W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 1

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 1

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 2

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 4 5 S P I S T R E Ś C I Publikacja sfinansowana z Funduszu PHARE, projekt 2002/000-580-02-04 Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego" realizowany przez Ministerstwo Polityki Społecznej Publikacja ma charakter popularny, nie wyczerpuje zagadnień uregulowanych w rozporządzeniach wspólnotowych dotyczących koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Warszawa 2005 Wydawca: Ministerstwo Polityki Społecznej Opracowanie treści: Profile Sp. z o.o. ISBN 83-60259-12-7 1. Wstęp...6 2. Jakie przepisy regulują podleganie ubezpieczeniom społecznym w Unii Europejskiej...7 3. Gdzie obowiązują te przepisy...9 4. Formularze, formularze...10 5. W którym kraju możesz być ubezpieczony, czyli ogólne zasady właściwego ustawodawstwa...11 6. Wyjątki od zasady miejsca pracy, czyli szczególne zasady właściwego ustawodawstwa...16 I. Pracownicy delegowani...16 II. Osoby prowadzące działalność na własny rachunek, które czasowo pracują za granicą...20 III. Przedłużanie delegowania...24 IV. Któremu ustawodawstwu podlegają pracownicy transportu międzynarodowego?...25 V. Któremu ustawodawstwu podlegają marynarze?...27 7. Praca w więcej niż jednym państwie członkowskim...29 8. Działalność na własny rachunek prowadzona w kilku państwach jednocześnie...31 9. Prowadzenie działalności na własny rachunek oraz praca jednocześnie w kilku państwach...34 10. Personel misji dyplomatycznych i placówek konsularnych oraz personelu pomocniczego Wspólnot Europejskich...37 11. Ubezpieczenia obowiązkowe czy dobrowolne? Przepisy w pigułce...40 12. Instytucje, w których załatwiasz sprawy ubezpieczeniowe...46

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 6 6 7 1. Wstęp Polska jest pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. Możemy swobodnie podróżować po wszystkich unijnych krajach, osiedlać się, gdzie nam się podoba, studiować. Jednym z podstawowych praw obowiązujących w UE jest swoboda przemieszczania się osób, np. w celach zarobkowych. Wszędzie jesteśmy traktowani tak samo jak pozostali obywatele Unii mamy prawo do ochrony pracowniczej, emerytur i rent, świadczeń rodzinnych i chorobowych czy opieki lekarskiej. Choć każde państwo UE ma własne, odrębne przepisy, by jednak nie ograniczyć mieszkańcom Wspólnoty swobody podróży, pracy i osiedlania się, wprowadzono dla wszystkich krajów nadrzędne zasady określane jako koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego. Dzięki temu osoby pracujące w różnych krajach UE podlegają takim samym zasadom wskazującym, które państwo będzie decydowało o ich obowiązkach i uprawnieniach z zakresu zabezpieczenia społecznego. Przepisy te zawierają m.in. postanowienia dotyczące określania ustawodawstwa właściwego, czyli ustalania, w jakim kraju jesteś ubezpieczony, jeśli pracujesz lub otworzyłeś firmę. Wiedza o tym, jakiemu ustawodawstwu podlegasz, jest bardzo ważna, bo będziesz się orientował, w jakim kraju powinieneś opłacać składki, jakich formalności dopełnić, by nie stracić prawa do świadczeń. Te same prawa i obowiązki dotyczą nie tylko krajów starej piętnastki, lecz także 10 nowo przyjętych państw członkowskich. Możesz więc pomyśleć o poszukiwaniu pracy, osiedleniu się czy nauce nie tylko w Anglii czy Hiszpanii, lecz także w Czechach, na Węgrzech czy w Estonii. Ten poradnik ma pomóc każdemu, kto pracował, pracuje lub chce wyjechać do pracy w krajach UE, w zrozumieniu skomplikowanych zasad rządzących systemami zabezpieczenia społecznego. 2. Jakie przepisy regulują podleganie ubezpieczeniom społecznym w Unii Europejskiej Rozporządzenie (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 roku dotyczące stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się w granicach Wspólnoty, W Tytule II rozporządzenie to zawiera postanowienia określające ustawodawstwo właściwe w przypadku osób przemieszczających się między państwami unijnymi. Rozporządzenie (EWG) nr 574/72 z dnia 21 marca 1971 roku ustalające sposób stosowania Rozporządzenia 1408/71, Tytuł III zawiera przepisy wykonawcze do postanowień określających ustawodawstwo właściwe. W Załączniku Nr 10 do rozporządzenia 574/72 zostały wymienione instytucje i organy wskazane przez właściwe władze (w szczególności na mocy postanowień art. 14c, art. 14d par. 3 oraz art. 17 Rozporządzenia 1408/71) dla celów stosowania Tytułu II Rozporządzenia 1408/71 (właściwe ustawodawstwo). Rozporządzenie Rady (WE) nr 859/2003 z dnia 14 maja 2003 roku rozszerzające przepisy Rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 i Rozporządzenia (EWG) nr 574/72 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo Rozporządzenia zachowując wewnętrzne prawo poszczególnych krajów UE, koordynują cały system zabezpieczenia społecznego zjednoczonej Europy, gwarantują pracownikom i osobom pracującym na własny rachunek równe traktowanie we wszystkich krajach UE oraz zachowanie praw nabytych niezależnie od tego, gdzie mieszkasz lub pracujesz.

