PRODUKCJA SUROWCÓW NA BIOPALIWO RZEPAK

Izabella JACKOWSKA PRODUKCJA SUROWCÓW NA BIOPALIWO RZEPAK Streszczenie Rzepak jest rośliną o dużych wymaganiach glebowych i klimatycznych, a plon w dużej mierze zależy od odmiany, uszkodzeń powodowanych przez szkodniki i choroby, agrotechniki, przygotowania maszyn do zbioru oraz warunków pogodowych. W zależności od niekorzystnych sytuacji straty rzepaku mogą sięgać 20, a nawet 30 procent. Wieloletnia praktyka rolnicza udowadnia, że od jesiennej kondycji rzepaku zależeć będzie jego przyszłoroczny plon, a słabe zbiory rzepaku spowodują spadek produkcji oleju i biopaliw oraz podwyżki cen dla konsumentów. WSTĘP W ostatnich latach Niemcy były unijnym liderem w produkcji rzepaku. Tegoroczna produkcja ma jednak wynieść tylko 4,4 mln t, a więc blisko o 23% mniej niż w poprzednim sezonie. Według analityków FO Licht, zbiory na takim poziomie wystarczą do produkcji ok. 1,7 mln t oleju rzepakowego, natomiast krajowy sektor biodiesla będzie miał w 2011 r zapotrzebowanie na minimum 2 mln t tego oleju. W związku z tym, analitycy Oil World spodziewają się ze strony Niemiec większego importu olejów i biodiesla. Wstępne prognozy zbiorów rzepaku w 2011 r. w całej Unii także wskazują na zmniejszenie produkcji. Według Oil World produkcja rzepaku w krajach UE może być najniższa od trzech lat i wynieść 19,2 mln t. GUS opublikował szacunek głównych ziemiopłodów rolnych i ogrodniczych w 2011 r. Tegoroczne zbiory rzepaku i rzepiku oceniono na 1,9 mln t, co w stosunku do zbiorów w 2010 r. oznacza ponad 10% spadek podali analitycy Banku BGŻ. Obniżka produkcji była konsekwencją zarówno niższej powierzchni uprawy, jak i słabszego plonowania. GUS szacuje, że areał uprawy rzepaku i rzepiku w br. zmniejszył się w porównaniu do ubiegłego roku o 12,5% i wyniósł ok. 827,5 tys. ha. Nieco mniejszy spadek w ujęciu procentowym odnotowano w przypadku plonów (ok. 8%). Według GUS, przeciętne plony rzepaku i rzepiku wyniosły 2,26 t/ha, co oznacza, iż były niższe o ok. 0,2 t/ha w odniesieniu do ubiegłorocznych. Sprzyjające początkowo zeszłoroczne jesienne warunki pogodowe podczas zasiewów i wschodów utrzymywały plantacje rzepaku w dobrej kondycji. Jednak późniejsze przymrozki i zaleganie okrywy śnieżnej na niezamarzniętej glebie spowodowały na wielu polach zamieranie roślin. W okresie zimy wielokrotne procesy zamarzania i rozmarzania wierzchniej warstwy gleby silnie wpłynęły na stan roślin uszkadzając system korzeniowy oraz rozety liściowe, natomiast nocne spadki temperatur na przedwiośniu w połączeniu z silnymi wiatrami przyczyniły się do wysmalania rzepaku, wskutek czego rośliny masowo zaczęły wymierać. 200 AUTOBUSY

Trudniejszy dla roślin był też okres wiosenny. Intensywne ulewne deszcze podtopiły pola uprawne, zalały system korzeniowy roślin oraz uniemożliwiły rolnikom rozpoczęcie planowanych zabiegów agrotechnicznych. Wydawać by się mogło, że pogoda w pierwszej połowie lata w końcu się ustabilizowała i podczas żniw na rolników czekać będzie słoneczna i sucha pogoda. Jednak trudne do przewidzenia warunki pogodowe, ponownie odcisnęły ślad w uprawach. W fazie dojrzałości pełnej, gdzie nasiona w łuszczynach rzepaku są już w pełni ukształtowane i gotowe do zbioru, nadeszła kolejna fala obfitych opadów, wskutek czego w wielu miejscach kraju został na polach niezebrany i wilgotny rzepak do trzeciej dekady sierpnia. Plony rzepaku pomimo wszelkich starań rolników, były mniejsze od oczekiwanych. O słabszym plonowaniu zadecydował szereg czynników. Siewy przebiegały w niekorzystnych warunkach pogodowych. W optymalnym terminie zasiano mniej rzepaku niż przed rokiem. Mimo iż stan plantacji przed wejściem roślin w stan