ZAWARTOŚĆ WANADU, CHROMU, MANGANU, KOBALTU, NIKLU I M IEDZI W NIEKTÓRYCH GLEBACH DOLNEGO ŚLĄSKA W YTW ORZONYCH Z GLIN PY LA STY CH I UTWORÓW PYŁOW YCH

ROCZNIKI GLEBOZNAW CZE, T. X IX, z. 2, W ARSZAW A 1968 ELIGIUSZ ROSZYK ZAWARTOŚĆ WANADU, CHROMU, MANGANU, KOBALTU, NIKLU I M IEDZI W NIEKTÓRYCH GLEBACH DOLNEGO ŚLĄSKA W YTW ORZONYCH Z GLIN PY LA STY CH I UTWORÓW PYŁOW YCH CZĘŚĆ I. OGÓLNA ZAWARTOŚĆ MIKROSKŁADNIKÓW Katedra Chemii Rolnej WSR, Wrocław. Kierownik prof. dr K. Boratyński Spośród 6 badanych pierw iastków prace nad m anganem, kobaltem i m iedzią są dość liczne. N atom iast m ało m iejsca w skali św iatow ej poświęcono trzem pozostałym m ikroskładnikom : wanadowi, chromowi i niklow i. I chociaż zainteresow anie tym i pierw iastkam i wzrosło na p rzestrzeni ostatnich kilku lat, to w dalszym ciągu nasze wiadomości o ich roli, znaczeniu i w ystępow aniu w glebach są niew ielkie. W anad uw ażany jest coraz częściej za składnik niezbędny dla roślin zielonych [1], szczególnie m otylkowych. Przeprowadzone doświadczenia z nawożeniem wanadem [2, 12, 13, 14, 43] w ykazały jego dodatni w pływ na wiązanie azotu przez rośliny m otylkowe i na rozwój korzeni tych roślin. W anad gromadzi się głównie w korzeniach; naw et pewien wzrost koncentracji tego pierw iastka w podłożu nie powoduje większego wzrostu jego ilości w częściach nadziem nych [13]. W edług niektórych autorów [3, 6] w roślinach m otylkowych w anad może częściowo zastąpić m olibden jako specyficzny katalizato r przy w iązaniu azotu. Inni autorzy dowodzą w pływ u w anadu na lepsze w ykorzystanie potasu i wzrost zawartości chlorofilu w roślinach [43], jak również na udział w niektórych procesach enzym atycznych winorośli i zwiększenie ogólnej ilości cukru w jagodach [11]. Większość autorów [7, 13, 54, 61] zgodna jest co do tego, że m ałe ilości w anadu spełniają w roślinach rolę stym ulującą, duże natom iast są toksyczne; przy tym bardziej toksyczny dla roślin jest w anad podany w form ie kationu niż anionu [12].

224 G łów nym źródłem w anadu dla roślin są gleby. W pierw otnych m agmowych środowiskach geochemicznych ma on charakter pierw iastka rozproszonego, przy czym stosunkowo najbardziej rozpowszechniony jest w różnych m inerałach skałotwórczych, bogatych w Fe20 3 [67]. W glebach w anad w ystępuje w postaci w anadynianów w apnia, ołowiu, m anganu, potasu i żelaza oraz w połączeniach glino-krzem ianow ych [7]. Z nielicznych do tej pory badań nad w ystępow aniem w anadu w glebach wynika, że zawartość jego może się wahać w granicach od 11 ppm [45] do ponad 200 ppm [59]. Średnio w dużej ilości zbadanych próbek gleb fińskich [66] zawartość ogólna tego m ikroskładnika wynosi 183 ppm. W glebach m ineralnych europejskiej części ZSRR przyjęto za średnią zaw artość 100 ppm [24]. Chrom nie należy do m ikroskładników uznanych za niezbędne dla roślin. Tym niem niej w całym szeregu doświadczeń [15, 20, 36, 42, 49, 65] wykazano, że w niew ielkich koncentracjach w pływ a korzystnie na wzrost roślin. Niektórzy autorzy [22, 50, 53, 65] zw racają uwagę, że o ile trudno rozpuszczalne połączenia chrom u w yw ierały korzystne działanie, o tyle takie sam e daw ki połączeń łatw o rozpuszczalnych pow odow ały uszkodzenia roślin. Brak jest zgodności wśród autorów na tem at zagadnienia toksyczności niektórych połączeń chromu: chrom ianów, dwuchrom ianów, siarczanu chrom u i innych. P rzy w zrastających daw kach chrom u stw ierdzono intensyw niejsze pobieranie jego przez rośliny [15]. W przeprow adzonych doświadczeniach wazonowych [31] naw et przy stosunkow o w ysokich daw kach chrom u, dochodzących do 550 ppm, podanych w postaci związków trudno rozpuszczalnych, nie stwierdzono jego szkodliwego działania na rośliny. Jedynie rozpuszczalne połączenia chromu, według jednych autorów w ilości 50 ppm [65], według innych w ilości 30 ppm [4] w yw ierają swój ujem ny wpływ na rośliny. Rola fizjologiczna chrom u nie została dotychczas dokładnie zbadana. Chrom należy do pierw iastków dających szczególnie dużo połączeń chem icznych. W niedużych k oncentracjach może wchodzić w skład k rzem ianów skałotw órczych jak pirokseny, am fibole i inne. Z aw artość chrom u w glebach m ineralnych, zdaniem n iektórych au to rów [59], może się wahać od 5 do 20 ppm. Większe jego ilości towarzyszą połączeniom żelaza i m anganu w glebach [24]. Jak w ykazały dotychczas przeprowadzone badania, najczęściej spotykane koncentracje w glebach m ineralnych leżą w granicach od 20 do 100 ppm [37, 59, 66, 67]. Nikiel spełnia prawdopodobnie w roślinach rolę aktyw atora niektórych enzym ów [26], w pływ a regulująco na pobieranie składników pokarm o w ych przez rośliny oraz na tw orzenie w itam in y P [29]. N iektórzy p rzy pisują m u dodatni w pływ na biosyntezę chlorofilu A i В [63]. W większych daw kach nikiel jest bardzo silnie toksyczny powodując

