski Krośnieńsko - przemyski Świętokrzyski tarnobrzeski ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś Gospodarstwa domowe OGÓŁEM 149575 51639 97936 25611 11059 14552 33916 13437 20479 46004 12114 33890 44044 15029 29015 z tego małżeństwa bez dzieci 5869 2135 3734 1093 433 660 1409 605 804 1873 556 1317 1494 541 953 rodziny pełne z dziećmi 59628 16052 43576 9290 3290 6000 14245 4155 10090 20414 4207 16207 15679 4400 11279 w tym z 4 i więcej dzieci 16505 3172 13333 2141 564 1577 4611 1094 3517 6017 937 5080 3736 577 3159 rodziny niepełne z dziećmi 16293 7643 8650 3819 2078 1741 3508 1918 1590 4459 1623 2836 4507 2024 2483 w tym z 4 i więcej dzieci 2260 791 1469 470 201 269 582 262 320 712 185 527 496 143 353 konkubinaty 2117 1111 1006 767 415 352 271 160 111 544 237 307 535 299 236 w tym z dziećmi 1470 723 747 544 278 266 195 108 87 378 150 228 353 187 166 gospodarstwa domowe wielorodzinne 5955 1730 4225 723 303 420 1362 324 1038 2250 485 1765 1620 618 1002 gospodarstwa domowe nierodzinne 59713 22968 36745 9919 4540 5379 13121 6275 6846 16464 5006 11458 20209 7147 13062 w tym jednoosobowe 37192 16453 20739 8324 3886 4438 10105 5417 4688 12491 4070 8421 6272 3080 3192 Struktura gospodarstw domowych według typów rodzin OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 z tego małżeństwa bez dzieci 3,9 4,1 3,8 4,3 3,9 4,5 4,2 4,5 3,9 4,1 4,6 3,9 3,4 3,6 3,3 rodziny pełne z dziećmi 39,9 31,1 44,5 36,3 29,7 41,2 42,0 30,9 49,3 44,4 34,7 47,8 35,6 29,3 38,9 w tym z 4 i więcej dzieci 11,0 6,1 13,6 8,4 5,1 10,8 13,6 8,1 17,2 13,1 7,7 15,0 8,5 3,8 10,9 rodziny niepełne z dziećmi 10,9 14,8 8,8 14,9 18,8 12,0 10,3 14,3 7,8 9,7 13,4 8,4 10,2 13,5 8,6 w tym z 4 i więcej dzieci 1,5 1,5 1,5 1,8 1,8 1,8 1,7 1,9 1,6 1,5 1,5 1,6 1,1 1,0 1,2 konkubinaty 1,4 2,2 1,0 3,0 3,8 2,4 0,8 1,2 0,5 1,2 2,0 0,9 1,2 2,0 0,8 w tym z dziećmi 1,0 1,4 0,8 2,1 2,5 1,8 0,6 0,8 0,4 0,8 1,2 0,7 0,8 1,2 0,6 gospodarstwa domowe wielorodzinne 4,0 3,4 4,3 2,8 2,7 2,9 4,0 2,4 5,1 4,9 4,0 5,2 3,7 4,1 3,5 gospodarstwa domowe nierodzinne 39,9 44,5 37,5 38,7 41,1 37,0 38,7 46,7 33,4 35,8 41,3 33,8 45,9 47,6 45,0 w tym jednoosobowe 24,9 31,9 21,2 32,5 35,1 30,5 29,8 40,3 22,9 27,2 33,6 24,8 14,2 20,5 11,0 21

22 TABLICA 1. OSPODARSTWA DOMOWE WEDŁUG TYPU RODZINY I PODREGIONÓW (DOK.) Rzeszowsko Podregiony razem Opolski Krośnieńsko - przemyski Świętokrzyski tarnobrzeski ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś Struktura gospodarstw domowych według miast i wsi OGÓŁEM 100,0 34,5 65,5 100,0 43,2 56,8 100,0 39,6 60,4 100,0 26,3 73,7 100,0 34,1 65,9 z tego małżeństwa bez dzieci 100,0 36,4 63,6 100,0 39,6 60,4 100,0 42,9 57,1 100,0 29,7 70,3 100,0 36,2 63,8 