Endoskopowe leczenie p ynotoku nosowego

WST P Endoskopowe leczenie p ynotoku nosowego Endoscopic treatment of cerebral rhinorrhea Pawe Str k, Olaf Zagólski, Jacek Sk adzieƒ, Marian Kurzyƒski, Krzysztof OleÊ, Marcin Konior, Karolina Hydzik-Sobociƒska, Daniel Najdzionek Katedra i Klinika Otolaryngologii Collegium Medicum UJ w Krakowie Kierownik: prof. dr hab. n. med. J. Sk adzieƒ Summary Introduction: The frequency of different factors causing cerebrospinal fluid rhinorrhea (CFR) has lately changed. The incidence of iatrogenic CFR has reached 10% of all cases of CFR, due to an increasing number of endoscopic operations of the sinuses and skull base, while idiopathic CFR is nowadays very rare. The current treatment method for CFR is surgical repair of the fistula. Endoscopic surgery of the anterior skull base has become the standard procedure for the repair of cerebrospinal fluid (CSF) leaks of various origins. The aim of this study was to analyse results of endoscopic surgical technique used in our department for the treatment of CFR. Material and methods: Records of 5 patients aged from 46 to 69 (mean 58.2) years treated in the department between April 2004 and March 2006 were analysed retrospectively. 4 individuals had underwent endoscopic sinus surgery for sinus problems which resulted in iatrogenic CSF leak. One patient had idiopathic CFR. 3 fistulas localised in the neighbourhood of the cribriform plate were closed using an underlay technique with synthetic dura, and covered with free mucosal grafts from the nasal septum, kept in place by fibrin glue. The fistula in the neighbourhood of the sphenoid sinus posterior wall was closed using an overlay technique with surgical, covered with synthetic dura. Results: In the 3 patients with cribriform plate fistulas the closure was successful and CFR did not recur during 6 to 9 month s follow-up. In the patient with sphenoid sinus fistula CFR recurred on exertion after 4 months. In one patient with cribriform plate fistula, CFR resolved spontaneously during preparation to surgery. Conclusions: Endoscopic closure of the skull base fistula represents a minimally invasive and highly successful procedure. Our experience suggests thet the optimal surgical technique in the region of cribriform plate consists in performing an underlay procedure with synthetic dura and covering the graft with free mucosal grafts from the nasal septum. Has a indeksowe: p ynotok nosowy, endoskopowa chirurgia nosa i zatok Key words: cerebrospinal fluid rhinorrhea, endoscopic sinus surgery Otolaryngol Pol 2007; LXI (1): 69 73 Autorzy nie zg aszajà konfliktu interesów. F 2007 by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów Chirurgów G owy i Szyi F W ostatnich latach zmienia si procentowy udzia niektórych przyczyn powstawania p ynotoku nosowego [5, 6]. Cz stoêç wyst powania jatrogennego p ynotoku wzros a wraz z rozpowszechnieniem endoskopowych operacji zatok przynosowych i podstawy czaszki [5]. Urazy jatrogenne stanowià obecnie przyczyn ok. 10% wszystkich przypadków przetok mi dzy przestrzenià podpaj czynówkowà a górnymi drogami oddechowymi [6, 8]. W badaniach McMainsa i