V, Cr, Mn, Co, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 225 nekrozę tkanek oraz obniżenie poziomu żelaza w roślinach [26]. W niektórych doświadczeniach [52] wykazano natom iast, że m ałe ilości niklu w yw ierają korzystny w pływ na rozw ój roślin. N ikiel (spokrew niany geochem icznie z kobaltem i żelazem) jest p ierw iastkiem w ybitnie syderofilnym. W glebach często tow arzyszy m agnezowi, tw orzy m inerały w tórne w połączeniu z siarką i arsenem. Często obecny jest również w m inerałach w tórnych: m ontm orylonicie i nontronicie. Z badań szeregu autorów wynika [10, 26, 29], że zawartość niklu w glebach może się wahać w szerokich granicach od poniżej 1 ppm do powyżej 500 ppm w glebach w ytw orzonych z serp en ty n u [59]. Przeciętna, n a j częściej spotykana zawartość w glebach, według danych różnych autorów, wynosi ok. 20 ppm [37, 51, 59]. W polskiej literaturze rolniczej niewiele jest publikacji naukow ych dotyczących ogólnej zawartości m ikroskładników w glebach, stosowanie bowiem w tym przypadku stężonych kwasów nie daje zadowalających rezultatów. Poza ty m nie podjęto dotychczas w Polsce badań nad określeniem zaw artości w glebach w anadu i chrom u. Ten stan rzeczy dał asum pt do podjęcia badań nad zaw artością w a nadu, chromu, m anganu, kobaltu, niklu i miedzi w niektórych glebach z teren u Dolnego Śląska, zbliżonych do siebie pod w zględem składu m e chanicznego, przy zastosow aniu m etodyki spektrografii em isyjnej, pozw a lającej na ilościowe oznaczanie tych pierw iastków. Oprócz tego postanowiono zbadać wzajem ne zależności m iędzy zawartością m ikroskładników a innym i w łasnościam i gleb. METODYKA OZNACZANIA MIKROSKŁADNIKÓW Obecnie powszechnie stosowanym i m etodami w oznaczeniach ogólnej zaw artości bądź form rozpuszczalnych m ikroskładników w glebach w większości laboratoriów chem iczno-rolniczych są m etody kolorym e tryczne. Obok w ielu zalet (duża czułość i pow tarzalność m etody, stosunkowo niski koszt aparatury), częstokroć w ym agają one dużych ilości kosztow nych odczynników i są bardzo pracochłonne. Stąd w wielu laboratoriach prowadzone są badania nad zastosowaniem innych, bardziej ekonom icznych m etod ilościowego oznaczania m ikroskładników w glebach. W śród nich coraz częściej stosowana jest m etoda spektrografii em isyjnej [21, 23, 39, 40, 45, 55, 56, 57, 58, 59, 66, 67, 10, 16, 17, 27, 28, 29, 48, 51]. Dzięki m niejszej pracochłonności przygotow yw ania próbek, szybkości w ykonyw ania oznaczeń, możliwości oznaczania w tej sam ej próbce jedno-

226 E. Roszyk Rys. 1. Krzywe wyparowania V, Cr, Mn, Cu, Co i Ni z wzorca nr II i próbek glebowych 1 w zorzec, 2 gleba nr 12, 3 gleba nr 75, 4 gleba nr 93 Curve of V, Cr, Mn, Cu, Co and Ni evaporation from No. II standard and soil samples 1 standard, 2 soil N o. 12, 3 soil N o. 75, 4 so il N o. 93