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 8 8 9 3. Gdzie obowiązują te przepisy? We wszystkich krajach Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego i innych krajach, z którymi Unia ma umowy o swobodnym przepływie osób, a więc: Austrii, Litwie, Belgii, Łotwie, Cyprze, Malcie, Czechach, Norwegii, Danii (poza Grenlandią Portugalii (także na i Wyspami Faro), Maderze i Azorach), Estonii, Słowacji, Finlandii, Słowenii, Francji (także na Reunion, Szwajcarii, Martynice, Gwadelupie Szwecji, i w Gujanie Francuskiej), Węgrzech, Grecji, Wielkiej Brytanii Hiszpanii, (także na Gibraltarze, Holandii, nie obowiązują na Wyspie Irlandii, Man i Wyspach Islandii, Normandzkich), Lichtensteinie, Włoszech. Luksemburgu, Jednak zasady koordynacji przestrzegane w Szwajcarii nie dotyczą 10 nowych państw członkowskich.

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 10 10 11 4. Formularze, formularze Aby ułatwić komunikowanie się państw członkowskich UE, prawo wspólnotowe wprowadziło odpowiednie formularze. Zawierają one dane wskazujące, w jakim kraju podlegasz ubezpieczeniom pracując w więcej niż jednym państwie członkowskim. Formularze te wydaje odpowiednia instytucja (w Polsce np. oddziały ZUS) na wniosek pracownika, pracodawcy lub osoby pracującej na własny rachunek. Formularz E 101 stosowany jest, gdy pracownik lub osoba prowadząca działalność zostaje oddelegowana do pracy za granicą, Formularz E 102 stosowany jest, gdy chcesz przedłużyć okres delegowania pracownika powyżej 12 miesięcy, Formularz E 103 stosowany jest przy wyborze ubezpieczenia przez personel administracyjny placówek dyplomatycznych i konsulatów, (Zastosowanie formularzy pokazujemy w dalszej części przewodnika od str 17). 5. W którym kraju możesz być ubezpieczony, czyli ogólne zasady właściwego ustawodawstwa Co to znaczy, że podlegasz ubezpieczeniu? To znaczy, że twój pracodawca lub ty sam opłacasz składki naliczane od twojej pensji. Od opłacania składek zależy twoje prawo do świadczeń, a więc ważne jest, żebyś dopełnił odpowiednich formalności związanych ze zgłoszeniem do ubezpieczenia. W Polsce rozróżniamy dwa rodzaje ubezpieczenia: społeczne, czyli emerytalne, rentowe, w razie choroby i macierzyństwa oraz w razie wypadków przy pracy zdrowotne. Jeżeli jesteś pracownikiem, podpisanie umowy o pracę z polskim czy zagranicznym pracodawcą, oznacza automatycznie, że zobowiązany jest on do odprowadzania składki od twojej pensji wyliczając ją według przepisów obowiązujących w kraju, w którym pracujesz. Jeżeli prowadzisz działalność gospodarczą sam opłacasz składki na różne rodzaje ubezpieczenia. U W A G A! Jeżeli nie będziesz ubezpieczony, nie dostaniesz żadnych świadczeń, gdy przejdziesz na emeryturę, zachorujesz czy urodzisz dziecko. Jeśli pracujesz lub zamierzasz podjąć pracę w krajach UE, powinieneś wiedzieć, przepisom jakiego państwa podlegasz, a więc w którym państwie odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne i zdro-

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 12 12 13 wotne, według jakich zasad i które państwo przyznaje ci świadczenia. Co to znaczy podlegać ustawodawstwu jakiegoś państwa? To znaczy, że twoje prawa i obowiązki jako pracownika, pracodawcy czy osoby prowadzącej działalność gospodarczą, są takie same jak obywateli państwa, w którym pracujesz lub masz firmę. Składki na ubezpieczenie muszą być wyliczone według przepisów obowiązujących w tym kraju. Kogo obejmują zasady właściwego ustawodawstwa? pracowników osoby pracujące na własny rachunek. W Polsce dla celów koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego do grupy pracowników zalicza się: osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy, osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, zlecenia, osoby wykonujące pracę nakładczą, członków rolniczych spółdzielni, duchownych, osoby pracujące w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, funkcjonariuszy mundurowych. Dzieje się tak dlatego, że prawo wspólnotowe szeroko pojmuje pojęcie pracownik. Zgodnie z orzeczeniami Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości pracownikiem jest każdy,kto wykonuje przez pewien czas pracę na rzecz i pod kierownictwem innej osoby w zamian za wynagrodzenie. Nie są natomiast pracownikami: stypendyści sportowi, słuchacze Krajowej Szkoły Administracji Publicznej, bezrobotni, osoby pobierające zasiłki dla bezrobotnych, macierzyńskie, przebywające na urlopie wychowawczym, pobierające świadczenia socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz osoby pobierające zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia. Do osób prowadzących działalność na własny rachunek zalicza się: osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, wspólników spółek partnerskich, jawnych i komandytowych, wspólników jednoosobowych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, przedstawicieli wolnych zawodów, np. dziennikarzy, twórców i artystów, rolników. W zakresie zabezpieczenia społecznego możesz podlegać ustawodawstwu tylko jednego państwa. Podstawową zasadą dla ustalenia właściwego ustawodawstwa w dziedzinie ubezpieczeń jest zasada miejsca pracy podlegasz ubezpieczeniu społecznemu i zdrowotnemu tam, gdzie pracujesz. I tak: pracownik zatrudniony na terytorium jednego państwa podlega jego ustawodawstwu, nawet jeżeli zamieszkuje w innym państwie lub jeżeli przedsiębiorstwo lub pracodawca, który go zatrudnia, ma zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności na terytorium innego państwa członkowskiego, osoba prowadząca działalność na własny rachunek w jednym kraju podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli zamieszkuje na terytorium innego,

