Rozdział 1. Czym jest inteligencja emocjonalna? Kompetencje emocjonalne czego musisz się nauczyć, by zmądrzeć Daniel Goleman wskazuje, iż na inteligencję emocjonalną składa się pięć głównych elementów: rozumienie siebie i własnych emocji, kontrola emocji i kierowanie nimi, automotywacja, empatia, relacje społeczne 8. Rozwój inteligencji emocjonalnej polega na samodoskonaleniu na kilku równoległych obszarach funkcjonowania. Żadnego obszaru w rozwoju psychospołecznym nie można zaniedbać ani pominąć, gdyż warunkują się one wzajemnie i uzupełniają. Zapamiętaj IE to odmienny rodzaj mądrości. Składa się na nią: samoświadomość, znajomość własnych uczuć i kierowanie się nimi w celu podejmowania zdrowych decyzji życiowych, skuteczne panowanie nad takimi emocjami, jak: strach, gniew, depresja, a także zdolność motywacji, zachowanie optymizmu mimo niepowodzeń, empatia oraz umiejętność wczuwania się w sytuację innych ludzi i nawiązywania oraz utrzymywania z nimi dobrych stosunków 9. Inteligencję emocjonalną tworzą trzy typy kompetencji: psychologiczne (dotyczą stosunku do samego siebie), społeczne (obejmują relacje z otoczeniem), prakseologiczne (uwidaczniają się w działaniu i gotowości do jego podjęcia) 10. Każda z wymienionych kompetencji składa się z bardzo ważnych umiejętności psychospołecznych, m.in.: empatii, samo- 8 Zob. D. Goleman, dz. cyt., s. 32 33. 9 Tamże, s. 101. 10 W dalszej części książki omówione zostaną poszczególne kompetencje na podstawie: M. Krokowski, P. Rydzewski, Zarządzanie emocjami. Inteligencja emocjonalna, Imperia, Łódź 2002, s. 73 173. 27
Inteligencja emocjonalna. Jak panować nad uczuciami świadomości, samooceny, samokontroli, współpracy, zdolności adaptacyjnych i motywacyjnych. Szczegółowy skład kompetencji psychologicznych, społecznych oraz prakseologicznych ilustruje poniższy graf. Inteligencja emocjonalna Kompetencje psychologiczne: samoświadomość samoocena samokontrola Kompetencje społeczne: empatia współpraca perswazja przywództwo Kompetencje prakseologiczne: motywacja adaptacja sumienność Uczenie się inteligencji emocjonalnej polega na wypracowaniu i/lub udoskonaleniu poszczególnych kompetencji. Zadanie to wymaga dużej mobilizacji i wysiłku, ponieważ każda z trzech kompetencji opiera się na innym zestawie umiejętności. Pracę nad emocjami należy więc zacząć od dobrego przygotowania teoretycznego i zdobycia merytorycznej wiedzy na temat tego, czym są poszczególne kompetencje, jakie zdolności wchodzą w ich zakres i jak powinien przebiegać proces zmiany. Pierwszy obszar kompetencji, a więc kompetencje psychologiczne, stanowią: samoświadomość, czyli wiedza na temat samego siebie własnych możliwości, potrzeb, pragnień, zainteresowań, preferencji. Krótko mówiąc, tego wszystkiego, co nas cieszy i smuci, tego, co lubimy, i tego, co powoduje dyskomfort. Tego, co robimy świetnie i w czym jesteśmy dobrzy, oraz tego, co jest naszą piętą Achillesa, co nam nie wychodzi mimo wielu starań lub wymaga morderczego wysiłku, podczas gdy dla innych jest bułką z masłem. Wreszcie tego, czego w życiu chcemy (do czego dążymy, co jest dla nas ważne), oraz tego, czego nie jesteśmy w stanie zaakceptować; 28 www.samosedno.com.pl