V, Cr, Mn, Co, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 227 cześnie kilku pierwiastków, m etody spektrograficzne znajdują coraz szersze zastosow anie w analizach gleb i roślin. Z k rajó w europejskich na skalę m asow ą w b adaniach rolniczych m e tody spektrograficzne zostały wprowadzone w Szkocji (The M acaulay In stitu t for Soil Research) i F inlandii (M aatalouden T utkim uskeskus). W naszych badaniach próbki glebowe po wysuszeniu i rozdrobnieniu w moździerzu agatow ym przesiewano przez perlonowe sito o średnicy oczek 1 mm, oddzielając widoczne części organiczne (korzenie, liście itd.). N astępnie po wym ieszaniu gleby w słoikach pobierano próbki średnie o wadze ok. 10 g do kw arcow ych tygli i spalano w 450 C w czasie 10 godz., pozostawiając je w piecu na dalsze 10 godz. aż do ostygnięcia. Próbki po prażeniu pow tórnie bardzo dokładnie rozcierano w moździerzu agatow ym (próba na zew nętrznej stronie dłoni) i mieszano w probówkach. Tak przygotow anym m ateriałem glebow ym napełniano elektrody węglowe poddając następnie w zbudzeniu w łuku elektrycznym. W badaniach tych pom inięto domieszkę węgla do próbek glebowych, co polecają niektórzy autorzy [33, 40], ponieważ w w arunkach stosowanego wzbudzenia palenie łuku było stabilne. Do oznaczeń używano elektrod węglowych produkcji FOCh-Gliwice, o średnicy 5 mm. Koniec górnej elektrody był ścięty w kształcie stożka ze spiłow anym końcem do średnicy 1 mm, a elektroda dolna m iała k rater o średnicy 2 mm i głębokości 3 mm. Oznaczenia w ykonano na spektrografie Q-24 z optyką kwarcową. P róbki w zbudzano w łuku p rąd u zmiennego, aktyw izow anego isk rą o n a tężeniu 12 A przez 2,5 m in, do całkowitego w yparow ania (rys. 1). Przerw a analityczna w ynosiła 2,5 m m, szerokość szczeliny 0,010 mm. W idmo rejestrow ano na kliszach Agfa Balu E xtra H art, do obróbki klisz stosow ano w yw oływ acz m etolohydrochinonow y i u trw alacz zw ykły. Zaw artość m ikroskładników w badanych próbkach obliczono z w y kresów zależności zaczernienia linii 5 od logarytm u k o n centracji С porów nując je z intensyw nością linii wzorców. Podłoże do sporządzenia wzorców przygotowano ze spektralnie czystych substancji w oparciu o przeciętną zawartość m akroskładników w glebach klim atu um iarkow anego [51], a m ianowicie: 75% S i0 2 50% w postaci tlenku krzemowego, 50% w postaci kw arcu, 15% A120 3 w postaci tlen k u glinowego, 5% Fe20 3 w postaci tlenku żelazowego, 1,5% CaO w postaci tlen k u wapniowego, 1% MgO w postaci tlenku magnezowego, 1,5% K 20 w postaci bezwodnego w ęglanu potasowego, 1% N a20 w postaci krystalicznego w ęglanu sodowego.

228 E. Roszyk Po roztarciu, w yprażeniu w 450 C i w ym ieszaniu podłoże skontrolow ano za pom ocą m etody spektrograficznej na rów nom ierność w ym ieszania oraz n a zaw artość ew entualnych zanieczyszczeń. Do 20 g tak sporządzonego podłoża wnoszono określone ilości m ikroskładników w postaci roztw orów, w ilościach podanych w tab. 1. A by uniknąć osadzania soli Tabela 1 R oztw ory w zorcow e m ik ro sk ła d n ik ó w S ta n d a r d s o l u t i o n s o f m ic ro e le m e n ts M ik ro - s k ła d n ik M icro e le m e n t Z a w a rto ść mg/ ml ro z tw o ru C o n te n t i n mg/ml o f s o l u t i o n F orm a m ik ro s k ła d n ik a M icroelem ent form V 1,0 m e taw anadynian amonowy ammonium m e ta v a n a d a te C r 1,0 chrom m e ta lic z n y m e ta llic chromium Mn 1 0,0 m angan m e ta lic z n y m e t a l l i c m anganese Co 0,1 k o b a l t m e ta lic z n y / n i e z a - w ie r a j ą c y n i k l u / m e t a l l i c c o b a lt / w it h o u t any n i c k e l c o n t e n t / Ni 0,1 n i k i e l m e ta lic z n y / n i e z a w ie r a j ą c y k o b a l t u / m e t a l l i c n i c k e l / w i t h o u t an y c o b a lt c o n t e n t / Cu 0,1 m iedź e l e k t r o l i t y c z n a e l e c t r o l y t i c a l c o p p e r R o z p u s z c z a ln ik S o lv e n t w oda z d o d a tk ie m 20 ml kw asu azotow ego w 1 1 w a te r w ith an a d d i t i o n o f 20 ml o f n i t r i c a c id i n 1 1 ro z c ie ń c z o n y kw as s o ln y i sia rk o w y - p rz y o g rz e w a n iu d i l u t e d h y d r o c h l o r ic and s u l p h u r ic a c i d s, a t h e a tin g kw as azoto w y 1 :1 n i t r i c a c id 1 :1 kw as azotow y 1 :1 n i t r i c a c id 1 :1 kw as azotow y 1 :1 n i t r i c a c id 1 :1 kw as azotow y 1 :1 n i t r i c a c id 1 :1 I l o ś ć ml w n ie s io n a do 20 g p o d ło ż a Q u a n tity i n mg in tr o d u c e d i n t o b a s e 6 6 10 20 20 20 z roztw orów na ściankach parow nicy, nanoszono je m ałym i porcjam i odparow ując każdorazow o do sucha. Po naniesieniu i odparow aniu badanych m ikroskładników m ieszaninę wzorcową prażono w tem peraturze 450 C i po roztarciu i wym ieszaniu kontrolow ano jej jednorodność przez w zbudzenie w elektrodach w ęglowych. K ontrolę tę przeprowadzano w kilku powtórzeniach pobierając próbki z różnych p a rtii wzorca. Takie samo zaczernienie linii c h a ra k te ry stycznych badanych pierw iastków świadczyło o dobrym wym ieszaniu wzorca. M ieszaninę wzorcową rozcieńczano następnie czystym podłożem w stosunku 1 : 2 : 4 : 8 uzyskując w ten sposób m alejące zawartości badanych m ikroskładników w poszczególnych próbkach wzorcowych. Próbkę zerow ą stanow iło czyste podłoże bez dodatku m ikroskładników (tab. 2). Zaczernienie charakterystycznych linii poszczególnych pierw iastków (tab. 3) m ierzono na m ikrofotom etrze ty p u MF-2. Na każdej płycie foto-

