Praca socjalna z osobami niepełnosprawnymi Termin osoba niepełnosprawna funkcjonuje od niedawna. Dotychczasowe pojęcia określające niepełnosprawnych to: ułomny, niedołężny, upośledzony, inwalida, kaleka czy jednostka odchylona od normy. Według Deklaracji Praw Osób Niepełnosprawnych pojęcie osoba niepełnosprawna określa człowieka, który nie może samodzielnie, częściowo lub całkowicie zapewnić sobie możliwości normalnego życia indywidualnego lub społecznego na skutek wrodzonego bądź nabytego upośledzenia sprawności fizycznych czy psychicznych. W krajach Unii Europejskiej nie ma jednej definicji "niepełnosprawności"; często nawet w jednym kraju używa się kilku różnych. Każdy kraj Unii ma również własny system orzekania o niepełnosprawności. Dlatego osoba, która w jednym z państw członkowskich uznawana jest za osobę z niepełnosprawnością, w innym kraju mogłaby nie otrzymać prawnego statusu osoby niepełnosprawnej. Ponadto w wielu krajach Unii funkcjonuje kilka definicji "niepełnosprawności" używanych do różnych celów, np. rehabilitacji społecznej, rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia, opieki medycznej, edukacji. Niepełnosprawność nie jest już rozumiana tylko jako skutek choroby czy urazu. Jest ona przede wszystkim rezultatem barier, na jakie napotyka w społeczeństwie osoba z niepełnosprawnością. Wyróżniamy dwa modele niepełnosprawności: medyczny i społeczny. Model medyczny traktuje problemy, na jakie napotykają osoby z niepełnosprawnością, jako bezpośrednią konsekwencję ich choroby czy uszkodzenia. Model społeczny jest wtedy, gdy niepełnosprawność powstaje wskutek ograniczeń doświadczanych przez osoby nią dotknięte, takich jak indywidualne uprzedzenia, utrudniony dostęp do budownictwa użyteczności publicznej, niedostosowany system transportu, segregacyjna edukacja, rozwiązania na rynku pracy wyłączające z niego osoby niepełnosprawne. W Polsce żyje ok. 5,5 miliona osób niepełnosprawnych. W stosunku do 1990 roku ta grupa powiększyła się o około 50%. Ponad 84% osób niepełnosprawnych - utrzymuje się głównie ze świadczeń społecznych: rent, emerytur i zasiłków. Dla 8% tej populacji głównym źródłem utrzymania jest praca, na utrzymaniu innych osób pozostaje kolejne 8%, nie posiadają oni własnych środków na przeżycie. Ponad 200 tyś. to niepełnosprawne dzieci. Stanowią one 2,7% populacji w tej grupie wiekowej. Wśród nich 17,3% ma całkowite, a 56,3% - poważne ograniczenie sprawności. Ponad 65% dzieci niepełnosprawnych mieszka w miastach, co trzecie dziecko żyje na wsi, przez to ma utrudniony dostęp do opieki medycznej, pomocy rehabilitacyjnej, czy usług edukacyjnych. 1 Problemy osób niepełnosprawnych w Polsce traktowane są jako jedne z istotnych. Świadczą o tym takie priorytetowe dokumenty jak: Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483). Zapewnia ona prawo do niedyskryminacji stanowiąc, że nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 pkt. 2.). Ustawa zasadnicza nakłada też na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej osobom niepełnosprawnym, (art. 68), a także obowiązek pomocy tym osobom w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej (art. 69); Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, którą Sejm uchwalił 1 sierpnia 1997 r. W dokumencie tym, poza zdefiniowaniem prawa osób niepełnosprawnych do niezależnego i samodzielnego, aktywnego i wolnego od przejawów dyskryminacji życia, zawarto również katalog dziesięciu praw, wskazując tym samym najważniejsze obszary, w których niezbędne są intensywne działania. Dokument podkreśla, że osoby niepełnosprawne mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. Prawa osób niepełnosprawnych są też przedmiotem regulacji ONZ w formie deklaracji pod nazwą Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych. Zasady zostały przyjęte podczas 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w dniu 20 grudnia 1993 (Rezolucja 48/96). Zasady nie są prawnie wiążącym dokumentem jednak, mogą stać się międzynarodowym prawem zwyczajowym, gdy zostaną uznane przez większość państw. Szczegółowemu uregulowaniu pomocy osobom niepełnosprawnym w Polsce służy ustawa z dn. 27 sierpnia 1997r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.). Ustawa definiuje osoby niepełnosprawne, jako osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, 1 Rocznik statystyczny 1
ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej, jeżeli uzyskały odpowiednie orzeczenie: 1. o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni niepełnosprawności; 2. o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy na podstawie odrębnych przepisów ; 3. o niepełnosprawności przed ukończeniem 16 roku życia. 1. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych wprowadziła trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny, umiarkowany, lekki. Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę mającą naruszoną sprawność organizmu niezdolną do podjęcia zatrudnienia lub zdolną do wykonywania zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej, wymagającą niezbędnej, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji. Za niezdolność do samodzielnej egzystencji uważa się naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie, bez pomocy innych osób, podstawowych potrzeb życiowych, w tym samoobsługę, poruszanie się, komunikację i komunikowanie się. Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagającą w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji. Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu zdolną do wykonywania zatrudnienia, niewymagającą pomocy innej osoby w celu pełnienia ról społecznych. Ustawa stanowi, że rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań (organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych, społecznych) zmierzających od osiągnięcia, przy współudziale tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej (art.7). Rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobom niepełnosprawnym uzyskania i utrzymania zatrudnienia (służą temu: szkolnictwo zawodowe, poradnictwo i pośrednictwo pracy). Natomiast rehabilitacja społeczna służy temu, by osobom niepełnosprawnym umożliwić pełne uczestnictwo w życiu społecznym (art. 8 i 9). Zadania na rzecz osób niepełnosprawnych, wynikające z ustawy, realizują właściwe organy administracji rządowej i organy jednostek samorządu terytorialnego. Określone zadania mogą być również zlecane organizacjom pozarządowym lub jednostkom samorządu terytorialnego. 2. Na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1988 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. 162, poz. 1118 z późn. zm.) - ubezpieczony, który spełnia łącznie następujące warunki: jest niezdolny do pracy, niezdolność do pracy powstała w okresach ściśle określonych w ustawie, np. w okresie ubezpieczenia, zatrudnienia, pobierania zasiłku dla bezrobotnych, pobierania zasiłku dla bezrobotnych, pobierania zasiłków z ubezpieczenia społecznego (chorobowego lub opiekuńczego) albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów może uzyskać świadczenie (rentę) z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Niezdolność do pracy to całkowita lub częściowa utrata zdolności do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu nierokująca nadziei na odzyskanie tej zdolności po przekwalifikowaniu. Niezdolność do pracy może być: całkowita, gdy osoba utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, częściowa, gdy doszło do utraty w znacznym stopniu zdolności do pracy zgodnej z kwalifikacjami, trwała, gdy według aktualnej wiedzy medycznej nie ma rokowań na poprawę zdrowia w przyszłości, w stopniu pozwalającym na podjęcie pracy, okresowa, gdy istnieją szanse na odzyskanie zdolności do pracy. 2
Oceny niezdolności do pracy dokonuje w formie orzeczenia lekarz orzecznik Niezdolność do pracy orzeka się na okres nie dłuższy niż 5 lat. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, gdy według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem 5 lat. W takim przypadku osoba może otrzymać orzeczenie na okres dłuższy niż 5 lat. Obecnie nie orzeka się niezdolności do pracy do pracy na stale. 3.Orzekanie o niepełnosprawności dzieci do lat 16 Oceny niepełnosprawności u osoby w wieku do lat 16 dokonuje się na podstawie kryteriów określonych w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16 roku życia (Dz.U. nr 17, poz. 162). Są to następujące kryteria: przewidywany okres trwania upośledzenia stanu zdrowia przekracza 12 miesięcy, niezdolność do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, takich jak samoobsługa, samodzielne poruszanie się, komunikowanie z otoczeniem, powodująca konieczność zapewnienia stałej opieki lub pomocy, w sposób przewyższający zakres opieki nad zdrowym dzieckiem w danym wieku, znaczne zburzenia funkcjonowania organizmu, wymagające systematycznych oraz częstych zbiegów leczniczych i rehabilitacyjnych w domu i poza domem. Do stanów chorobowych, które uzasadniają konieczność stałej opieki lub pomocy dziecku, należą: 1. wady wrodzone i schorzenia o różnej etiologii prowadzące do niedowładów, porażenia kończyn lub zmian w narządzie ruchu upośledzające w znacznym stopniu zdolność chwytną rąk lub utrudniające samodzielne poruszanie się, 2. wrodzone lub nabyte ciężkie choroby