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 14 14 15 marynarz pływający pod banderą państwa członkowskiego, podlega ustawodawstwu tego państwa, urzędnicy podlegają ustawodawstwu państwa, którego administracja ich zatrudnia, Pan Chrząstek jest zatrudniony przez pracodawcę na Litwie. Ponieważ pracuje wyłącznie na terytorium Litwy, obowiązują go litewskie przepisy o zabezpieczeniu społecznym. Miejsce zamieszkania ani obywatelstwo nie mają w tym przypadku znaczenia. Pan Kowalski jest deputowanym do Parlamentu Europejskiego i zatrudnia kilku asystentów. Osoby te często muszą wykonywać swoją pracę w Belgii oraz we Francji. Asystenci posłów do PE są urzędnikami, dlatego w czasie wykonywania pracy za granicą podlegają nadal polskiemu ustawodawstwu w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. Pan Zieliński jest urzędnikiem, podlegającym powszechnemu systemowi ubezpieczeń społecznych w Polsce. Zostaje oddelegowany na sześć miesięcy do irlandzkiego Ministerstwa Spraw Socjalnych i Rodziny, aby zapoznał się z rozwiązaniami irlandzkimi w zakresie polityki społecznej. Pozostanie on ubezpieczony w polskim systemie ubezpieczeń społecznych. Regulują je przede wszystkim następujące ustawy: ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych /Dz. U. Nr 137, poz. 887 ze zm. /, ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych /Dz. U. Nr 210, poz. 2135/, ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy /Dz. UNr 99, poz. 1001/, ustawa z 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy /Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 85 ze zm. /, ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników /Dz. U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25, ze zm. /. W dalszej części naszego poradnika pokażemy, jak w praktyce realizowana jest zasada miejsca pracy oraz wszelkie od niej wyjątki. Zgodnie z podstawową zasadą miejsca pracy, jeśli pracujesz lub prowadzisz działalność na własny rachunek w Polsce musisz dostosować się do polskich przepisów w zakresie zabezpieczenia społecznego.

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 16 16 17 6. Wyjątki od zasady miejsca pracy, czyli szczególne zasady właściwego ustawodawstwa Od podstawowej zasady, że jesteś ubezpieczony tam, gdzie pracujesz, są ważne wyjątki: I. Pracownicy delegowani Jeśli firma, w której jesteś zatrudniony, kieruje cię do pracy na terytorium innego państwa, nadal podlegasz ustawodawstwu państwa, w którym działa zatrudniająca cię firma pod warunkiem, że okres delegowania nie przekracza 12 miesięcy. Składki do ZUS odprowadza za ciebie twój pracodawca. Byś miał status pracownika delegowanego, muszą być spełnione następujące warunki: musisz być zatrudniony w ramach umowy o pracę zawartej z wysyłającym pracodawcą, podczas pracy za granicą musisz podporządkowywać się poleceniom swojego polskiego pracodawcy co do czasu, miejsca i rodzaju wykonywania pracy, czas oddelegowania musi być z góry określony. U W A G A! Jeśli pracodawca deleguje cię na czas dłuższy niż 12 miesięcy, to będziesz podlegał ubezpieczeniom w państwie, w którym pracujesz! U W A G A! Jeżeli twoja firma zatrudnia w Polsce tylko personel administracyjny, natomiast właściwą działalność gospodarczą prowadzi w innym państwie i tam są zatrudnieni wszyscy pracownicy, nie będziesz miał statusu pracownika delegowanego i będziesz podlegał ubezpieczeniu w kraju, w którym pracujesz. U W A G A! Jeśli twój pracodawca na czas pracy za granicą udzielił ci urlopu bezpłatnego, nie możesz być uznany za pracownika delegowanego. Aby móc stosować wobec ciebie polskie przepisy, twój pracodawca musi uzyskać w oddziale ZUS, któremu podlega firma, formularz E 101. Jak się ten formularz uzyskuje? Pracodawca, który deleguje pracownika musi zwrócić się do oddziału ZUS, któremu podlega, z wnioskiem o wydanie takiego zaświadczenia. Oddział ZUS wystawiający formularz E 101 musi poinformować pracodawcę, jakie warunki musi spełnić, by otrzymać formularz. Wniosek powinien zawierać niezbędne informacje: dane ewidencyjne i identyfikacyjne pracownika imię, nazwisko, data urodzenia, adres zamieszkania w Polsce, numery identyfikacyjne (PESEL, NIP), a w razie ich braku serię i numer dowodu osobistego lub paszportu, dane ewidencyjne i identyfikacyjne pracodawcy, tj. nazwa, adresy prowadzonej działalności w Polsce i za granicą, numery identyfikacyjne (NIP, REGON), a gdy pracodawcy nie nadano tych numerów lub jednego z nich numer PESEL lub serię i numer dowodu osobistego albo paszportu, okres, na jaki pracownik ma być oddelegowany za granicę, informację, czy pracownik wykonywał wcześniej pracę na obszarze kraju UE. Warunki delegowania reguluje szczegółowo Decyzja Nr 181 Komisji Administracyjnej z dnia 13 grudnia 2000 r.