V, Cr, Mn, Co, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 229 Tabela 2 Z a w a rto ść m ik ro sk ła d n ik ó w w p ro s z k a c h w zorcow ych w ppm M ic ro e le m e n t c o n te n t i n s ta n d a r d p o w d ers i n ppm M ik ro s k ła d n ik M ic ro e le m e n t I I I I I I IV Vх / V 300 150 75 37 - C r 300 150 75 37 - Mn 5000 2500 1250 625 - Co 100 50 25 1 2,5 - N i 100 50 25 1 2,5 - Cu 100 50 25 1 2,5 - ^ c z y s t e p o d ło ż e b e z dodatków m ik ro sk ła d n ik ó w p u re b a s e w ith o u t m ic ro e le m e n t a d d i t i o n Tabela 3 L in ie s p e k tr a ln e i.o d c h y l e n i a sta n d a rd o w e wyników / n = 9 / S p e c t r a l l i n e s and s ta n d a r d d e v i a ti o n s o f r e s u l t s / n = 9 / M ik ro s k ła d n ik M ic ro e le m e n t D łu so ść l i n i i A n a ly tic l i n e Ś r e d n ia w a rto ś ć ppm d l a k t ó r e j o b lic z o n o o d c h y le n ie Lie an ppm v a l u e, f o r w hich th e d e v i a ti o n was com puted O d c h y le n ie sta n d a rd o w e w % S ta n d a rd d e v i a t i o n i n % V 3185,39 60 ± 1 1,6 Cr 3014,76 75-7,4 Mn 2949,20 500 ± 9,6 Co 3453,51 12 ± 9,2 Ni 3414,76 20-1 3,8 Cu 3273,76 ЗСГ 1 5,4 graficznej um ieszczano w idm o skali wzorców i badanych próbek glebowych w trzykrotnym powtórzeniu. Obliczone odchylenia standartow e [60] podano w tab. 3. BADANY MATERIAŁ Przedm iotem badań były utw ory pyłowe i pylaste, które zajm ują ok. 13,3% ogólnej powierzchni gleb województwa wrocławskiego [30]. W ystępują one głównie w nizinnym i w yżynnym regionie fizjograficzno-

230 E. Roszyk glebowym. D om inującym i glebami obu tych regionów są gleby bielicowe i brunatne, a w regionie nizinnym również czarne ziemie. Duże obszary gleb pyłowych i pylastych, wchodzące w kompleks gleb pszenno-buraczanych, stanow ią najlepsze gleby Dolnego Śląska. Próbki do badań pobrano z terenów o najw iększym zagęszczeniu w y m ienionych trzech typów glebowych, na utw orach pyłowych i pylastych, z kom pleksów usytuow anych na południe od W rocław ia, na terenie powiatów: Oława, Strzelin, Ząbkowice, Dzierżoniów, Świdnica i W rocław. Ogółem pobrano 94 próbki wyłącznie z w arstw powierzchniowych pól u praw nych oraz po 3 rep rezen taty w n e profile z każdego ty p u glebowego. Pod w zględem typologicznym pobrane próbki pow ierzchniow e pochodziły: po 31 z czarnych ziem i gleb brunatnych i 32 z gleb bielico wy ch. OPIS PROFILÓW GLEBOW YCH Czarne ziemie. Profil 1, K rajków, pow. wrocławski: Аг 0-50 cm poziom próchniczny: utw ór pyłowo-ilasty, w stanie świeżym barw y czarnej, stru k tu ra gruzełkowata, przejście do następnego poziom u zaciekam i; AJC 50-70 cm poziom przejściowy: utw ór pyłow o-ilasty, w stanie świeżym barw y żółtej z licznymi ciem nymi plam am i (nacieki próchnicy), burzy silnie z HC1, przejście do następnego poziom u stopniowe; С 70-85 cm skała m acierzysta: utw ór pyłow o-ilasty, w stanie św ieżym b arw y żółtej, na sty k u z podłożem podścielającym liczne otoczki oraz pojedyncze konkrecje C ac 03, przejście do następnego poziom u w yraźne; D 85-150 cm podłoże podścielające: utw ór pyłow o-ilasty w stanie św ieżym b arw y intensyw nie żółtej z pojedynczym i n a ciekami i konkrecjam i C ac 03, poniżej głębokości 100 cm ślady oglejenia. Profile nr 2 z Borka Strzelińskiego, pow. strzeliński, i nr 3 z Magnic, pow. w rocław ski w yglądają podobnie jak profil 1. Jednakże w poziomie С począwszy od głębokości 75 cm stwierdzono w obu profilach sinopopielate plam y oglejenia. Gleby brunatne. niowski: A 0-30 cm Profil 4, Przerzeczyn Zdrój, pow. dzierżo- poziom próchniczny: utw ór pyłow o-ilasty, w stanie św ieżym barw y szaro b ru n atn ej, przejście do następ n e go poziomu wyraźne;