Inteligencja emocjonalna. Jak panować nad uczuciami Sens i sedno emocji Wiemy zbyt wiele, a czujemy zbyt mało. A przynajmniej odczuwamy zbyt mało tych twórczych emocji, z których wyrasta dobre życie. Benjamin Disraeli Wszyscy mniej więcej wiemy, czym są emocje, gdyż doświadczamy ich na co dzień. Ogólnie można powiedzieć, że emocja jest pewnym stanem umysłu, któremu towarzyszą konkretne odczucia i wyraźne reakcje. Przykładowo, gdy czuję się szczęśliwy uśmiecham się, jestem pełen entuzjazmu, natomiast gdy przeżywam żałobę rozpaczam, płaczę, dotyka mnie frustracja i zniechęcenie. Etymologicznie emocja oznacza bycie w ruchu (łac. e-movere), co sugeruje działanie, bycie czynnym, reagowanie. Źródłosłów dobrze uwypukla pierwotne znaczenie emocji one mobilizują nas do aktywności i poruszają, dzięki nim nie jesteśmy bierni, nieczuli, statyczni. To emocje są źródłem energii, witalności. To one pobudzają do działania, nadając życiu pewną dynamikę. Naukowych definicji emocji stale przybywa. Trudno jednoznacznie orzec, która definicja jest pełna i najbardziej precyzyjna. W związku z tym Nico Frijda wyodrębnia następujące klasyfikacje: 1. Emocja jest skutkiem świadomej lub nieświadomej oceny jakiegoś zdarzenia, które wpływa na cele lub/i interesy podmiotu. Jeśli zdarzenie pokrywa się z powziętym celem emocja jest pozytywna; jeśli nie emocja jest negatywna. 2. Emocja wywołuje określone działanie. 3. Emocja jest doświadczana jako pewien rodzaj stanu psychicznego. Skutkami emocji są zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne, jak również reakcje behawioralne 14. Emocje wywołują określone skutki w zachowaniu organizmu oraz reakcje fizjologiczne. Dzieje się tak dlatego, iż emocja jest odczuciem, reakcją powstają- 14 Zob. tamże, s. 321. 42 www.samosedno.com.pl
Rozdział 2. Emocje, zachowania, interakcje cą w odpowiedzi na określone bodźce wewnętrzne lub zewnętrzne, przejawiające się zarówno pod postacią doznania, jak i na poziomie fizjologicznym oraz behawioralnym 15. Zapamiętaj Emocje to złożony zespół zmian cielesnych i psychicznych, obejmujących pobudzenie fizjologiczne, uczucia, procesy poznawcze i reakcje behawioralne wykonywane w odpowiedzi na sytuację spostrzeganą jako ważną dla danej osoby 16. Istnieje wiele różnych typów emocji. Naukowcy wyróżniają emocje podstawowe (z którymi przychodzimy na świat) oraz wtórne (które powstają ze skrzyżowania emocji podstawowych i których uczymy się przez całe życie). Emocje podstawowe stanowią wytwór ewolucji, steruje nimi filogenetycznie najstarsza część mózgu węchomózgowie. W literaturze przedmiotu 17 istnieją różne klasyfikacje emocji podstawowych. Najczęściej naukowcy wskazują na następujące: strach, gniew, smutek, radość, wstręt. Amerykański psycholog Robert Plutchik poszerza tę listę, dodając do wymienionych emocji: lęk, zaskoczenie, akceptację, ciekawość. Plutchik twierdzi, iż emocje podstawowe można zaobserwować na różnych poziomach filogenetycznych obrazujących przebieg ewolucji. Emocje podstawowe są na tyle charakterystyczne, że rozpoznaje je zdecydowana większość członków społeczeństwa, bez względu na kulturę i strukturę społeczną. Ich ekspresji często towarzyszą mimika i gestykulacja, które są na tyle czytelne i jednoznaczne, że mogą być zrozumiane przez większość ludzi niezależnie od ich rasy, płci, pochodze- 15 R. J. Sternberg, Wprowadzenie do psychologii, tłum. A. Matczak, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999, s. 238. 16 P. G. Zimbardo, Nieśmiałość. Co to jest? Jak sobie z nią radzić?, tłum. A. Sikorzyńska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 42. 17 Zob. P. Ekman, R. J. Davidson, Natura emocji, tłum. B. Wojciszke, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2012, s. 15 16. 43