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 18 18 19 Oddział ZUS musi ustalić, czy delegujący pracodawca prowadzi rzeczywistą działalność na terenie Polski, a więc: miejsce siedziby i zarządu, liczbę pracowników, którzy nie są delegowani do pracy za granicę, miejsce, w którym zawierana jest większość umów z klientami, długość czasu prowadzenia działalności przez wysyłające przedsiębiorstwo na obszarze państwa wysyłającego, prawo, któremu podlegają umowy z klientami, osiągane obroty. Polska firma budowlana podpisała kontrakt z niemieckim inwestorem. Do realizacji tego kontraktu polskie przedsiębiorstwo oddelegowuje na 12 miesięcy do Niemiec czterech pracowników. Oprócz kontraktu w Niemczech firma ta prowadzi w Polsce działalność i osiąga z niej większość obrotów. Polski pracodawca powinien zwrócić się z wnioskiem do właściwego oddziału ZUS, który wystawia dla oddelegowywanych pracowników formularze E 101. Na podstawie tych zaświadczeń, przez 12 miesięcy nie stosuje się wobec pracowników niemieckiego ustawodawstwa w zakresie ubezpieczeń społecznych, mają natomiast zastosowanie przepisy polskie. Polska firma zatrudnia 20 pracowników i wysyła ich do pracy w Belgii. Umowa o pracę z polskim pracodawcą została zawarta na czas określony, na dwa lata i na ten sam okres pracownicy mają być wysłani do Belgii. W takim przypadku oddział ZUS odmawia wystawienia formularza E-101, ponieważ czas pracy za granicą przekracza 12 miesięcy, a firma nie prowadzi w Polsce w znacznej mierze działalności. Polska firma wysłała 5 pracowników do Francji do pracy na jej rachunek, w ramach kontraktu zawartego z firmą francuską na 10 miesięcy. ZUS wystawił formularze E-101. Po 6 miesiącach polski pracodawca zerwał kontrakt z firmą francuską i zawarł podobny kontrakt z firmą belgijską na 12 miesięcy. W chwili, gdy pracownicy rozpoczęli pracę w firmie belgijskiej, formularze wystawione na pracę we Francji straciły ważność. Polski pracodawca może wystąpić do ZUS o poświadczenie nowych formularzy na okres delegowania do Belgii. U W A G A! Możesz być delegowany jednocześnie do kilku przedsiębiorstw w jednym państwie Unii. Praca musi być jednak wykonywana dla firmy, która cię wysyła. Formą oddelegowania jest także podróż służbowa. Krótkie przerwy w pracy za granicą dla twojej firmy nie przerywają oddelegowania. Jeżeli przerwa jest dłuższa niż 2 miesiące, okres delegowania liczony jest na nowo. Pani Kowalska, delegowana z Polski do pracy w Danii na 11 miesięcy, po piątym miesiącu pracy powróciła do Polski na 1,5 miesiąca, po czym znowu udała się do Danii na to samo miejsce i stanowisko co wcześniej. W tym przypadku przerwa wliczana jest w okres delegowania. Delegowanie nie zostało przerwane. Gdyby jednak pani Kowalska powróciła do Polski na 4 miesiące, wystąpiłaby przerwa w delegowaniu i kolejny wyjazd byłby traktowany jako nowy. Wystawia się wtedy nowy formularz E-101, o ile przewidywany okres wykonywania pracy następujący po tej przerwie, nie przekracza 12 miesięcy.

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 20 20 21 II. Osoby prowadzące działalność na własny rachunek, które czasowo pracują za granicą Zgodnie z przepisami wspólnotowymi osoba prowadząca działalność na własny rachunek może się sama oddelegować do pracy w innym państwie. Określa się to jako przeniesienie działalności. Jeśli prowadzisz działalność na własny rachunek, np. w Polsce i czasowo będziesz świadczyć usługi w ramach tej działalności w innym kraju (czyli de facto na jakiś czas przeniesiesz ją do innego kraju), w dalszym ciągu podlegasz ustawodawstwu pierwszego państwa, czyli Polski, pod warunkiem, że przewidywany okres wykonywania działalności w tym drugim państwie nie przekracza 12 miesięcy. Delegowanie osoby pracującej na własny rachunek także można przedłużyć o kolejne 12 miesięcy. Zanim jednak przeniesiesz swą działalność, musisz wykonywać pracę na własny rachunek w państwie, w którym chcesz opłacać składki. Oznacza to, że zanim wyjedziesz do innego państwa, musisz przez jakiś czas prowadzić działalność w Polsce. Przepisy wspólnotowe nie określają, jak długo trzeba wykonywać działalność w jednym państwie przed rozpoczęciem pracy w innym. Ważne jest jednak, aby po zakończeniu przejściowej działalności osoba ta powróciła do państwa, w którym prowadzi swą podstawową działalność. Pan Wiśniewski przez 3 lata prowadził w Polsce firmę elektroniczną. Udało mu się zawrzeć korzystny kontrakt z firma niemiecką, który poza spodziewanym zyskiem, umożliwia mu również poznanie nowinek technologicznych i organizacji pracy dużego koncernu. Kontrakt wyma- ga osobistego świadczenia usług w Niemczech. Po roku pan Wiśniewski wrócił do Polski i dalej prowadzi swoją firmę. Spełnił więc wszystkie warunki przeniesienia działalności. Na czas pracy za granicą przez osobę prowadzącą działalność na własny rachunek podobnie jak dla pracowników ZUS wystawia formularz E 101. Jak się go załatwia? Oddział ZUS wystawi i poświadczy formularz tylko wówczas, gdy: praca za granicą ma określony zakres zadań i czas trwania, przed rozpoczęciem pracy prowadziłeś działalność na własny rachunek na terenie Polski, odprowadzasz składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne w Polsce, jesteś w stanie udowodnić, co konkretnie będziesz robił za granicą (poprzez przedstawienie stosownych umów), w czasie wykonywania przejściowej pracy za granicą, nadal musisz spełniać w Polsce warunki pozwalające na kontynuowanie działalności po powrocie, a więc utrzymywać firmę, opłacać składki i podatki oraz jeśli płaciłeś podatek VAT zachować swój numer. Oddział ZUS zawsze sprawdza, czy jesteś zgłoszony do ubezpieczeń społecznych i opłacasz na nie składki. Pan Pawłowski prowadził w Polsce przez 2 lata działalność gospodarczą w zakresie usług budowlano-remontowych. Jednak przez rok, ze względów ekonomicznych, był zmuszony do zaprzestania jej prowadzenia. Po roku ponownie ją rozpoczął i od razu podpisał umowę ze szwedzką firmą budowlaną. Prace w Szwecji miały trwać 3 miesiące. Oddział ZUS sprawdził, czy pan Pawłowski spełnił wszystkie warunki i okazało się, że przez rok działalność była zawieszona. Dlatego odmówił