V, Cr, Mn, Co, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 231 В 30-75 cm poziom brunatnienia: utw ór pyłow o-ilasty, w stanie św ieżym b arw y b ru natnożółtej, przejście do n astęp nego poziom u stopniow e; С 75-150 cm skała m acierzysta: u tw ór pyłow o-ilasty, w stanie n ie zbyt w ilgotnym barw y żółtej z odcieniem brunatnym. Profile nr 5 z Henrykowa, pow. ząbkowicki, i nr 6 z Mieszkowic, pow. dzierżoniow ski, w y g ląd ają podobnie jak profil 4. Gleby bielicowe. Profil 7, M arcinowice, pow. świdnicki: A 0-25 cm poziom próchniczny: utw ór pyłow o-ilasty, barw y szarej w stanie świeżym, przejście do następnego poziomu stopniow e; A2 25-40 cm poziom wym yw ania: utw ór pyłowo-ilasty, w stanie świeżym barw y jasnoszarej, przejście do następnego poziom u ostre; В 40-60 cm poziom osadzania: utw ór pyłowo-ilasty, w stanie świeżym b arw y żółtobrunatnej z licznym i drobnym i szary m i plam kam i, przejście do następnego poziom u stopniowe; С 60-100 cm skała m acierzysta: w stanie św ieżym barw y żółtobrunatnej, pojedyncze żyłki żelaziste, od 95 cm w głąb w arstw a licznych kw arcow ych otoczaków. Profile nr 8 z Ząbkowic, pow. ząbkowicki, i nr 9 z Dzierżoniowa, pow. dzierżoniow ski, w y glądają podobnie jak profil n r 7. CHARAKTERYSTYKA MATERIAŁU GLEBOWEGO W celu bliższego scharakteryzow ania m ateriału glebowego wykonano we wszystkich próbkach następujące oznaczenia: składu mechanicznego m etodą Bouyoucosa w m odyfikacji Cassagrande i Pruszyńskiego, ph w n KC1, sorpcji roztw orem błęk itu m etylenow ego = BM, w ęgla organicznego kolorym etrycznie metodą Springera i Klee, węglanów m etodą Scheiblera oraz zaw artości potasu i fosforu m etodą Egnera. Pod względem składu mechanicznego 44% ogólnej ilości badanych gleb stanow iły utw ory pyłowo-ilaste, 20% gliny ciężkie pylaste, 23% gliny średnie pylaste, a 7% gliny lekkie pylaste (rys. 2). W próbkach powierzchniowych średnie wartości ph, wielkości sorpcji BM w m.e. oraz zawartości części spław ialnych i С organicznego m aleją w szeregu: czarne ziemie gleby brunatne -> gleby bielicowe (tab. 4). Stosunkow o najw ięcej przy sw ajaln y ch form potasu stw ierdzono w glebach bielicowych, fosforu natom iast w czarnych ziemiach. Najuboższe w potas i fosfor b yły gleby b ru n atn e.

232 E. Roszyk Rys. 2. Procentowy udział grup mechanicznych w poszczególnych typach gleb l u tw ory pyłow o -dlaste, 2 glin y ciężk ie p y la ste, 3 glin y średn ie p ylaste, 4 g lin y le k k ie p y la ste Percentual participation of mechanical groups in individual soil types 1 s il-c la y fo r m a tio n s, 2 h a e v y s ilty lo a m s, 3 m ed iu m s ilty lo a m s, 4 lig h t s ilty lo a m s T a b e l a 4 O dczyn, w ie lk o ść s o r p c j i /ВМ/ o ra z z a w a rto ść c z ę ś c i s p ła w ia ln y c h, w ę g la o rg a n ic z n e g o i p rz y s w a ja ln y c h form p o ta s u i f o s f o r u w p ró b k a c h p o w ierzchnio w y ch b ad a n y ch g le b / w a r t o ś c i ś r e d n ie i w a h a n ia / R e a c tio n, s o r p tio n v a lu e /ВМ/ ana c o n te n t o f c l a y p a r t i c l e s, o r g a n ic c a rb o n and a v a ila b l e p h o s p h o ru s and p o ta s s iu m fo rm s i n s u p e r f i c i a l sa m p le s o f th e s o i l s i n v e s t i g a t e d /m ean v a lu e s and f l u c t u a t i o n s / Typy glebow e S o i l ty p e I l o ś ć p ró b e k Number o f sam ples рн/пкс1/ S o r p c ja ВМ w m.e. ВМ s o r p tio n i n m.e. C z ę ś c i s p ł a w i a in e C la y p a r t i c l e s % С o r g. O rg a n ic С % к2о p 20 5 mg/ioo g C zarn e z ie m ie B la c k e a r t h s 31 6,9 / 6, 2-7, 2 / 9,6 / 8, 9-9, 7 / 50 /2 6-6 1 / 1,7 9 / 1,1 5-2,4 3 / 8,7 / 3, 0-3 1, 0 / 1 3,6 / 2, 4-2 5, 0 / G leb y b ru n a tn e Brown s o i l s 31 6,5 А, 6-7,0 / 9,1 / 7, 3-9, 7 / 48 / 2 6-6 0 / 1,1 1 / 0,5 8-1,7 2 / 7,0 / 2, 5-1 8, 5 / 9,5 / 1, 6-2 5, 0/ G leb y b ie lic o w e P o d z o lic s o i l s 32 6,2 / 4, 4-7, 2 / 7,9 / 4, 0-9, V 44 / 2 9-5 3 / 1,0 9 / 0,7 2-1,6 9 / 1 0,1 / 2, 5-3 1, 0 / 1 0,6 / 0, 4-2 5, 0 / W profilach glebowych (tab. 5) średnie wartości ph i zawartość części spław ialnych oraz wartości BM w czarnych ziem iach i glebach brunatnych w ykazują niew ielką zmienność w poszczególnych poziomach. W glebach bielicowych natom iast średnie w artości BM w poziomie III i IV są w yraźnie wyższe w porów naniu z poziom am i I i II. Ś rednia zawartość substancji organicznej w poziomie I w szystkich badanych gleb jest w yraźnie wyższa niż w poziomie II. Najwięcej przysw ajalnych form potasu i fosforu stwierdzono w poziomie I w szystkich typów glebowych. Poziom y głębiej położone są uboższe w te połączenia, przy czym system a tyczny spadek zawartości potasu i fosforu obserw uje się w profilach gleb bielicow ych, a fosforu rów nież i w czarnych ziem iach.