zimowego spoczynku był bardzo zróżnicowany, ogólnie był gorszy niż przed rokiem. W lutym, przy braku dostatecznej okrywy śnieżnej chroniącej uprawy przed nadmiernym wychłodzeniem, odnotowano istotne spadki temperatury powietrza przy gruncie. Największe straty wystąpiły w województwach zachodniopomorskim i kujawsko-pomorskim. Niekorzystny wpływ na stan plantacji rzepaku miały także przymrozki i opady śniegu, które wystąpiły w pierwszej dekadzie maja. Na niższe plony wpłynęły również niesprzyjające warunki atmosferyczne w końcowej fazie wegetacji. Opady deszczu i burze w niektórych regionach powodowały wyleganie roślin rzepaku i rzepiku, utrudniały zbiór oraz powodowały większe straty i pogarszały jakość zebranych nasion. Tab.1. Bilans rzepaku UE (mln ton) 09/10 10/11 p 11/12 p Zapasy początkowe 1,55 1,53 1,20 Produkcja 21,73 20,56 18,19 Import * z Ukrainy z WNP z Kanady z Australii 2,18 1,42 0,30 0,10 0,31 2,50 1,25 0,08 0,24 0,90 3,10 1,45 0,40 0,20 1,00 Podaż 25,46 24,59 23,21 Eksport * 0,16 0,21 0,12 Przerób 22,92 22,31 21,30 Inne użycie 0,86 0,87 0,80 Popyt 23,94 23,39 22,22 Zapasy końcowe 1,53 1,20 0,99 p prognoza, * poza handlem wewnątrz UE, sezon od lipca do czerwca, Źródło: Oil World. Z informacji podanych przez Sparksa wynika, że tegoroczne średnie plony rzepaku w województwach kształtują się następująco: dolnośląskim 2,49 t/ha (2,59 t/ha w 2010 r.), świętokrzyskim 2,21 t/ha (2,5 t/ha przed rokiem), lubelskim 2,36 t/ha (2,55 t/ha przed rokiem), zachodniopomorskim, ze względu na częściowe wymarznięcia roślin, plony rzepaku ozimego wahają się od 0,5 do 3,5 t/ha. Spadek podaży będzie skutkować największym od trzech lat spadkiem przerobu do 21,3 mln ton wobec 22,5 mln ton rok wcześniej. Spadek przerobu zaowocuje mniejszą produkcją oleju rzepakowego i prawdopodobnie wzrostem jego importu z Europy Wschodniej i Kanady. Przemysł biodiesla stanie wobec trudności surowcowych i może częściowo skierować popyt zwłaszcza na olej sojowy i palmowy. Oczekiwany jest też wzrost importu biodiesla z Argentyny, Indonezji i Singapuru. AUTOBUSY 201

Szacuje się, że z krajów Unii Europejskiej pochodzi ponad 80% produkcji rzepaku. Polska należy do czołówki producentów tej rośliny w Europie, zasiewając około 832 tys. ha rzepaku w sezonie 2010/2011. Ze względu na rosnący popyt na olej rzepakowy wykorzystywany w produkcji biopaliw na świecie oraz ograniczone w Polsce i krajach Unii Europejskiej możliwości rozwoju jego produkcji, wciąż wzrasta zapotrzebowanie na ten surowiec. Według wstępnych szacunków FAMMU/FAPA światowy import rzepaku w sezonie 2011/2012 wzrośnie do poziomu ok. 582 tys. ton, wobec 435 tys. ton sezonu wcześniejszego. Natomiast światowa produkcja rzepaku będzie drugi rok z rzędu mniejsza i wyniesie 59,95 mln ton. Jest to o 0,9 mln ton mniej niż w sezonie poprzednim oraz 1,7 mln ton mniej niż przed dwoma laty. Z szacunkowego raportu GUS wynika, że tegoroczne zbiory rzepaku i rzepiku wyniosą ok. 1,8-2,0 mln t, czyli będą o ok. 13% niższe od ubiegłorocznych. Nieurodzaj i wysokie ceny skupu podwyższają ceny paliw i żywności. Od 2009 r. niezbędne jest dodawanie 5% biododatków do paliw ciekłych. Pierwotnie wersja projektu zakładała 10% takich dodatków. Wysokie ceny biopaliw produkowanych z oleju rzepakowego, przyczynią się do wzrostu kosztów działalności krajowych producentów. Największe w Polsce rafinerie zamiast w kraju, zaopatrzą się w estry za granicą. PKN Orlen będzie poszukiwał surowca w Polsce, na Litwie, w Czechach i na Ukrainie liczącego ok. 500 tys. ton bioestrów. Perspektywy dla zbiorów rzepaku w UE w sezonie 2011/12 wyglądają coraz bardziej niepokojąco. Oil World po raz kolejny obniżył prognozy produkcji tym