wsp. [11] miejsce uszkodzenia by o najcz Êciej zlokalizowane w obr bie stropu sitowia i blaszki sitowej [11]. Z kolei, przypadki p ynotoku samoistnego sà niezwykle rzadkie, a wià e si je z miejscowà atrofià struktur anatomicznych w otoczeniu przestrzeni p ynowych, przede wszystkim w rejonie blaszki sitowej i siod a tureckiego [6]. BezpoÊrednià przyczynà p ynotoku idiopatycznego bywajà wahania ciênienia p ynu mózgowo-rdzeniowego (PMR), na przyk ad w wyniku kaszlu [6]. Powszechnie przyj tà metodà leczenia p ynotoku jest chirurgiczne zaopatrzenie przetoki [1, 12, 15, 16] natychmiast po stwierdze- 69

P. Str k i inni Tabela I. Charakterystyka grupy chorych P eç Wiek strona OkolicznoÊci wystàpienia p ynotoku Lokalizacja Technika Czas przetoki chirurgiczna obserwacji 1. M 46 prawa w celu potwierdzenia podejrzenia ch oniaka nieziarniczego cz Êç przednia p ynotok pobrano wycinki z sitowia; p ynotok pojawi si w czasie blaszki sitowej ustàpi 2 lata usuwania opatrunku z nosa samoistnie 2. M 69 lewa operacja endoskopowego usuni cia kostniaka zatoki czo owej cz Êç przednia underlay lewej, p ynotok w 2 dobie po zabiegu zaopatrz. endoskopowo blaszki sitowej 6 miesi cy 3. K 59 lewa samoistny tylna Êciana zatoki overlay 4 miesiàce, klinowej obecnie diagnostyka neurochirurgiczna 4. M 58 prawa endoskopowa frontosphenoethmoidectomia obustronna cz Êç przednia underlay z powodu przewlek ego stanu zapalnego, p ynotok blaszki sitowej zaopatrzony Êródoperacyjnie, wystàpi ponownie 9 miesi cy w drugiej dobie ponownie zaopatrzony endoskopowo 5. M 59 prawa ethmoidectomia z powodu brodawczaka odwróconego, cz Êç przednia underlay p ynotok zaopatrzony Êródoperacyjnie blaszki sitowej 8 miesi cy niu wycieku PMR, w celu zapobiegania wst pujàcemu zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych [1]. Wraz z rozpowszechnieniem technik endoskopowych, operacje z dost pu wewnàtrznosowego wykonuje si coraz cz Êciej w przypadku niepowik anych przetok zlokalizowanych w okolicy stropu sitowia przedniego i tylnego oraz zatoki klinowej [1, 2, 15]. P ynotok wynikajàcy z uszkodzenia tylnej Êciany zatoki czo owej wymaga operacji zatoki czo- owej z dost pu zewn trznego [12], choç Woodworth i wsp. [16] zamykali przetoki zlokalizowane w sàsiedztwie lub w obr bie zachy ka czo owego i w samej zatoce czo owej równie z dojêcia wewnàtrznosowego pod kontrolà endoskopu. Zabiegi coraz cz Êciej wykonuje si z zastosowaniem chirurgii nawigowanej obrazowaniem [13, 14]. Diagnostyka przedoperacyjna obejmuje sztywnà endoskopi nosa w celu uwidocznienia przetoki. Pomaga w tym dol dêwiowe podanie fluoresceiny, a badanie uzupe nia tomografia rezonansu magnetycznego z kontrastem, którym jest najcz Êciej roztwór Gadoliny-DTPA [3, 6 8, 10], tomografia komputerowa, zw aszcza spiralna, z mo liwoêcià trójwymiarowej rekonstrukcji obrazu, po àczona z cysternografià (preparat kontrastujàcy Metrizamid), a tak e diagnostyka biochemiczna testy na obecnoêç beta-2 transferyny na setonach umieszczanych w ró nych okolicach jam nosa [4 6]. W czasie zabiegów najcz Êciej stosuje si technik podk adania przeszczepu pod ubytek w oponie twardej (underlay) lub umieszczenia dwóch fragmentów