V, Cr, Mn, Co, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 233 Tabela 5 O dczyn, w ie lk o ś ć ś o r p c j i /ВМ / o r a z z a w a rto ść c z ę ś c i s p ła w ia ln y c h, w ę g la o rg a n ic z n e g o i p rz y s w a ja ln y c h fo rm p o ta s u i f o s f o r u w p o zio m ach g e n e ty c z n y c h b ad a n y c h g le b / w a r t o ś c i ś r e d n ie i w a h a n ia / R e a c tio n, s o r p t i o n v a lu e /ВМ / and c o n te n t o f c l a y p a r t i c l e s, o r g a n ic c a rb o n, a v a i l a b l e p h o s p h o ru s and p o ta s s iu m c o n te n t i n g e n e tic h o r iz o n o f th e s o i l s i n v e s t i g a t e d /m ean v a l u e s and f l u c t u a t i o n s / Typy glebow e S o i l ty p e I l o ś ć p ró b e k N im ber o f s a m p le s S o r p c ja BM w m.e. BM s o r p t i o n i n m.e. C z ę ś c i s p ła w ia ln e C la y p a r t i c l e s % С o r g. O rg a n ic С % k 2o P2 5 mg/1 0 0 g g le b y - s o i l «C zarn e z ie m ie - B la c k e a r t h s A /3-1 5 cm/ 7,1 / 7, 0-7, 2 / 9,7 / 9, 6-9, 7 / 55 /5 1-5 8 / 1,9 1 / 1, 51-2, 20/ 6,7 / 5, 5-8, 0 / 1 6,9 / 1 1, 7-2 5, 0/ A /2 0-4 0 cm/ 7,1 / 6, 9-7, 3 / 9,7 / 9, 6-9, 7 / 59 / 5 3-6 6 / 1.5 9 / 1, 2 5-1, 8 4 / 1,3 / 0, 0-3, 0/ 6,0 / 0, 0-1 5, 0/ A/C / 5 0-8 0 cm/ 7,1 / 7, 0-7, 3 / 9,3 / 8, 8-9, 7 / 56 / 5 4-5 8 / n.o. 0,8 / 0, 0-2, 5 / 0,4 / 0, 0-1, 3 / С / 7 5-1 1 0 cm/ 7,1 / 7, 0-7, 1 / 8,4 / 7, 4-9, 7 / 62 / 4 3-9 2 / n.o. 1,2 / 0, 0-3, 5 / 0,0 G leb y b ru n a tn e - Brovm s o i l s A1 / 3-1 5 cm/ 6,6 / 6, 3-7, 0 / 9,4 / 8, 9-9, 7 / 48 / 3 9-6 0 / 1,1 0 / 1,0 5-1,1 9 / 5,5 / 5, 6-6, 0/ 1 8,6 / 5, 8-2 5, 0/ В / 3 0-5 0 cm/ 6,7 / 6, 6-6, 9 / 9,6 / 9, 5-9, 7 / 56 / 4 5-7 0 / 0,2 9 / 0,2 2-0,4 1 / 2,5 / 0, 5-5, 5 / 9,0 / 0, 0-2 5, 0/ С /8 0-9 5 cm/ 7,0 / 7, 0-7, i / 9,6 / 9, 5-9,7 / 54 / 50-61/ n.o. 4»1 / 3, 5-5, 0 / 9,0 / 4, 0-1 9, 0 / С / 1 2 0-1 5 0 cm/ 7,0 / 6, 7-7, 2 / 9,2 / 9, 1-9, 3 / 48 / 4 6-5 1 / n.o. 4,0 / 3, 5-5, 0 / 7,3 / 4, 2-1 2, 0 / G leby b ie lic o w e - P o d z o lic s o i l s A1 / 3-1 5 cm/ 6,2 / 5, 4-6, 7 / 7,8 / 5, 5-9,6/ 43 /4 0 4 7 / 1,2 0 / 0, 9 3-1, 4 7 / 8,0 / 4, 5-1 4, 5 / 1 0,0 / 0, 4-2 5, 0 / A2 / 2 0-3 0 cm/ 6,5 / 6, 2-6, 8/ 7,5 / 5, 5-9, 7 / 50 /4 4-5 6 / 0,4 9 / 0, 32-0, 76/ 6,3 / 1, 5-1 2, 5 / 5,1 / 0, 0-9, 7 / В /4 5-6 0 cm/ 6,5 / 6, 4-6, 8 / 8,3 / 6, 2-9, 7 / 45 / 2 9-5 3 / n.o. 4,5 / 2, 0-6, 5 / 1.3 / 0, 0-3, 8 / С /7 0-1 0 0 cm/ 6,4 / 6, 0-6, 9 / 9,7 / 9,7 / 41 / 2 7-4 9 / n.o. 4,1 / 4, 0-6,5 0,9 / 0, 0-2, 2 /