razem do 18,9 mln ton, czyli najmniej od 4 lat. Największe straty spodziewane są u największych producentów Niemiec oraz Francji, chociaż dotknęły również Wielką Brytanię, Polskę i Danię. W Niemczech zbiory rzepaku prognozowane są w obecnej chwili na poziomie około 4,7 mln ton (5,8 mln ton sezon wcześniej), natomiast we Francji przewiduje się 4,7 mln ton (4,8 mln ton sezon wcześniej). W Wielkiej Brytanii Oil World prognozuje około 2,3 mln ton (2,2 mln ton sezon wcześniej), a w Polsce 1,8 mln ton (prawie 2,1 mln ton sezon wcześniej). Prawdopodobnie Czechy zbiorą 1,05 mln ton rzepaku, czyli podobnie jak rok wcześniej. Niewykluczone, że zbiory rzepaku w Unii będą jeszcze bardziej okrojone, nawet do ok. 18,5 mln ton, bowiem francuski rząd zmniejszył prognozy nawet do 4,4 mln ton. Ponadto handlowcy prognozują większe redukcje dla Wielkiej Brytanii i Polski niż zakłada Oil World. Prawdopodobnie podaż rzepaku w sezonie 2011/12 będzie o 5 mln ton mniejsza niż popyt, trudno będzie zaspokoić popyt na olej i śrutę rzepakową. Ze względu na niedobory światowe tylko częściowo zapotrzebowanie może być zaspokojone importem. Import rzepaku w sezonie 2011/12 do UE prognozowany jest na 3,1 mln ton, czyli 0,6 mln ton więcej niż sezon wcześniej. Ukraina i Australia będą największymi dostawcami rzepaku do Europy (dostarczą odpowiednio 1,45 mln ton oraz 1 mln ton). Niewykluczone, że import zbliży się do rekordowego 3,24 mln ton osiągniętego w sezonie 2008/09. Większy eksport możliwy jest z Rosji oraz Kanady. W związku z zapotrzebowaniem na biodiesel, w ostatnich latach odnotowywano wzrost przerobu rzepaku w granicach 7-12% w Unii Europejskiej. Koniunktura na rynku będzie wzrastać także poza państwami członkowskimi m.in. w USA, Chinach i Rosji. Około 2012 r., w wyniku przewidywanych zmian, na rynku pojawić się mają biopaliwa II generacji wytwarzane z roślin niekonsumpcyjnych, drewna i drewnopochodnych materiałów odpadowych, słomy oraz z odpadów produkcji rolnej. Rozwój biopaliw ma oprócz znaczenia ekologicznego także znaczenie gospodarcze. Raport Frost & Sullivan na temat rozwoju biopaliw II generacji podaje, że dzięki wykorzystaniu materiałów celulozowych rozwinie się niezależność energetyczna, nastąpi zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych do atmosfery oraz zagospodarowanie wielu odpadów rolniczych. 202 AUTOBUSY

PODSUMOWANIE Słabe plony rzepaku niepokoją producentów biopaliw. Plantatorzy rzepaku mogli mieć w tegorocznym sezonie wiele powodów do obaw. 2011 r. był wyjątkowo trudnym okresem w produkcji roślinnej. Zbiory rzepaku w krajach UE mogą być najniższe od 3 lat. Według szacunków, w sezonie 2011/2012 zbiory rzepaku na terenie UE będą słabe. W związku z tym produkcja może obniżyć się do ok. 20,1 mln ton, czyli o 2,2%. Niestety zbyt mała ilość rzepaku do przerobu wywoła problemy w produkcji biodiesla, gdzie olej rzepakowy jest niezbędny. Do 2030 r. w Europie przewidywany jest 32% wzrost konsumpcji paliw. Wzrost ten będzie musiał mieć także odbicie we wzroście plonotwórczości roślin przeznaczonych dla potrzeb produkcji biopaliw. Dla potrzeb rynku bioenergii konieczny jest postęp technologiczny gospodarstw. Okazuje się, że wskaźnik wykorzystania biopaliw 10% dla 2020 r. będzie możliwy do osiągnięcia tylko wyłącznie przy rozwoju drugiej generacji biopaliw. PRODUCTION OF RAW MATERIALS FOR BIOFUEL - RAPE Abstract Rape is a plant with high soil and climate requirements. The crop size is influenced by the plant variety, damages caused by pests and diseases, agricultural production technology, harvesting machinery preparation along with weather conditions. Depending on the circumstances, the rape crop loss can amount to 20 or even 30 per cent. Long-term agricultural experience demonstrates that it is the condition of rape in Autumn which determines the following year crops. A poor crop of rape will result in lower production of oil and biofuel and also trigger price increase for consumers. BIBLIOGRAFIA 1. Budzyński W., Jankowski K.: Efektywność energetyczna produkcji rzepaku. [w:] Cz. Muśnicki i in. (red.) Technologia produkcji rzepaku Wyd. Wieś Jutra, Warszawa, 2005. 