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 22 22 23 mu wystawienia E 101. Oczywiście, pan Pawłowski może wyjechać do Szwecji, ale nie będzie mógł otrzymać formularza E 101, a więc będzie podlegał ustawodawstwu szwedzkiemu. Nawet jeśli zalegasz z opłacaniem składek, oddział ZUS poświadczy formularz E 101 jeśli spełnisz wszystkie pozostałe warunki. ZUS rozpocznie jednak postępowanie, by zaległości wyegzekwować. o wszystkich zmianach, jakie zaszły w okresie oddelegowania, wówczas gdy okres oddelegowania uległ skróceniu lub został przerwany. Gdy zmienisz pracodawcę, bo np. twoja firma połączyła się z inną, albo otrzymałeś od szefa inne zadania w kraju, w którym zostałeś zatrudniony, twój pracodawca także powinien o tym poinformować ZUS. Powyższe przepisy stosuje się także wobec rolników, których zalicza się do grupy osób pracujących na własny rachunek. Zgodnie jednak z ustawodawstwem polskim, kontynuowanie ubezpieczenia rolniczego w KRUS, będzie możliwe tylko w przypadku czasowego świadczenia usług za granicą z wyłączeniem wszelkich form zatrudnienia w powiązaniu z działalnością rolniczą prowadzoną w Polsce. Oznacza to, że oddziały ZUS wystawiają formularze E 101 również rolnikom. Zawsze przed poświadczeniem formularza rolnikom ZUS zwraca się do oddziału KRUS, by potwierdzić podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników oraz zasadność kontynuowania ubezpieczenia w KRUS, ponieważ zaistniały nowe okoliczności polegające na dodatkowej działalności rolnika poza granicami Polski. U W A G A! Jeśli jesteś oddelegowany do: Belgii, Holandii, Finlandii, Francji, na Litwę, Łotwę, do Szwecji lub Islandii, ZUS powinien wysłać jeden egzemplarz formularza do odpowiedniej instytucji państwa, w którym będziesz pracować. U W A G A! Zarówno pracownik jak i pracodawca, muszą informować ZUS

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 24 24 25 III. Przedłużanie delegowania Jeśli przed upływem 12 miesięcy oddelegowania lub pracy na własny rachunek za granicą okaże się, że z powodu nieprzewidzianych okoliczności delegowanie lub przeniesienie działalności nie może zakończyć się w ciągu roku, można starać się o zgodę na dalsze ubezpieczenie w państwie, w którym byłeś ubezpieczony dotychczas. Aby to uzyskać, należy złożyć we właściwej instytucji ubezpieczeniowej w kraju, w którym pracujesz, wniosek na formularzu E 102 Przedłużenie okresu oddelegowania lub prowadzenia działalności na własny rachunek. Pan Jarocki jest zatrudniony i ubezpieczony w Polsce. Polski pracodawca oddelegował go do pracy na budowie w Hiszpanii na 12 miesięcy. Pracodawca jednak uznał, że praca ta musi zostać przedłużona o kolejnych 6 miesięcy. O zgodę polski pracodawca powinien wystąpić do hiszpańskiej instytucji przed upływem pierwszych 12 miesięcy. Pracodawca musi złożyć formularz E 102 przed upływem 12 miesięcy, inaczej instytucja ubezpieczeniowa, do której się zwrócił odrzuci prośbę Obywatel Belgii prowadzący przejściowo na obszarze Polski samodzielną działalność gospodarczą, przesłał do Centrali ZUS formularz E 102.Wnioskuje w nim o przedłużenie pracy w Polsce o 10 miesięcy.jednakże z formularza wynika, że pracuje w Polsce już od 2 lat (a więc dłużej niż 12 miesięcy). Centrala ZUS odmawia przedłużenia zastosowania belgijskich przepisów na dalszy okres wynikających z zasad dotyczących przedłużania delegowania i informuje o innych możliwościach wynikających z zasad koordynacji. IV. Któremu ustawodawstwu podlegają pracownicy transportu międzynarodowego? Członkowie personelu transportu lądowego, wodnego lub powietrznego kierowcy ciężarówek i autokarów, pracownicy żeglugi śródlądowej, kolejarze, lotnicy, zatrudnieni w międzynarodowych przedsiębiorstwach pracują na terytorium różnych państw na tym polega specyfika ich pracy. Generalnie podlegają oni ustawodawstwu tego kraju, w którym ma siedzibę przedsiębiorstwo, które ich zatrudnia. Polska firma zajmuje się międzynarodowym transportem samochodowym. Pracują w niej Polacy, Czesi i Słowacy, przewożą ciężarówkami towary do innych państw Unii. Wszyscy oni są objęci polskim systemem zabezpieczenia społecznego, ponieważ na terenie Polski ma siedzibę zatrudniająca ich firma transportowa. Pan Kowalski jest pilotem. Mieszka w Polsce, ale pracuje dla holenderskich linii lotniczych. Pan Kowalski podlega ubezpieczeniu w Holandii, bo w tym kraju mieści się siedziba firmy. Są jednak dwa wyjątki od tej reguły: jeżeli twoje przedsiębiorstwo ma także filię lub stałe przedstawicielstwo w innym kraju niż ten, gdzie mieści się jego siedziba podlegasz systemowi ubezpieczeń kraju, w którym znajduje się filia lub stałe przedstawicielstwo. jeżeli pracujesz przede wszystkim w kraju, w którym mieszkasz będziesz podlegać ustawodawstwu tego państwa.