rodziny pełne z dziećmi 100,0 26,9 73,1 100,0 35,4 64,6 100,0 29,2 70,8 100,0 20,6 79,4 100,0 28,1 71,9 w tym z 4 i więcej dzieci 100,0 19,2 80,8 100,0 26,3 73,7 100,0 23,7 76,3 100,0 15,6 84,4 100,0 15,4 84,6 rodziny niepełne z dziećmi 100,0 46,9 53,1 100,0 54,4 45,6 100,0 54,7 45,3 100,0 36,4 63,6 100,0 44,9 55,1 w tym z 4 i więcej dzieci 100,0 35,0 65,0 100,0 42,8 57,2 100,0 45,0 55,0 100,0 26,0 74,0 100,0 28,8 71,2 konkubinaty 100,0 52,5 47,5 100,0 54,1 45,9 100,0 59,0 41,0 100,0 43,6 56,4 100,0 55,9 44,1 w tym z dziećmi 100,0 49,2 50,8 100,0 51,1 48,9 100,0 55,4 44,6 100,0 39,7 60,3 100,0 53,0 47,0 gospodarstwa domowe wielorodzinne 100,0 29,1 70,9 100,0 41,9 58,1 100,0 23,8 76,2 100,0 21,6 78,4 100,0 38,1 61,9 gospodarstwa domowe nierodzinne 100,0 38,5 61,5 100,0 45,8 54,2 100,0 47,8 52,2 100,0 30,4 69,6 100,0 35,4 64,6 w tym jednoosobowe 100,0 44,2 55,8 100,0 46,7 53,3 100,0 53,6 46,4 100,0 32,6 67,4 100,0 49,1 50,9 TABLICA 2. GOSPODARSTWA DOMOWE WEDŁUG WIELKOŚCI RODZINY I PODREGIONÓW Rzeszowsko - Podregiony razem Opolski Krośnieńsko - przemyski Świętokrzyski tarnobrzeski ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś Gospodarstwa domowe OGÓŁEM 149575 51639 97936 25611 11059 14552 33916 13437 20479 46004 12114 33890 44044 15029 29015 z tego 135359 47568 87791 25362 10957 14405 32761 13045 19716 45462 11941 33521 31774 11625 20149 1 osobowe 36885 16266 20619 8261 3848 4413 10047 5382 4665 12407 4030 8377 6170 3006 3164 2 osobowe 14809 6671 8138 3321 1659 1662 3076 1581 1495 4264 1521 2743 4148 1910 2238 3 osobowe 19248 7524 11724 3875 1854 2021 3884 1665 2219 5901 1701 4200 5588 2304 3284 4 osobowe 22809 7662 15147 4131 1755 2376 4949 1756 3193 7391 1902 5489 6338 2249 4089 5 osobowe 18069 4834 13235 2844 991 1853 4244 1216 3028 6415 1361 5054 4566 1266 3300 6 i więcej osobowe 23539 4611 18928 2930 850 2080 6561 1445 5116 9084 1426 7658 4964 890 4074 brak danych 14216 4071 10145 249 102 147 1155 392 763 542 173 369 12270 3404 8866 Przeciętna wielkość gospodarstwa domowego OGÓŁEM 3,48 2,91 3,78 3,05 2,78 3,26 3,52 2,80 3,99 3,61 3,05 3,81 3,58 3,01 3,90

bez jednoosobowych 4,40 3,90 4,64 4,04 3,75 4,26 4,64 4,07 4,92 4,59 4,09 4,74 4,20 3,71 4,45 Struktura gospodarstwa domowego według wielkości rodziny OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 z tego: 1 osobowe 27,2 34,2 23,5 32,6 35,1 30,6 30,7 41,3 23,7 27,3 33,7 25,0 19,4 25,9 15,7 2 osobowe 10,9 14,0 9,3 13,1 15,1 11,5 9,4 12,1 7,6 9,4 12,7 8,2 13,1 16,4 11,1 3 osobowe 14,2 15,8 13,4 15,3 16,9 14,0 11,9 12,8 11,3 13,0 14,2 12,5 17,6 19,8 16,3 4 osobowe 16,9 16,1 17,3 16,3 16,0 16,5 15,1 13,5 16,2 16,3 15,9 16,4 19,9 19,3 20,3 5 osobowe 13,3 10,2 