Zabawy stymulujące prawidłowy rozwój mowy dzieci w wieku przedszkolnym Agnieszka Drużba Z wykształcenia filolog polski, logopeda ogólny oraz pedagog przedszkolny i wczesnoszkolny. Od kilku lat współpracuje z placówkami oświatowymi (przedszkolami i szkołami), zajmując się badaniami przesiewowymi, diagnozą i terapią logopedyczną. Artykuł ten pisałam z myślą o najmłodszych uczniach, stojących na progu długiej drogi rozwoju i kształcenia, która zmieni ich z dzieci w osoby dorosłe. O tym, jak ta droga będzie wyglądać i jakie będzie skrywać trudności, często decydują problemy pojawiające się już na samym początku. Do problemów takich niewątpliwie należą przedłużający się niezakończony rozwój mowy oraz wady wymowy. Nie chcę się w tym miejscu rozpisywać, jaki wpływ na późniejszą egzystencję, może mieć nieprawidłowa artykulacja którejś z głosek lub zastępowanie jednych głosek innymi, ponieważ będzie to temat mojej następnej publikacji. Teraz natomiast pragnę się skupić na zapobieganiu wadom wymowy, czyli stymulacji prawidłowego rozwoju mowy. Na prawidłowy rozwój mowy składa się wiele czynników. Uwarunkowany jest on przede wszystkim dobrą sprawnością motoryczną narządów aparatu artykulacyjnego, czyli: języka, żuchwy, warg i podniebienia miękkiego oraz prawidłowym funkcjonowaniem aparatu oddechowego. Równie ważna jest także percepcja słuchowa, słuch fonemowy i kształtująca się wraz z wiekiem świadomość fonologiczna. W niniejszym artykule przedstawię ćwiczenia praksji oralnej, połączone z ćwiczeniami oddechowymi, które pomogą dziecku w nauce poprawnej artykulacji trudnych głosek oraz ćwiczenia słuchu fonemowego, przeznaczone dla dzieci, które potrafią już prawidłowo artykułować głoski, jednak nadal zastępują je innymi (przyczyną tego najczęściej są zaburzenia słuchu fonemowego i automatyzacja nieprawidłowej artykulacji oraz brak świadomości fonologicznej). Usprawnianie narządów aparatu artykulacyjnego oraz ćwiczenia oddechowe dotyczyć będą głosek, których wymowa przysparza dzieciom najwięcej problemów, prowadzących do powstawania następujących zjawisk językowych: elizji, czyli całkowitego ich opuszczania, substytucji, czyli zastępowania trudnych głosek innymi łatwiejszymi dla danego dziecka, deformacji, czyli nieprawidłowej artykulacji, w wyniku której powstaje głoska nienależąca do systemu języka polskiego. Ćwiczenia zostaną odpowiednio dobrane do poszczególnych grup wiekowych uczniów: trzyletnich, czteroletnich oraz pięcioletnich i sześcioletnich, czyli dzieci, które wkroczyły już w ostatni etap rozwoju mowy, zwany przez językoznawców okresem swoistej mowy dziecięcej 1. Etap ten trwa od 3 do 7 r. ż. i jest niezwykle ważny, ponieważ kończące go dziecko musi mieć w pełni ukształtowaną poprawną wymowę wszystkich głosek języka polskiego, aby być gotowym do podjęcia nauki czytania oraz poprawnej pisowni. Granice wiekowe, w ramach których powinny się pojawiać w mowie dziecka poszczególne głoski, są orientacyjne, ponieważ to nie wiek o tym decyduje, lecz poziom rozwoju mowy, na którym aktualnie znajduje się dziecko 2. W swojej pracy w przedszkolu i szkole podstawowej, spotykam bowiem dzieci czteroletnie, które posługują się najtrudniejszymi w systemie języka polskiego głoskami dziąsłowymi: sz, rz/ż, cz, dż, r oraz uczniów pierwszej klasy szkoły podstawowej, u których, pomimo niezakończonego rozwoju mowy (np. parasygmatyzmu, polegającego na zastępowaniu głosek przedniojęzykowo-dziąsłowych sz, rz/ż, cz, dż, ich przedniojęzykowo-zębowym odpowiednikiem s, z, c, dz), system fonetyczno-fonologiczny ukształtował się poprawnie (nie należy jednak do tego dopuszczać, ze względu na mogące się pojawić, wspomniane już przeze mnie powyżej, trudności w nauce pisania i czytania). Ćwiczenia ułożone są zgodnie z kolejnością pojawiania się poszczególnych głosek w mowie dziecka: 1. 3 lata: głoski f i w, głoski k i g; 1 Genowefa Demelowa Elementy logopedii Warszawa 1987. 2 Jagoda Cieszyńska Metody wywoływania głosek Kraków 2012.