234 E. Roszyk R ozpatrując wartości średnie w poszczególnych typach glebowych stw ierdza się nieco niższe ph i sorpcję BM (z w yjątkiem poziomu IV) oraz niższą zawartość części spław ialnych w poszczególnych poziomach gleb bielicow ych w porów naniu z czarnym i ziem iam i i glebam i b ru n a t nymi. Spośród w szystkich zbadanych próbek powierzchniowych jedynie w 18 próbkach czarnych ziem stwierdzono obecność węglanów. Z tego 12 gleb zawierało śladowe ilości C ac 03, a pozostałe 6 gleb od 0,1 do 1,4'% C ac 03. Połączenia w ęglanow e były obecne we w szystkich poziom ach b ad a nych profilów czarnych ziem (z w yjątkiem poziomu I i II w profilu 3), jak rów nież w poziom ie С dwóch profilów gleb b ru n atn y ch. Ogólnie stosow anym i m etodam i oznaczano rów nież w badanych glebach przysw ajalne form y miedzi, m anganu, m olibdenu oraz cynku m etodą Jacksona. Om ówienie w yników podajio we w cześniejszej pracy [5]. WYNIKI BADAŃ PRÓBKI POW IERZCHNIOW E Najzasobniejsze w w anad i miedź spośród zbadanych gleb okazały się czarne ziemie (tab. 6). Średnia zawartość tych m ikroskładników wyraźnie i stopniowo obniża się w szeregu czarne ziemie gleby brunatne gleby bielicowe. A naliza m atem atyczna w ykazała, że różnice średnich zaw artości miedzi są istotne w odniesieniu do wszystkich typów glebowych, natom iast średnie zaw artości w anadu w yłącznie dla czarnych ziem. Średnia zaw artości chrom u w czarnych ziem iach i glebach b ru n a t nych jest nieco większa niż w glebach bielicowych, są to jednak różnice nieistotne. W artości średnie uzyskane dla m anganu, kobaltu i niklu w zasadzie nie w ykazują w ahań w obrębie poszczególnych typów glebow ych. Dla w szystkich badanych próbek powierzchniowych średnia zawartość oznaczanych m ikroskładników układa się w szeregu: Mn > Cr > V > Cu > Ni > Co i wynosi dla m anganu 530 ppm, chrom u 55 ppm, w anadu 46 ppm, miedzi 25 ppm, niklu 15 ppm i kobaltu 9 ppm. Podobny układ zawartości wym ienionych m ikroskładników uzyskali w swych badaniach również inni autorzy [21, 66, 67] z tą tylko różnicą, że średnio w badanych przez nich glebach stw ierdzili więcej niklu niż miedzi. Spośród badanych m ikroskładników w w arstw ie pow ierzchniow ej

V, Cr, Mn, Co, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 235 Tabela 6 O g ó ln a z a w a rto ść m ik ro sk ła d n ik ó w w w a rs tw ie p o w ie rz c h n io w e j b a d a n y c h g le b w ppm / w a r t o ś c i ś r e d n i e i w a h a n ia / T o t a l m ic ro e le m e n t c o n t e n t i n s u r f a c e l a y e r o f th e s o i l s i n v e s t i g a t e d, i n ppm /m e a n v a l u e s an d f l u c t u a t i o n s / T ypy glebow e S o i l ty p e s L ic z b a p ró b e k Number o r. s a m p le s Y C r Mn Со N i Cu C zarn e z ie m ie B la c k e a r t h s 31 50 / 2 8-7 6 / 57 /2 7-1 0 0 / 520 /2 2 0-8 9 0 / 9 / 6-1 3 / 15 / 9-2 1 / 32 / 2 0-4 3 / G leb y b ru n a tn e Brown s o i l s 31 47 / 3 1-7 0 / 58 / 3 5-8 1 / 540 /3 2 0-8 1 0 / 9 / 7-1 3 / 17 / 1 0-2 5 / 24 / 1 6-3 V G leb y b ie lic o w e P o d z o lic s o i l s 32 41 / 2 6-6 6 / 51 / 3 0-9 1 / 540 /3 2 0-9 1 0 / 10 / 6-1 1 / 14 / 8-3 5 / 21 / 1 2-3 4 / Ś r e d n io - Mean 46 / 2 6-7 6 / 55 / 27-100/ 530 /2 2 0-9 'Ю / 9 / 6-1 3 / 15 / 8-3 5 / 25 / 1 2-4 3 / najw iększe w ahania stwierdzono w zawartości chrom u, m anganu, niklu i miedzi, nieco m niejsze w zawartości w anadu, a najm niejsze kobaltu (tab. 6). Dla w anadu najczęściej spotykane wartości w czarnych ziemiach i glebach brunatnych w ystępow ały w granicach od 40 do 55 ppm (odpowiednio 51 i 64% próbek), a w glebach bielicowych od 32 do 45 ppm (69% próbek). Dla chrom u najczęściej spotykane zawartości stwierdzono w granicach 45-65 ppm, przy czym we wszystkich typach glebowych w przedziale ty m m ieści się średnio 50% badanych próbek (rys. 3). Pow yżej 60% próbek czarnych ziem i gleb b ru n atn y c h zaw iera m an gan w granicach od 350 do 600 ppm, a w glebach bielicowych w tym sam ym in terw ale w y stępuje 72% ogólnej ilości próbek. W większości badanych gleb (gleby brunatne i bielicowe po 84%, a czarne ziemie 71% ogólnej ilości próbek) zawartość kobaltu waha się w granicach od 7 do 12 ppm. Najczęściej spotykane zawartości niklu oscylowały w granicach 10-20 ppm (czarne ziemie 87%, gleby brunatne 68%, gleby bielicowe 77% próbek). Średnio w ok. 70% zbadanych próbek wszystkich typów glebowych najczęściej spotykane zawartości miedzi m ieściły się w granicach 25-35 ppm (rys. 3). Geochemiczne pokrewieństwo niektórych m ikroskładników wiąże się często z podobieństwem ilościowego rozmieszczenia w glebach [27, 46]. W badaniach w łasnych stwierdzono w większości przypadków, że w m iarę