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 26 26 27 Pan Nowak jest pilotem, pracuje jednak w stałym przedstawicielstwie w Polsce francuskich linii lotniczych. Pan Nowak nie będzie podlegał ustawodawstwu Francji, lecz Polski. Pracowników transportu międzynarodowego również obowiązują formularze E 101. Aby go uzyskać, pracodawca powinien zwrócić się do oddziału ZUS, któremu podlega. U W A G A! W przypadku pracowników transportu międzynarodowego okres pracy za granicą nie jest ograniczony do 12 miesięcy tak jak w przypadku pracowników delegowanych! ZUS wystawia formularze E 101 na pewien czas (np.: na półtora roku) i po upływie tego czasu pracodawca musi ponownie zwrócić się o kolejny formularz. Za każdym razem ZUS sprawdza w systemie informatycznym, czy pracownik jest zgłoszony do ubezpieczeń i czy pracodawca opłaca za niego składki. V. Któremu ustawodawstwu podlegają marynarze? Przepisy dotyczące ubezpieczenia marynarzy są inne niż dla pracowników i osób prowadzących działalność gospodarczą. Mogą oni bowiem być albo pracownikami najemnymi, albo pracować na własny rachunek. Zgodnie z generalną zasadą marynarz pracujący na statku czy to jako pracownik najemny, czy jako osoba prowadząca działalność na własny rachunek, objęty jest ustawodawstwem tego państwa, pod którego banderą statek pływa. Jest to tzw. prawo bandery. Od tej zasady przewidziane są jednak wyjątki: Jeśli wykonujesz pracę najemną w przedsiębiorstwie albo na statku pływającym pod banderą jednego państwa, lecz firma wysłała cię do pracy na pokład statku pływającego pod banderą innego państwa Jeśli jesteś zatrudniony w przedsiębiorstwie jednego państwa i pracujesz jako osoba prowadząca działalność na własny rachunek na statku innego państwa Obowiązuje wtedy ta sama procedura, jak przy przedłużeniu pracy na własny rachunek dla innych osób. Polscy marynarze pracujący na statkach innych krajów UE najczęściej podejmują jednak pracę nie jako osoby prowadzące działalność na własny rachunek oraz bez pośrednictwa polskiego pracodawcy. U W A G A! Zgodnie z porozumieniem polsko-norweskim, marynarze pływający na statkach norweskich podlegają ustawodawstwu polskiemu! Są to jednak wyłącznie dobrowolne składki na ubezpieczenia emerytalne

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 28 28 29 i rentowe. Wszystkie pozostałe świadczenia (chorobowe, wypadkowe) zapewnia armator norweski. Nie dotyczy ono jednak osób, które jednocześnie w Polsce pracują dla innego pracodawcy lub prowadzą działalność na własny rachunek. Marynarzy pracujących dla norweskiego armatora obsługuje oddział ZUS właściwy dla ich miejsca zamieszkania. Marynarze pracujący na własny rachunek, którzy z uwagi na prowadzoną działalność podlegają ustawodawstwu państwa, pod którego banderą pływa statek, będą podlegali tym przepisom nawet jeśli najmą się jako firma pod banderę innego państwa członkowskiego pod warunkiem, że kontrakt jest krótszy niż rok. Obywatel szwedzki jest marynarzem na szwedzkim statku. Pracę wykonuje jako samodzielny przedsiębiorca. Przez 3 miesiące będzie pracował na statku pływającym pod polską banderą. Wobec niego nie będzie miało zastosowania polskie ustawodawstwo. Natomiast ktoś, kto nie jest członkiem załogi statku, jednak pracuje na statkach różnych bander jako pracownik portu, będzie podlegać ustawodawstwu kraju, w którym znajduje się port. Pan X jest zatrudniony w duńskim porcie.wykonuje pracę polegającą na rozładunku statków, które pływają pod banderami innych państw UE/EOG. Wobec niego będą miały zastosowanie przepisy ustawodawstwa duńskiego, mimo że jego praca często wykonywana jest na obcych statkach. 7. Praca w więcej niż jednym państwie członkowskim Któremu ustawodawstwu podlega pracownik, zatrudniony w kilku państwach członkowskich jednocześnie? Obowiązuje tu kilka zasad. pracownik podlega ustawodawstwu państwa, w którym mieszka, jeżeli: a. przynajmniej częściowo pracuje na terytorium tego państwa, b. jest związany z kilkoma przedsiębiorstwami lub z kilkoma pracodawcami mającymi zarejestrowaną siedzibę lub prowadzącymi działalność na terytorium różnych państw członkowskich; Osobie, która podlega polskiemu ustawodawstwu, oddział ZUS wystawia formularz E 101. Przedtem ustala: dane jej pracodawców (zarówno polskich, jak i zagranicznych), czy osoba jest zgłoszona do ubezpieczeń społecznych w Polsce (także przez zagranicznego pracodawcę), państwo zamieszkania tej osoby. Pan Kowalski mieszka w Polsce i tu jest zatrudniony. Jednocześnie (kilka dni w tygodniu) pracuje w Niemczech. W takim przypadku podlega on systemowi ubezpieczeń społecznych państwa, w którym mieszka, czyli w Polsce. Pan Klaus, obywatel czeski, mieszka i pracuje w Czechach. Jednocześnie zatrudniony jest na podstawie umowy o pracę w Polsce. Podlega on czeskiemu ustawodawstwu, bo tam mieszka.