2. 3 4 lata: głoski s, z, c, dz; 3. 5 6 lat: głoski sz, ż/rz, cz, dż oraz r. Część 1. W wieku około trzech lat dziecko powinno prawidłowo realizować głoski f i w. Podczas ich artykulacji szczelina tworzy się pomiędzy dolną wargą (która nieco się rozciąga), a górnymi siekaczami). Niezwykle ważne okażą się więc ćwiczenia usprawniające motorykę warg (zwłaszcza wargi dolnej): KRÓLIK dolną wargę wsuwamy pod górne siekacze, a następnie delikatnie opuszczamy żuchwę i ruszamy nią udając królika, ZABAWA W CHOWANEGO opasamy zęby wargami, tak by nie było ich widać. Przed lustrem naprzemiennie chowamy i pokazujemy zęby. ZAGRYZANIE WARGI zagryzamy lekko dolną wargę górnymi zębami ćwiczenie powtarzamy kilka razy. OPŁATEK przyklejamy kawałek opłatka do dolnej wargi, a następnie zdejmujemy go górnymi siekaczami. W tym wieku powinny się pojawić także głoski tylnojęzykowe k i g. Aby przygotować dziecko do wypowiadania powyższych głosek, należy ćwiczyć zwieranie tylnej części języka (trzonu) z pograniczem podniebienia miękkiego i twardego. COFANIE JĘZYKA stajemy przed lustrem i kładziemy język za dolnymi zębami (czubek języka dotyka wewnętrznej części dolnych siekaczy), następnie cofamy język w głąb jamy ustnej. Ćwiczenie powtarzamy kilka razy, wykonując naprzemienne ruchy języka w przód i w tył. ZIMA chuchamy w otwarte dłonie tak jak w zimie, gdy jest nam bardzo zimno i chcemy je rozgrzać (chu, chu, chu ). Podczas tego ćwiczenia mocno i wyraźnie wypowiadamy głoskę ch, a na dłoniach czujemy strumień powietrza wydobywający się z naszych płuc. KUCHNIA stajemy z dzieckiem przed lustrem. Delikatnie opuszczamy żuchwę czubek języka spoczywa za dolnymi zębami. Powoli wypowiadamy wyraz kuchnia. Jeżeli, pomimo ćwiczeń usprawniających motorykę języka i podniebienia miękkiego, głoski k i g, są nadal zastępowane przez głoski przedniojęzykowe t i d, niezbędna stanie się pomoc logopedyczna. Gdy dziecko nauczy się prawidłowo wypowiadać głoski tylnojęzykowe, możemy przejść do ćwiczeń słuchu fonemowego i różnicowania głosek opozycyjnych: k:t (kok:kot, buk:but, Kuba:tuba itp.) Kładziemy na stole obrazki przedstawiające powyższe rzeczowniki. Kilkakrotnie, wyraźnie wypowiadamy wyrazy, tak by dziecko zapamiętało, co przedstawiają, a następnie prosimy o podawanie tych obrazków, których nazwę wypowiedzieliśmy. Dziecko samodzielnie nazywa obrazki wskazywane przez dorosłego. g:d Kładziemy przed dzieckiem obrazki, w nazwach których występują głoski g i d (np. góra, waga, dom, buda, gniazdo itp.). Powoli wypowiadamy ich nazwy, a dziecko ma za zadanie podnieść rękę do góry, gdy usłyszy głoskę g. Dziecko samodzielnie nazywa obrazki, zwracając szczególną uwagę na poprawną realizację głosek opozycyjnych.