metaboliczne, układu krążenia, oddechowego, moczowego, pokarmowego, układu krzepnięcia i inne, znacznie upośledzające sprawność organizmu, wymagające systematycznego leczenia w domu i okresowo leczenia szpitalnego, 3. upośledzenie umysłowe począwszy od upośledzenia w stopniu umiarkowanym, 4. psychozy i zespoły psychotyczne, 5. zespół autystyczny, 6. padaczka z częstymi napadami lub wyraźnymi następstwami psychoneurologicznymi, 7. nowotwory złośliwe i choroby rozrostowe układu krwiotwórczego do 5 lat od zakończenia leczenia, 8. wrodzone lub nabyte wady narządu wzroku, powodujące znaczne ograniczenie jego sprawności, 9. głuchoniemota, głuchota lub obustronne upośledzenie słuchu, nie poprawiające się w wystarczającym stopniu po zastosowaniu aparatu słuchowego lub implantu ślimakowego. Osobom, które nie mają prawa do emerytury lub renty, przysługuje zasiłek pielęgnacyjny, jeżeli jest to: 1. dziecko w wieku do lat 16, w przypadku uznania dziecka za niepełnosprawne, 2. osoba w wieku powyżej lat 16, jeżeli jest niepełnosprawna w stopniu znacznym oraz w przypadku, gdy jest niepełnosprawna w stopniu umiarkowanym, jeżeli niepełnosprawność powstała przed ukończeniem 16 roku życia albo do momentu ukończenia nauki (nie później jednak niż do ukończenia 20 lat), 3.osoba, która ukończyła 75 lat życia. Zasiłek ten nie przysługuje osobie przebywającej w domu pomocy społecznej, w zakładzie opiekuńczo-leczniczym lub w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym, w domu dziecka lub w innej placówce opiekuńczo-wychowawczej, z wyjątkiem osób, za których pobyt rodzina ponosi odpłatność. Zasiłek pielęgnacyjny nie przysługuje osobie przebywającej w zakładzie karnym lub poprawczym. Zasiłki pielęgnacyjne dla osób, które nie ukończyły 16 lat, przyznawane są na podstawie orzeczenia o niepełnosprawności wydanego przez powiatowy zespół orzekający o stopniu niepełnosprawności. Dodatek pielęgnacyjny przysługuje osobie uprawnionej do emerytury lub renty (z tytułu niezdolności do pracy lub rodzinnej), jeżeli osoba ta została uznana za całkowicie niezdolną do pracy oraz do samodzielnej egzystencji (znaczny stopień niepełnosprawności) albo ukończyła 75 lat życia. Osobie uprawnionej do emerytury lub renty przebywającej w domu pomocy społecznej, w zakładzie opiekuńczo-leczniczym lub w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym dodatek pielęgnacyjny nie przysługuje, chyba, że przebywa poza tą placówką przez okres dłuższy niż 2 tygodnie w miesiącu. 3
Różnica między tymi świadczeniami polega na tym, że dodatek jest wypłacany przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, podczas gdy zasiłek pielęgnacyjny wypłaca pomoc społeczna. Do tych organów należy zwracać się z wnioskiem o wypłatę świadczenia. Instytucje działające na rzecz osób niepełnosprawnych Zadania na rzecz osób niepełnosprawnych wykonuje z mocy ustawy administracja rządowa i samorządowa. Zadania na rzecz osób niepełnosprawnych realizują również organizacje pozarządowe zrzeszające osoby niepełnosprawne lub działające na ich rzecz. Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych Merytoryczny nadzór nad wykonywaniem zadań wynikających z ustawy sprawuje Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych Sekretarz Stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. Pełnomocnik jest powoływany i odwoływany przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Organem doradczym Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych jest Krajowa Rada Konsultacyjna do Spraw Osób Niepełnosprawnych. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych PFRON jako państwowy fundusz celowy został utworzony z dniem 1 lipca 1991 r. Środki Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych są przekazywane przez Prezesa Zarządu tego Funduszu: 1)samorządom wojewódzkim i powiatowym na realizację określonych zadań; 2) podmiotom realizującym zadania zlecone przez Fundusz lub inne zadania wynikające z ustawy. Środki Funduszu przeznaczane są między innymi na tworzenie nowych i utrzymanie istniejących miejsc pracy osób niepełnosprawnych, rehabilitację społeczną tych osób, dofinansowanie zadań wynikających z programów rządowych. Jednostki samorządu terytorialnego W wyniku przeprowadzonej reformy ustrojowej państwa oraz nowelizacji ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych realizacja znacznej części zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej powierzona została samorządom terytorialnym. Zadania samorządu województwa, które mogą być dofinansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych zostały określone w rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej z dnia 6 sierpnia 2004 r. w sprawie określenia zadań samorządu województwa, które mogą być dofinansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 187, poz. 1940). Rodzaje zadań powiatu, które mogą być finansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie określenia rodzajów zadań powiatu, które mogą być finansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 96, poz. 861 z późn. zm.). Instytucje orzekające o stopniu niepełnosprawności Do orzekania o niepełnosprawności powołane są: powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności (działają jako pierwsza instancja) oraz wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności (działające jako druga instancja rozpatrująca odwołania od orzeczeń powiatowych zespołów). Powiatowy zespół powołuje starosta (po uzyskaniu zgody wojewody) w ramach zadań z zakresu administracji rządowej. Wojewoda po zasięgnięciu opinii starostów ustala obszar działania powiatowych zespołów, który może obejmować swoim zasięgiem więcej niż jeden powiat. Wojewódzki zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności powołuje wojewoda. Organizacje pozarządowe Organizacje pozarządowe, stanowiące trzeci, obok publicznego i rynkowego sektor, są znaczącą częścią każdego efektywnie i demokratycznie funkcjonującego państwa i społeczeństwa. Realizują zadania, które wynikają z polityki państwa, lub te, których mimo istniejącego zapotrzebowania, ani podmioty publiczne ani prywatne zorientowane na zysk, nie podejmują. Dostarczają usług obywatelom, nie rzadko wypełniając lukę, której nie zapełnia sektor publiczny i rynkowy. Bardzo trudne jest określenie liczby organizacji rzeczywiście działających. Szacuje się, że liczba organizacji pozarządowych działających na rzecz i w środowisku osób niepełnosprawnych i chorych w Polsce wynosi około 7 tys. 4
Warsztaty terapii zajęciowe Warsztat jest wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówką stwarzającą osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Warsztat nie jest placówką samodzielną, ale stanowi część większej struktury organizacyjnej wyposażonej w osobowość prawną lub posiadającej zdolność do czynności prawnych. Warsztaty mogą być organizowane przez fundacje, stowarzyszenia lub przez inne podmioty. Celem warsztatu jest: aktywne wspomaganie procesu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, stwarzanie osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwości rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Uczestnikami warsztatów mogą być osoby posiadające prawnie potwierdzony status niepełnosprawności, niezdolne do podjęcia pracy. Inwalida osoba pozbawiona całkowicie lub częściowo zdolności do pracy z powodu kalectwa lub utraty zdrowia (łac. invalidus słaby, bezsilny, chory;) Niepełnosprawność to pojęcie, które obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej. Rodzaje niepełnosprawności. Biorąc za kryterium podziału rodzaj niepełnosprawności, wyróżniamy: 1. osoby z niepełnosprawnością sensoryczną uszkodzeniem narządów zmysłowych, do których należą: osoby niewidome i słabowidzące osoby niesłyszące i słabosłyszące 2. osoby z niepełnosprawnością fizyczną, do których należą: osoby z niepełnosprawnością motoryczną z uszkodzeniem narządu ruchu osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych 3. osoby z niepełnosprawnością psychiczną, do których należą: osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną osoby psychiczne chore z zaburzeniami osobowości i zachowania osoby cierpiące na epilepsję z zaburzeniami świadomości 4. osoby z niepełnosprawnością złożoną, a więc dotknięte więcej niż jedną niepełnosprawnością. Rehabilitacja (łac. re znów i habilitatio zdolny, przywrócony) oznacza przywrócenie komuś utraconych wartości, np. praw, miejsca w społeczeństwie mimo istniejącego w dalszym ciągu kalectwa, ślepoty, głuchoty, upośledzenia umysłowego lub innego odchylenia od normy (K. Kirejczyk, 1981,str.168). Rehabilitacja pojmowana jest także jako proces, którego głównym zadaniem jest rozwijanie u osób trwale poszkodowanych na zdrowiu maksymalnych zdolności do wykonywania podstawowych codziennych zajęć, przygotowanie do pracy zawodowej oraz stwarzanie korzystnych warunków do kontaktów z otoczeniem fizycznym i za środowiskiem społecznym (A. Hulek 1977, str.22). Rewalidacja to krąg zabiegów pedagogiczno-leczniczych w pracy z jednostkami odchylonymi od normy, mających na celu ich przystosowanie do życia w społeczeństwie ludzi normalnych - rehabilitacja. Warunkiem pozytywnych rezultatów rewalidacji jest możliwie wczesne wykrycie występujących upośledzeń i podjęcie postępowania wyrównawczego. 5