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 30 30 31 Wystawiając formularz E 101, oddział ZUS powinien skontaktować się z zagranicznym pracodawcą osoby występującej o formularz i przekazać mu informacje o obowiązkach związanych z ubezpieczeniem w Polsce. Musi poinformować zagranicznego pracodawcę o zasadach zgłaszania do ubezpieczeń oraz opłacania i rozliczania składek na polskie ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. W takim przypadku oddziały ZUS wydają formularze z reguły na rok, można je przedłużać, o ile praca za granicą nadal jest świadczona. pracownik podlega ustawodawstwu państwa, na terytorium którego przedsiębiorstwo lub jego pracodawca ma zarejestrowaną siedzibę lub prowadzi działalność jeżeli nie mieszka w państwie, w którym pracuje. Pan Kowalski mieszka w Polsce, a zatrudniony jest w przedsiębiorstwie prowadzącym w Europie restauracje. Siedziba tego przedsiębiorstwa znajduje się w Holandii. Pan Kowalski pracuje na rzecz tego przedsiębiorstwa jako kucharz w restauracjach w Niemczech oraz w Czechach. Będzie podlegał przepisom o ubezpieczeniu społecznym państwa, w którym ma siedzibę pracodawca w tym przypadku przepisom holenderskim. 8. Działalność na własny rachunek prowadzona w kilku państwach jednocześnie Jeśli prowadzisz działalność na własny rachunek na terytorium dwóch lub więcej państw, podlegasz ustawodawstwu tego państwa, w którym mieszkasz. Pan Nowak mieszka i prowadzi działalność gospodarczą w Polsce, poza tym zarejestrował taką działalność na Węgrzech. Podlega zatem polskim przepisom w zakresie ubezpieczeń społecznych, bo mieszka w Polsce i tu prowadzi część działalności gospodarczej. Jeżeli nie prowadzisz działalności w kraju, w którym mieszkasz podlegasz ustawodawstwu państwa, na którego terytorium prowadzisz swoją podstawową działalność. Miejsce prowadzenia podstawowej działalności to przede wszystkim: miejsce, gdzie znajduje się stała siedziba lub stała działalność, gdy takiego miejsca nie ma, bierze się pod uwagę zwyczajowy charakter lub czas trwania działalności, liczbę wykonywanych usług oraz wielkość dochodów z prowadzonej działalności. Pani Walewska ma firmę w Polsce. Zajmuje się produkcją i montażem schodów drewnianych. Kilka razy w roku, na dwa miesiące, wyjeżdża do Szwecji, by montować te schody u swoich klientów. Przez cały czas podlega ona polskim przepisom

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 32 32 33 Pan Laskowski mieszka w Polsce i tu prowadzi spółkę cywilną. Jednocześnie wykonuje działalność gospodarczą w Austrii. Polskie przepisy stanowią, że osoba prowadząca kilka rodzajów działalności podlega ubezpieczeniom społecznym z jednego wybranego rodzaju działalności. Zatem sama będzie odprowadzała składki na ubezpieczenia społeczne z prowadzonej działalności gospodarczej, natomiast zgodnie z polskimi przepisami zobowiązana będzie do odprowadzania dwóch składek na ubezpieczenie zdrowotne Pan Rak jest rolnikiem, prowadzi gospodarstwo rolne i z tego tytułu podlega ubezpieczeniom społecznym jako rolnik. W Polsce również zamieszkuje. Równocześnie otworzył firmę w Czechach. Wobec tej osoby zastosowanie będzie miało ustawodawstwo polskie. Ono, rozstrzygając zbieg ubezpieczeń rolnik i działalność na własny rachunek, daje panu Rakowi prawo wyboru ubezpieczenia, pod warunkiem że nieprzerwanie podlegał ubezpieczeniu rolniczemu przez co najmniej 3 lata. Jeżeli spełnił warunki i dokonał wyboru ubezpieczenia rolniczego, wówczas nie będzie podlegał ubezpieczeniom społecznym ani ubezpieczeniu zdrowotnemu z prowadzonej działalności na terytorium Czech. Jeżeli natomiast nie spełnił warunków bycia 3 lat w ubezpieczeniu rolniczym, obowiązkowo będzie podlegał ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu w Polsce z działalności gospodarczej, którą prowadzi na terenie Czech. Dla takich osób także wystawiane są formularze E 101. Przed wydaniem formularza dla osób ubezpieczonych w Polsce oddział ZUS ustali: czy zgłosiłeś się do ubezpieczeń w Polsce, gdzie oprócz Polski prowadzisz działalność, w jakim kraju mieszkasz na podstawie twojego oświadczenia, czy opłacasz składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. ZUS wydaje z reguły formularz na rok.

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 34 34 35 9. Prowadzenie działalności na własny rachunek oraz praca jednocześnie w kilku państwach Osoba, która jednocześnie w różnych państwach jest pracownikiem i prowadzi działalność na własny rachunek, podlega ubezpieczeniu w tym kraju, w którym jest pracownikiem. Pan Nowak pracuje w Polsce i jednocześnie prowadzi w Niemczech działalność gospodarczą. Niezależnie od tego, czy mieszka w Polsce, czy w Niemczech, podlega polskim przepisom ubezpieczeniowym, bowiem w Polsce ma status pracownika. Pan Zieliński prowadzi firmę w Polsce. Oprócz tego prowadzi działalność o podobnym profilu w Austrii. W Polsce pracuje także na podstawie kontraktu menedżerskiego.podlega on polskiemu ustawodawstwu,ponieważ w Polsce wykonuje pracę za wynagrodzeniem kontrakt menedżerski. Gdy praca za wynagrodzeniem (na podstawie umowy o pracę, umowy zlecenia, kontraktu menedżerskiego) wykonywana jest w Polsce formularze E 101 wystawia oddział ZUS, któremu podlega pracownik. Jeśli nie mieszka on w Polsce odpowiednia instytucja ubezpieczeniowa kraju, gdzie pracuje. Przed poświadczeniem formularza oddział ustala: dane polskiego pracodawcy (by było wiadomo, czy zostałeś zgłoszony do ubezpieczeń społecznych oraz jaka jest podstawa wymiaru składek na te ubezpieczenia), dane dotyczące rodzaju prowadzonej za granicą działalności. Powyższe zasady nie obowiązują jednak w przypadkach podwójnego ubezpieczenia wymienionych w tzw. załączniku VII wspólnotowych przepisów! Jak wiadomo w krajach UE i EOG obowiązuje zasada jednego ustawodawstwa możesz podlegać przepisom tylko jednego kraju. Są jednak sytuacje, kiedy będziesz podlegać ustawodawstwu dwóch krajów jednocześnie. Dzieje się tak wtedy, gdy: prowadzisz działalność na własny rachunek w Belgii, Czechach, Grecji, we Włoszech, na Malcie, w Portugalii, Słowacji i pracujesz na podstawie umowy o pracę czy zlecenia w innym państwie członkowskim Pan Kowalski prowadzi działalność na własny rachunek w Belgii. Jednocześnie jest zatrudniony w Polsce na podstawie umowy o pracę. Pan Kowalski jest objęty zarówno belgijskim, jak i polskim ustawodawstwem w dziedzinie ubezpieczeń społecznych. jeśli prowadzisz działalność na własny rachunek i mieszkasz na Cyprze, w Danii, Estonii, Hiszpanii, Finlandii i Szwecji oraz gdy pracujesz na umowę o pracę lub zlecenie w innym państwie. Pan Nowak zamieszkał na Cyprze i zarejestrował tam firmę komputerową. Jednocześnie przez kilka dni w miesiącu pracuje jako konsultant na podstawie umowy zlecenia w Polsce. Pan Nowak podlega jednocześnie ubezpieczeniu cypryjskiemu i polskiemu.