Część 2. W wieku 3-4 lat powinny się pojawić głoski twarde: s, z, c, dz w miejsce ich miękkich odpowiedników: ś/si, ź/zi, ć/ci, dź/dzi. Aby poprawnie artykułować głoski przedniojęzykowo-zębowe s, z, c, dz, należy rozciągnąć usta, jak do uśmiechu (rozsunięcie kącików ust ułatwia także przesunięcie masy języka do przodu). Niezwykle ważne okażą się więc ćwiczenia mięśni okrężnych warg: PTASZEK wysuwamy usta do przodu, tak by przypominały dziób ptaka, WESOŁEK rozciągamy usta w szerokim uśmiechu, OSIOŁEK naprzemiennie wypowiadamy samogłoski io, io Podczas artykulacji głoski i usta mocno się rozciągają jak do uśmiechu, natomiast podczas artykulacji głoski o usta ściągają się tworząc okrąg. oraz ćwiczenia słuchu fonemowego, polegające na różnicowaniu głosek opozycyjnych: s:ś/si (kasa:kasia, kos:koś! itp.), z:ź/zi (wozy:wozi, ząb:ziąb itp.), c:ć/ci (nic:nić itp.). Kładziemy przed dzieckiem obrazki z głoskami opozycyjnymi w nazwie. Kilkakrotnie wyraźnie wypowiadamy wyrazy, tak by dziecko zapamiętało, co przedstawiają, a następnie prosimy o podawanie tych obrazków, których nazwę wypowiedzieliśmy. Na koniec dziecko samodzielnie nazywa obrazki pokazywane przez dorosłego. W tym wieku należy również zwrócić szczególną uwagę na położenie języka podczas wymowy głosek przedniojęzykowozębowych: s, z, c, dz, t, d, n oraz przedniojęzykowo-dziąsłowej głoski l. Czubek języka (apex) nie może bowiem wsuwać się między zęby (jest to cecha charakterystyczna dla często pojawiającej się wady wśród dzieci, tzw. sygmatyzmu właściwego międzyzębowego). Aby tego uniknąć, oprócz ćwiczeń mięśni okrężnych warg, należy także wykonywać ćwiczenia usprawniające motorykę języka: DENTYSTA nasz język to dentysta, który dotknie każdego zęba. Powoli, spokojnymi ruchami oblizujemy językiem wszystkie zęby dolne (od lewej strony do prawej), a następnie zęby górne (również ruchem od lewej do prawej). Podczas ćwiczenia język dotyka wewnętrznej strony zębów! SIŁACZ nasz język to siłacz, który zamiast sztangi podnosi zęby. Kładziemy język na wewnętrznej stronie górnych zębów i pchamy go jak najmocniej próbując podnieść zęby. PIŁECZKA nasz język na przemian wędruje za górne zęby, a następnie za dolne, imitując odbijającą się piłeczkę. Część 3. Spośród wszystkich głosek języka polskiego, najtrudniejsze pod względem artykulacji, są głoski przedniojęzykowo-dziąsłowe sz, ż/rz, cz, dż oraz r i to one właśnie przysparzają dzieciom najwięcej problemów. Podczas prawidłowej artykulacji głosek sz, ż/rz, cz, dż, powietrze wydobywające się z płuc przechodzi przez szczelinę utworzoną pomiędzy uniesionym językiem, a wałkiem dziąsłowym (jest to miejsce znajdujące się powyżej górnych siekaczy). Język jest szeroki jego boki dotykają górnych zębów i dziąseł, wargi natomiast układają się w charakterystyczny szeroki ryjek. Przydatne okażą się więc ćwiczenia usprawniające motorykę języka i warg, połączone z ćwiczeniami oddechowymi, kształtującymi prawidłowy tor wydychanego powietrza: SZEROKI JĘZYK kładziemy rozluźniony, szeroki język na dolnej wardze, a następnie podnosimy apex na górną wargę (podczas wykonywania tego ćwiczenia, język cały czas musi być luźny i szeroki jego boki dotykają kącików ust). Ćwiczenie to powtarzamy z koniuszkiem języka za dolnymi i górnymi zębami język nadal jest szeroki jego boki dotykają zębów trzonowych. Wykonujemy naprzemienne ruchy języka w górę i w dół. Podczas wykonywania tego ćwiczenia, pilnujemy alby żuchwa była nieruchoma (podnosi się i opada wyłącznie język!).