przeszczepu ponad i pod ubytkiem (sandwich). Innà mo liwo- Êcià jest po o enie przeszczepu na koêci podstawy czaszki od strony jamy nosowej (overlay) [1, 10]. U ywa si liofilizowanej opony twardej, powi zi szerokiej lub sztucznej opony, którà nast pnie pokrywa si przeszczepami b ony Êluzowej pobranej ze Êrodkowej lub dolnej ma owiny nosowej, albo z przegrody nosa [1, 4]. Niektórzy stosujà tkank t uszczowà, fragmenty koêci lub chrzàstki wraz z ochrz stnà lub okostnà, pobrane z przegrody nosa, àczàc przeszczepy z oponà za pomocà kleju tkankowego [7, 8, 10]. Cz Êç autorów poleca utrzymanie drena u l dêwiowego oraz regularny pomiar ciênienia PMR przez kilka dni po zabiegu, natomiast os ona antybiotykowa nie jest zwykle konieczna [2, 10]. Kontrola pooperacyjna powinna byç d ugotrwa a (6 miesi cy do 3 lat) i obejmuje badania obrazowe oraz rynoskopi [4, 10]. Celem pracy by o dokonanie analizy skuteczno- Êci zabiegów endoskopowego zamykania przetok o ró nych lokalizacjach, w poszukiwaniu optymalnego sposobu leczenia tych chorych. MATERIA Dokonano retroskopowej analizy dokumentacji medycznej chorych leczonych z powodu p ynotoku z okolicy zatok przynosowych i jamy nosowej w Klinice Otolaryngologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagielloƒskiego w Krakowie, w okre- 70

Endoskopowe leczenie p ynotoku nosowego Ryc. 2. Schemat umiejscowienia przeszczepu w przypadku zastosowanej u omawianych chorych techniki underlay Ryc. 1. Tomografia komputerowa widok w p aszczyênie osiowej, z uwidocznieniem przetoki w obr bie tylnej Êciany zatoki klinowej (chora 3) Ryc. 3. Schemat umiejscowienia przeszczepu w technice overlay, zastosowanej u chorej 3 z przetokà w obr bie tylnej Êciany zatoki klinowej sie od kwietnia 2004 do marca 2006 roku (tabela I). W grupie by o 4 m czyzn i 1 kobieta (Êrednia wieku 58,2 lat). Cztery z omawianych osób by y operowane z powodu stanów patologicznych zatok przynosowych, a jednà hospitalizowano z powodu p ynotoku samoistnego (rycina 1). W przypadku, gdy przetok stwierdzano w czasie zabiegu nie wykonywano dodatkowych badaƒ diagnostycznych. U pozosta ych pacjentów przed przystàpieniem do leczenia obecnoêç p ynotoku potwierdzono w endoskopii jam nosa oraz badaniu biochemicznym wydzieliny z nosa. Wykonywano te badania obrazowe spiralnà tomografi komputerowà. U 4 chorych wykonano operacj wewnàtrznosowego zamkni cia przetoki pod kontrolà endoskopu. Stosowano techniki underlay i overlay (ryciny 2 i 3). W przypadku istnienia przetoki w sàsiedztwie blaszki sitowej, miejsce przetoki uwidaczniano z dost pu wewnàtrznosowego po uprzednim otwarciu komórek sitowych. Nast pnie umieszczano sztucznà opon poni ej ubytku, pokrywajàc to miejsce p atem Êluzówkowym z przegrody nosa, umocowanym za pomocà kleju tkankowego. Ca y przeszczep pokrywano spongostanem. U chorej z przetokà w sàsiedztwie tylnej Êciany zatoki klinowej otwarto zatok przez jej przednià Êcian za pomocà grzybka Stammbergera, a nast pnie wykonano zabieg technikà overlay, nak adajàc surgical na przetok. Przeszczep uszczelniono klejem tkankowym oraz pokryto tylnà Êcian zatoki sztucznà oponà, mocujàc jà równie za pomocà kleju tkankowego. Zatok