15,1 11,2 9,0 12,9 13,0 9,3 15,4 14,1 11,4 15,1 14,4 10,9 16,4 6 i więcej osobowe 17,4 9,7 21,6 11,6 7,8 14,4 20,0 11,1 25,9 20,0 11,9 22,8 15,6 7,7 20,2 Struktura gospodarstwa domowego według miast i wsi OGÓŁEM 100,0 35,1 64,9 100,0 43,2 56,8 100,0 39,8 60,2 100,0 26,3 73,7 100,0 36,6 63,4 z tego 1 osobowe 100,0 44,1 55,9 100,0 46,6 53,4 100,0 53,6 46,4 100,0 32,5 67,5 100,0 48,7 51,3 2 osobowe 100,0 45,0 55,0 100,0 50,0 50,0 100,0 51,4 48,6 100,0 35,7 64,3 100,0 46,0 54,0 3 osobowe 100,0 39,1 60,9 100,0 47,8 52,2 100,0 42,9 57,1 100,0 28,8 71,2 100,0 41,2 58,8 4 osobowe 100,0 33,6 66,4 100,0 42,5 57,5 100,0 35,5 64,5 100,0 25,7 74,3 100,0 35,5 64,5 5 osobowe 100,0 26,8 73,2 100,0 34,8 65,2 100,0 28,7 71,3 100,0 21,2 78,8 100,0 27,7 72,3 6 i więcej osobowe 100,0 19,6 80,4 100,0 29,0 71,0 100,0 22,0 78,0 100,0 15,7 84,3 100,0 17,9 82,1 23

24 TABLICA 3. GOSPODARSTWA DOMOWE WEDŁUG TYPU GOSPODARSTWA I KLASY MIEJSCOWOŚCI małżeństwa bez dzieci rodziny pełne z dziećmi w tym z 4 i więcej dzieci rodziny niepełne w tym z 4 i więcej dzieci w tym z dziećmi konkubinaty gospodarstwa wielorodzi nne gospodarstwa nierodzinne w tym jednoosobowe Gospodarstwa domowe OGÓŁEM 149575 5869 59628 16505 16293 2260 2117 1470 5955 59713 37192 wieś 97936 3734 43576 13333 8650 1469 1006 747 4225 36745 20739 miasta 51639 2135 16052 3172 7643 791 1111 723 1730 22968 16453 z tego o liczbie mieszkańców: 100-200 tys. 3279 155 873 181 620 73 40 27 55 1536 1488 50-100 tys. 15252 682 4475 762 2298 205 347 207 624 6826 5421 20-50 tys. 12599 459 3644 746 1991 186 300 188 297 5908 4342 10-20 tys. 9548 423 3324 639 1414 152 214 146 377 3796 2466 poniżej 10 tys. 10961 416 3736 844 1320 175 210 155 377 4902 2736 Opolskie 25611 1093 9290 2141 3819 470 767 544 723 9919 8324 wieś 14552 660 6000 1577 1741 269 352 266 420 5379 4438 miasta 11059 433 3290 564 2078 201 415 278 303 4540 3886 z tego o liczbie mieszkańców: 100-200 tys. 217 40 68-8 - - - - 101 82 50-100 tys. 945 37 320 52 204 19 45 27 46 293 276 20-50 tys. 4042 149 996 163 760 65 152 99 88 1897 1721 10-20 tys. 2538 93 842 141 509 43 108 76 91 895 663 poniżej 10 tys. 3317 114 1064 208 597 74 110 76 78 1354 1144 Podkarpackie 79920 3282 34659 10628 7967 1294 815 573 3612 29585 22596 wieś 54369 2121 26297 8597 4426 847 418 315 2803 18304 13109 miasta 25551 1161 8362 2031 3541 447 397 258 809 11281 9487 z tego o liczbie mieszkańców: 100-200 tys. 3062 115 805 181 612 73 40 27 55 1435 1406 50-100 tys. 7359 343 1870 459 971 119 125 80 267 3783 3490 20-50 tys. 6695 271 2346 556 1029 112 126 78 201 2722 2165 10-20 tys. 4157 208 1509 381 475 75 57 39 138 1770 1239 poniżej 10 tys. 4278 224 1832 454 454 68 49 34 148 1571 1187