SAMOLOT nasz język to samolot, który wzbija się w górę (na wałek dziąsłowy za górnymi zębami). Próbujemy go utrzymać w górze przez pół minuty, a następnie samolot lata po podniebieniu twardym (naprzemienne, powolne ruchy języka w przód w kierunku zębów i w tył w kierunku gardła i podniebienia miękkiego). W ćwiczeniu również pilnujemy, by nasza żuchwa była nieruchoma (podnosi się sam język!). GUMOWY JĘZYK przy lekko otwartej buzi, kładziemy język na wałku dziąsłowym i otwieramy buzię jak najmocniej, tak by wydłużył nam się język. SŁOMKA dajemy dziecku słomkę, jej koniec przykładamy do otwartej dłoni. Dziecko dmucha i czuje na ręce wydychane powietrze. Podczas tego ćwiczenia pilnujemy, aby powietrze nie nadymało policzków ma ono być kierowane wyłącznie do słomki. W kolejnym etapie ćwiczenia, odkładamy słomkę, ponieważ zastąpi ją nasz język. Układamy go w rynienkę i dmuchamy przez nią delikatnie, tak by powietrze również nie nadymało policzków. Jeżeli, pomimo ćwiczeń zaobserwujemy, że wydychane powietrze napełnia policzki, a brzmienie głoski sz jest mniej wyraźne, konieczna może okazać się pomoc logopedyczna, gdyż może to prowadzić do tzw. sygmatyzmu właściwego wargowego, w którym szczelina tworzy się pomiędzy wargami, język natomiast pozostaje bierny. ŚWINKA robimy szeroki ryjek i staramy się go utrzymać przez ok. pół minuty. RYBKA ściągamy usta w dziubek, a następnie rozchylamy wargi, tworząc ryjek. Na przemian poruszamy wargami (dziubek ryjek dziubek ryjek) naśladując rybkę. WĄSY ściągamy usta w ryjek, kładziemy ołówek pomiędzy nosem i górną wargą i staramy się go utrzymać kilkanaście sekund. Jeżeli ćwiczenie to będzie dla dziecka zbyt trudne do wykonania, możemy zamiast ołówka zrobić wąsy ze słomki jest ona lżejsza i łatwiej ją utrzymać. Ćwiczenia kinestezji artykulacyjnej i słuchu fonemowego: SZUMY I SYKI dziecko naprzemiennie wypowiada sylaby z głoskami opozycyjnymi w nagłosie, śródgłosie, a następnie (w przypadku głosek bezdźwięcznych) wygłosie wyrazów: sz:s sza sa, szo so, szu su, sze se, szy sy; asza asa, oszo oso, uszu usu, esze ese, yszy ysy; asz as, osz os, usz us, esz es, ysz ys, isz is. ż/rz:z ża za, żo zo, żu zu, że ze, ży zy; aża aza, ożo ozo, użu uzu, eże eze, yży yzy; cz:c cza ca, czo co, czu cu, cze ce, czy cy; acza aca, oczo oco, uczu ucu, ecze ece, yczy ycy; acz ac, ocz oc, ucz uc, ecz ec, ycz yc, icz - ic. dż:dz dża dza, dżo dzo, dżu dzu, dże dze, dży dzy; adża adza, odżo odzo, udżu udzu, edże edze, ydży - ydzy. Rozkładamy na stole obrazki, w których nazwach znajdują się głoski opozycyjne sz, s (np. szalik, szeryf, kalosze, kapelusz, samolot, list, pies, lis itp.). Po kolei wypowiadamy wyrazy, a dziecko ma za zadanie podnieść rękę do góry, gdy w nazwie usłyszy głoskę sz. Ćwiczenie to powtarzamy z pozostałymi parami głosek opozycyjnych.