klinowà wype niono spongostanem. WYNIKI U wszystkich chorych, u których zaopatrzono jatrogenne przetoki zlokalizowane w obr bie sitowia, p ynotok ustàpi i nie powróci w okresie 6- do 9-miesi cznej obserwacji. U chorej z przetokà w sàsiedztwie tylnej Êciany zatoki klinowej uzyskano ustàpienie p ynotoku, powróci on jednak po up ywie 4 miesi cy. W wywiadzie chora podawa a ci kà prac fizycznà w okresie rekonwalescencji, wykonywanà mimo zakazu. Chora jest obecnie diagnozowana przez neurochirurgów z powodu podejrzenia t tniaka t tnicy àczàcej przedniej. U chorego diagnozowanego w kierunku ch oniaka nieziarniczego, w czasie endoskopowego pobierania wycinków z sitowia stwierdzono w obr bie blaszki sito- 71

P. Str k i inni wej po stronie prawej deficyt koêci z ods oni ciem opony twardej. Miejsce to zabezpieczono surgicalem. W czasie usuwania opatrunku z nosa pojawi si p ynotok, który ustàpi samoistnie w drugiej dobie, w czasie przygotowywania chorego do zabiegu endoskopowego zamkni cia przetoki. Po zabiegach u chorych nie stwierdzono objawów patologicznych ze strony centralnego systemu nerwowego. Nie podawali oni równie dolegliwoêci zwiàzanych z operacjami. OMÓWIENIE Technik endoskopowego zaopatrzenia przetok zlokalizowanych w sàsiedztwie blaszki sitowej lub Êcian zatoki klinowej uwa a si za standard post powania dla niewielkich ubytków [1, 2, 15]. Tosun i wsp. [15] oraz Bernal-Sprekelsen i wsp. [1] podkreêlajà bardzo ograniczone, w porównaniu z doj- Êciami zewn trznymi, efekty uboczne zabiegów endoskopowych oraz prawie 100% skutecznoêç tej metody. Wi kszoêç autorów podaje skutecznoêç pierwszego zabiegu wykonywanego drogà endoskopowà na poziomie 90%, wskaênik skutecznoêci wzrasta przy reoperacji do 97% i do 99% w czasie trzeciego zabiegu [4, 9 12], co znalaz o potwierdzenie w prezentowanej grupie chorych. Przyst pujàc do leczenia nale y mieç na uwadze lokalizacj oraz rozleg oêç przetoki, a tak e relacj mi dzy produkcjà a wch anianiem PMR u konkretnego chorego. Zwi kszona produkcja lub zmniejszona absorpcja PMR powoduje wzrost jego ciênienia, który mo e prowadziç do utrzymywania si p ynotoku pomimo wysi ków operatora [3]. U chorej z p ynotokiem samoistnym, u której przetoka znajdowa a si w sàsiedztwie tylnej Êciany zatoki klinowej, zastosowano technik overlay, gdy inne techniki wymaga yby usuni cia fragmentów kostnych tylnej Êciany zatoki. Wykonane zamkni cie przetoki okaza o si za pierwszym razem skuteczne tylko na krótki czas, prawdopodobnie z powodu braku dyscypliny u chorej podj a ona przeciwwskazany w okresie rekonwalescencji wysi ek fizyczny, dêwigajàc znaczne ci ary, co powodowa o wzrost ciênienia PMR. U chorych ze wzrostami ciênienia PMR ryzyko nawrotu p ynotoku jest szczególnie du e [12]. PrzyjmowaliÊmy zasad, e p ynotok jatrogenny rozpoznany w czasie zabiegu powinien byç zaopatrzony natychmiast, natomiast p ynotok o innej etiologii mo liwie najszybciej po jego stwierdzeniu [5, 6]. Chory, u którego p ynotok ustàpi samoistnie w okresie przygotowania do zabiegu nie wymaga naszym zdaniem dalszego post powania, gdy miejsce ods oni cia opony twardej zosta o uprzednio zaopatrzone w czasie pierwszego zabiegu i prawdopodobnie dzi ki temu p ynotok, który ujawni si na skutek podra nienia tej okolicy podczas usuwania opatrunku i ustàpi samoistnie po 2 dobach, nie powróci. WNIOSKI 1. Endoskopowe zabiegi zamkni cia przetoki b dàcej przyczynà p ynotoku nosowego sà skuteczne. 