2. Heiman S.: Zasady oceny odmian i ich wartość gospodarcza. Warszawa, 2005. 3. Heimann S.: Możliwości zwiększenia produkcji rzepaku w Polsce świetle badań COBORU. Mat. Konf. Biopaliwa, Uprawa Technologia Zastosowanie, SGGW, Warszawa, 2003. 4. Jackowska I., Tys J.: Rzepak w gospodarce energetycznej. Biomasa jako źródło energii. Wyd. Wieś Jutra, Warszawa, 2009. 5. Jankowski k., Budzyński W.: Potencjał energetyczny roślin oleistych. Problemy ekologii 2004, nr 1. 6. Jerzewska M., Ptasznik S.: Ocena występujących na rynku krajowym olejów rzepakowych pod względem zmienności składu kwasów tłuszczowych. Rośliny Oleiste, 2000, XX (2). 7. Kotecki A., Kozak M., Malarz W.: Wpływ zróżnicowanej technologii uprawy na rozwój i plonowanie rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Craps 2005, XXVI (1). 8. Krzymański J.: Osiągnięcia i nowe perspektywy prac badawczych nad roślinami oleistymi w Polsce. Postępy Nauk Rolniczych, 1993, nr 5. 9. Kuś. J., Faber A.: Produkcja roślinna na cele energetyczne a racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski, [w:] Materiały z I Kongresu Nauk Rolniczych, Puławy, 2009. 10. Lewandowski W.: Proekologiczne odnawialne źródła energii. WNT. Warszawa, 2006. AUTOBUSY 203

11. Murawa D.: Skład kwasów tłuszczowych oleju z nasion rzepaku jarego w zależności od stosowanych herbicydów. Rośliny Oleiste Oilseed Craps 2000, XXI (3). 12. Muśnicki Cz.: Wymagania klimatyczne i glebowe oraz dobór stanowiska, [w:] C. Muśnicki Cz., Bartkowiak-Brody I., Mrówczyński M. (red.): Technologia produkcji rzepaku. Wyd. Wieś Jutra, Warszawa, 2005. 13. Oil World, 2009, nr 17-20. 14. Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS, Warszawa, 2008. 15. Rosiak E.: Rynek rzepaku stan obecny i perspektywy. Materiały Konferencji Naukowej Rośliny oleiste. Poznań, 12-13.06.2006 r. 16. Rynek rzepaku. Stan i perspektywy, IERiGŻ, ARR, MRiRW, 2009, nr 35. 17. Skriegen E.: Kaltlagerung von Kornerfruchten in Silos. Die Muhle und Misch- fluttertechnik, 1993. 18. Tańska M., Rotkiewicz D.: Wpływ różnych czynników na jakość nasion rzepaku. Rośliny Oleiste Oilseed Crops 2003XXIV (2), 596-611. 19. Tys J., Jackowska I., Rybacki R.: Wartość technologiczna nasion różnych odmian rzepaku ozimego przeznaczonego na biopaliwa. Acta Agrophysica, 2006, nr 8 (4). 20. Tys J., Skiba K., Jackowska I., Strobel W.: Oil quality indices describing the technological value of rape seed. Polish Journal of Environmental Studies. 2008, Vol.17, No 1B. 21. Tys J., Szwed G., Malicki A.: Probabilistic model of rapeseed damages. Trends in agricultural engineering. Czech University of Agriculture Prague, 1999. 22. Wałkowski T., Bartkowiak-Broda I.: Perspektywy wykorzystania w Polsce nasion rzepaku do produkcji biopaliwa. Agr Serwis 2002, nr 13(244). 23. Wałkowski T., Ladek A.: Wpływ dwóch sposobów zbioru rzepaku ozimego na plony nasion i ich jakość na podstawie analizy danych produkcyjnych. Rośliny Oleiste, 1999, XX (2). 24. Żmuda K.: Możliwości wykorzystania zbóż i innych surowców roślinnych do celów energetycznych. Forum producentów roślin zbożowych, kukurydzy i rzepaku. 2003. Autor: prof. dr hab. Izabella Jackowska Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie 204 AUTOBUSY