Podczas artykulacji głoski r, szeroki język również podnosi się na wałek dziąsłowy, ale w tym przypadku, zostaje on dodatkowo wprowadzony w drgania. Niezbędne okażą się więc ćwiczenia usprawniające jego motorykę oraz ćwiczenia rozluźniające. ŚPIEW kładziemy język na wałku dziąsłowym i śpiewając wypowiadamy sylabę la. Podczas artykulacji głoski l język unosi się za górne zęby, natomiast podczas artykulacji głoski a opada za dolne zęby. Śpiewając lala lala wykonujemy szybkie, naprzemienne ruchy języka w górę i w dół. KONIK rozluźniamy język oraz mięśnie okrężne warg i staramy się parskać, naśladując konia. W przypadku, gdy szeroki język się nie pionizuje, lub gdy jest bardzo spięty, następuje deformacja głoski r na skutek zmiany miejsca i sposobu artykulacji. Prowadzi to do wady wymowy, zwanej rotacyzmem właściwym i wymaga interwencji logopedy. Ćwiczenia słuchu fonemowego: Różnicowanie głosek opozycyjnych r:l Kładziemy na stole obrazki, w których nazwach znajdują się głoski r oraz l (np. lustro, latarka, parasol itp.). Dziecko dzieli każdy wyraz na sylaby, a następnie koło każdego obrazka rysuje taką ilość kwadratów, ile sylab jest w wyrazie. Sylabę-kwadracik, w której nazwie występuje głoska l, koloruje na niebiesko, a ten z głoską r na czerwono, następnie jeszcze raz powoli i poprawnie wypowiada wyraz, zwracając uwagę na głoski opozycyjne. Różnicowanie głosek opozycyjnych r:j Wypowiadamy wyrazy, w których nazwach znajdują się głoski r oraz j (np. ryjek, Jarek, jutro itp.). Dziecko dzieli każdy wyraz na sylaby i rysuje taką ilość kwadratów, ile sylab jest w danym wyrazie. Sylabę-kwadracik, w której nazwie występuje głoska j, koloruje na niebiesko, a ten z głoską r na czerwono, następnie jeszcze raz powoli i poprawnie wypowiada wyraz, zwracając uwagę na głoski opozycyjne. Na zakończenie pragnę dodać, że powyższe ćwiczenia mogą stać się inspiracją dla wielu atrakcyjnych zabaw, pomocnych w prawidłowym rozwoju mowy dzieci. Nie korygują one jednak wad już nabytych (takich, jak sygmatyzm i rotacyzm, o których wspominałam powyżej i wiele innych). W przypadku bowiem nieprawidłowej wymowy którejś z głosek lub zastępowania jednych głosek innymi, po osiągnięciu przez dziecko wymienionych przeze mnie granic wiekowych, niezbędna staje się pomoc logopedyczna. Życzę wielu radosnych chwil spędzonych ze swoimi pociechami na wspólnej nauce poprzez zabawę.