2. DoÊwiadczenie w asne wskazuje, e optymalna technika zabiegu, przynajmniej w zakresie sitowia, polega na pod o eniu fragmentu sztucznej opony pod ubytek, a nast pnie pokryciu przeszczepu fragmentem b ony Êluzowej pobranej z przegrody nosa, umocowanej za pomocà kleju tkankowego. PIÂMIENNICTWO 01. Bernal-Sprekelsen M, Aldobid I, Mullol J, Trobat F, Tomas- Barberan M. Closure of cerebrospinal fluid leaks prevents ascending bacterial meningitis. Rhinology 2005; 43: 277. 02. Carrau RL, Snyderman CH, Kassam AB. The management of cerebrospinal fluid leaks in patients at risk for high-pressure hydrocephalus. Laryngoscope 2005; 115: 205. 03. Kerr JT, Chu FW, Bayles SW. Cerebrospinal fluid rhinorrhea: diagnosis and management. Otolaryngol Clin North Am 2005; 38: 597. 04. Kirtane MV, Gautham K, Upadhyaya SR. Endoscopic CSF rhinorrhea closure: our experience in 267 cases. Otolaryngol Head Neck Surg 2005; 132: 208. 05. Kruszewski W, Kruszewska K, Mantur M. P ynotok nosowy, etiologia, objawy kliniczne oraz post powanie diagnostyczne. Pol Merkuriusz Lek 2006; 118: 471. 06. Krzeski A, Hel-Zió kowska M. P ynotok nosowy diagnostyka. Mag Otolaryngol 2002; 1: 5. 07. Landeiro JA, Flores MS, Lazaro BC, Melo MH. Surgical management of cerebrospinal fluid rhinorrhea under endoscopic control. Arq Neuropsiquiatr 2004; 62: 827. 08. Landeiro JA, Lazaro B, Melo MH. Endonasal endoscopic repair of cerebrospinal fluid rhinorrhea. Minim Invasive Neurosurg 2004; 47: 173. 09.Liu Z, Zhang X, Chai L, Wen W, Zhang W, Hu L. The clinical analysis of endoscopic repair of cerebrospinal fluid rhinorrhea. Lin Chuang Er Bi Yan Hou Ke Za Zhi 2004; 18: 668. 72

Endoskopowe leczenie p ynotoku nosowego 10. Marton E, Billeci D, Schiesari E, Longatti P. Transnasal endoscopic repair of cerebrospinal fluid fistulas and encephaloceles: surgical indications and complications. Minim Invasive Neurosurg 2005; 48: 175. 11. McMains KC, Gross CW, Kountakis SE. Endoscopic management of cerebrospinal fluid rhinorrhea. Laryngoscope 2004, 114: 1833. 12. Brospinal fluid leaks: management of 97 patients over 10 years. Laryngoscope 2005; 115: 1774. 13. Paludetti G, Sergi B, Rigante M, Campioni P, Galli J. New techniques and technology to repair cerebrospinal fluid rhinorrhea. Acta Otorhinolaryngol Ital 2004; 24: 130. 14. Tabaee A, Kassenoff TL, Kacker A, Anand VK. The efficacy of computer assisted suregry in the endoscopic management of cerebrospinal fluid rhinorrhea. Otolaryngol Head Neck Surg 2005; 133: 936. 15. Tosun F, Gonul E, Yetiser S, Gerek M. Analysis of different surgical approaches for the treatment of cerebrospinal fluid rhinorrhea. Minim Invesive Neurosurg 2005; 48: 355. 16. Woodworth BA, Schlosser RJ, Palmer JN. Endoscopic repair of frontal sinus cerebrospinal fluid leaks. J Laryngol Otol 2005; 119: 709. Adres autora: ul. Âniadeckich 2 31-501 Kraków Prac nades ano: 1.08.2006 r. 73