Rozdział 3. Ty i twoje emocje Ja odzwierciedlone jak twoje emocje odbierają inni Pamiętaj, że obok Ja subiektywnego na jaźń składa się także Ja odzwierciedlone. Mead wskazuje, iż sposób myślenia o sobie jest uzależniony od sądów i ocen ludzi wokół. Na poziomie świadomym i podświadomym postrzegamy siebie tak, jak postrzegają nas inni. Przejmujemy ich postawy i działania wobec siebie. Równocześnie wywołujemy w innych takie myśli oraz przekonania, jakie nosimy w sobie 30. Ja odzwierciedlone składa się z wiedzy, przeczuć lub przypuszczeń, jakie ma człowiek w odniesieniu do tego, jak jest odbierany przez otoczenie. W warstwie lingwistycznej Ja odzwierciedlone przejawia się w opiniach typu: Uważam, że mnie nie znosi i nie akceptuje, Sądzę, iż jest mi życzliwa i nastawiona przychylnie, Wiem, że mnie kocha, bo patrzy na mnie z miłością, Wiem, że mnie ceni, gdyż powiedział mi to wczoraj. Nie ulega wątpliwości, że wiedza jest bliższa prawdzie obiektywnej niż domniemania i przeczucia, dlatego fakty, o których wiesz, traktuj jako ważniejsze, więcej mówiące o tobie. Natomiast opinie wynikające z domysłów staraj się zracjonalizować albo logicznie przefiltrować, ponieważ zawierają w sobie liczne zafałszowania i zniekształcenia poznawcze. To, jak ci się wydaje, że myślą i mówią o tobie inni, wcale nie oznacza, iż jest tak faktycznie, gdyż człowiek sam nadaje znaczenie swoim emocjom, odczuciom czy przeczuciom. Staraj się więc weryfikować i stale kontrolować Ja odzwierciedlone, czyli wiedzę o sobie budowaną na podstawie opinii innych. Ćwiczenie Monitoring jaźni Wypisz co najmniej 20 cech pozytywnych i negatywnych, które twoim zdaniem najlepiej cię charakteryzują (np. dowcipny, nieśmiały, nieatrakcyjny, opanowany, szarmancki, elokwentny itp.). 30 Zob. G. H. Mead, dz. cyt., s. 99. 65
Inteligencja emocjonalna. Jak panować nad uczuciami Następnie poproś innych (rodzinę, przyjaciół, znajomych, sąsiadów, współpracowników) o definicje poszczególnych cech (najlepiej, żeby zapisali je na kartce i oddali ją tobie). Mając owe opisy, zastanów się, czy faktycznie jesteś nosicielem cechy, którą sobie przypisujesz. Jeśli na tej podstawie uznasz, że jakaś cecha nie odpowiada twojemu zachowaniu, przestań o sobie myśleć w tych kategoriach. Stale monitoruj myślenie o sobie. Ilekroć zaczynasz wartościować w jakiś sposób, natychmiast zastanów się, czy taki tor myślenia jest uzasadniony i oparty na faktach. Kolejnym krokiem jest uzyskanie wiedzy na temat tego, jak emocje, które odczuwasz i okazujesz, są odbierane przez otoczenie. Emocjonalna dekonstrukcja jest ważna w tym sensie, iż na jej podstawie możesz zrozumieć, jakie emocje z twojej strony oddziałują na innych, jakie wywołują skutki wśród nich, jak wielki wpływ masz na to, jak inni się czują, a przede wszystkim, co o tobie myślą oraz jak cię oceniają. Uświadamiając sobie ową zależność, masz szansę dokonać zmian w postrzeganiu siebie oczami innych, a tym samym rozwiązać problemy związane z samooceną. Ćwiczenie Powróć do organizera emocji. Narysuj w nim trzykolumnową tabelę i każdego dnia zapisuj w niej, jaka emocja najdłużej ci dziś towarzyszyła oraz jak ją odbierali inni (co mówili, jak modyfikowało się ich zachowanie, jak różnicowały się ich reakcje). Kiedy już wypełnisz tabelę, odpowiedz na pytanie, które z ujawnianych przez ciebie emocji pozwalają innym myśleć o tobie dobrze, a które powodują, że ich opinia na twój temat nie jest najlepsza. 66 www.samosedno.com.pl