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 36 36 37 jeśli prowadzisz działalność na własny rachunek we Francji oraz jesteś zatrudniony w innym państwie, z wyjątkiem Luksemburga, Pani Wiśniewska prowadzi działalność na własny rachunek we Francji. W tym samym czasie zatrudniona jest w Polsce na podstawie umowy o pracę. Jest objęta zarówno francuskim, jak i polskim ustawodawstwem w dziedzinie ubezpieczeń społecznych. jeśli prowadzisz gospodarstwo rolne w Niemczech, a oprócz tego jesteś zatrudniony w innym państwie. Pan Schmidt ma w Niemczech gospodarstwo rolne. Jednocześnie jest zatrudniony w polskiej firmie przetwórczej. Podlega on jednocześnie polskiemu i niemieckiemu systemowi ubezpieczeń społecznych. Polska nie wprowadziła do tego załącznika zapisu o stosowaniu polskiego ustawodawstwa w przypadku prowadzenia działalności na własny rachunek w Polsce i zatrudnienia w innym państwie członkowskim. I dlatego osoba prowadząca samodzielną działalność w Polsce i jednocześnie zatrudniona w innym państwie unijnym objęta będzie jedynie ustawodawstwem państwa, w którym wykonuje pracę najemną. Nie będzie miało wówczas zastosowania polskie ustawodawstwo. 10. Personel misji dyplomatycznych i placówek konsularnych oraz personel pomocniczy Wspólnot Europejskich Zgodnie z podstawową zasadą miejsca pracy członkowie personelu obsługi misji dyplomatycznych i placówek konsularnych, zatrudniona przez nich służba domowa oraz personel pomocniczy Wspólnot Europejskich objęci są obowiązkiem ubezpieczenia w kraju pracy. Jednak obejmuje ich szczególny przepis prawo wyboru ustawodawstwa, któremu chcą podlegać. Członkowie personelu obsługi misji dyplomatycznych i placówek konsularnych, mogą zdecydować się albo na ustawodawstwo państwa ich wysyłającego lub przyjmującego. Wyboru mogą dokonać w końcu każdego roku kalendarzowego. Wyboru dokonują na formularzu E 103 Korzystanie z prawa wyboru, wypełniając część A tego formularza w trzech egzemplarzach. Jeden egzemplarz zostaje przekazany placówce dyplomatycznej, urzędowi konsularnemu lub pracownikowi tych instytucji a dwa pozostałe egzemplarze przesyłane są do wyznaczonej instytucji w państwie, którego ustawodawstwo pracownik wybrał. Jeśli wybierzesz ustawodawstwo polskie jest to: I Oddział ZUS w Warszawie jeśli placówka ma siedzibę za granicą, oddział ZUS, któremu podlega placówka dyplomatyczna lub konsularna (jeśli znajduje się ona w Polsce).

W Ktorym K6 Gok 31/8/05 12:03 Page 38 38 39 Pan Kowalski został zatrudniony jako tłumacz przez polską placówkę konsularną w Madrycie. Zgodnie z wspólnotową zasadą miejsca pracy podlega ustawodawstwu hiszpańskiemu. Pan Kowalski zdecydował się jednak pozostać w polskim systemie ubezpieczeń. Wypełnił część A formularza E 103 i przekazał jeden egzemplarz pracodawcy, czyli konsulatowi, a dwa I Oddziałowi ZUS w Warszawie. Za rok pan Kowalski może zmienić decyzję i wybrać ustawodawstwo hiszpańskie. Członkowie personelu pomocniczego Wspólnot Europejskich mogą wybrać ustawodawstwo: 1. państwa, na terytorium którego są zatrudnieni, 2. państwa, któremu ostatnio podlegali, Pan Jasiński nie zdecydował się na ubezpieczenie w polskim systemie ubezpieczeń, nie chciał także podlegać ustawodawstwu luksemburskiemu. Wybrał ustawodawstwo włoskie. Jest to decyzja ostateczna. Pan Nowak został zatrudniony w Europejskim Banku Centralnym. Ponieważ pracownicy tej instytucji nie są traktowani jako personel instytucji Wspólnot Europejskich, nie mogą dokonywać wyboru ustawodawstwa. Pan Nowak podlega przepisom ubezpieczeniowym w państwie, w którym praca jest wykonywana. Prawo wyboru obejmuje wszystkich obywateli UE, co oznacza że obywatel innego państwa unijnego zatrudniony w polskiej ambasadzie może wybrać ustawodawstwo polskie. Nie musi być wcześniej ubezpieczony w Polsce. 3. państwa, którego są obywatelami. Wyboru mogą dokonać tylko raz nabiera on mocy od chwili podjęcia pracy. U W A G A! Prawo wyboru nie dotyczy zasiłków rodzinnych! U W A G A! Formularz E 103 trzeba wypełnić nie później niż trzy miesiące od rozpoczęcia pracy! Pan Jasiński został zatrudniony jako członek personelu pomocniczego przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości w Luksemburgu. Wcześniej przez 5 lat był tłumaczem we Włoszech i tam był ubezpieczony.