Rys. 3. Częstotliwość występowania określonych zawartości ogólnych form wanadu, chromu, manganu, kobaltu, niklu i miedzi w poszczególnych typach gleb I czarne ziem ie, 2 g leb y brunatne, 3 g leb y bielicow e Occurrence frequency,0f defined contents of total vadium, chromium, manganese, cobalt, nickel and copper forms in individual soil types 1 black earths, 2 brow n soils, 3 p od zolic soils

V, Cr, Mn, Co, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 237 T a b e l a 7 W sp ó łc z y n n ik i k o r e l a c j i d l a z a le ż n o ś c i w y stę p o w a n ia m ik r o s k ła d n ik ów w w ie r z c h n ic h w a rstw a c h b a d a n y c h g le b C o r r e l a t i o n c o e f f i c i e n t s f o r d ep en d en ce o f m ic ro e le m e n t o c c u rre n c e i n s u r f a c e l a y e r o f th e s o i l s i n v e s t i g a t e d M ik ro s k ła d n ik i - M ic ro e le m e n ts г г Vn- Г wanad : chrom - vanadium : chromium 0,6 3 6,1 wanad : mangan - vanadium : manganese 0,3 7 3,6 w anad : k o b a l t - van adiu m î c o b a lt 0,5 6 5,4 w anad : n i k i e l - van adiu m : n i c k e l 0,3 4 3,8 wanad : miedź - vanadium : copper 0,5 8 5,7 chrom : k o b a l t - ch ro m i un î c o b a lt, 0,3 5 3,4 chrom : n i k i e l - chrom ium : n i c k e l» 0,6 2 5,9 mangan : n i k i e l - m anganese : n i c k e l 0,35 3,4 k o b a l t : m iedź - c o b a lt : c o p p e r 0,5 5 5,3 n i k i e l : m iedź - n i c k e l : c o p p e r 0,37 3,6 w zrostu zawartości jednego pierw iastka wzrasta- zawartość drugiego (tab. 7). Zależności tej nie stw ierdzono jedynie m iędzy m anganem a chrom em, kobaltem oraz m iedzią, chrom em i m iedzią. Nie stw ierdzono ró w nież zależności w w ystępow aniu kobaltu i niklu, o której wspom inają w sw ych pracach niektórzy autorzy [27]. W poszczególnych typach glebowych stosunek Ca do Ni nie w ykazuje większych różnic (w czarnych ziemiach 0,63, w glebach brunatnych 0,58, w glebach bielicowych 0,64) i zbliżony jest do w artości uzyskanych przez innych autorów. PRÓBKI PROFILOW E W badanych profilach glebowych analiza zawartości m ikroskładników w ykazała (tab. 8) wyższą akum ulację m anganu w poziom ach I w szystkich typów glebow ych, jak rów nież w poziomie II czarnych ziem. P o ziomy głębiej położone są średnio uboższe w m angan, przy czym spadek średniej zaw artości n ajsystem atyczniej w ystępuje w glebach bielicow ych. Nieco w yższą średnią zaw artość w anadu i chrom u stw ierdzono w poziomie IV czarnych ziem. W profilach gleb bielicowych dane analityczne w skazują na niew ielkie zubożenie poziomu III w połączenia miedzi. Poza tym i w yjątkam i średnie zaw artości w anadu, chrom u, kobaltu, niklu i m iedzi nie w yk azu ją różnic w poszczególnych poziom ach w obrębie poszczególnych typów gleby. 2 Rocznilqi G leb ozn aw cze T. X IX, z. 2

238 E. Roszyk Tabela 8 Z a w a rto ść m ik ro sk ła d n ik ó w w pozio m ach g e n e ty c z n y c h b ad a n y ch g le b w ppm / w a r t o ś c i ś r e d n i e / M ic ro e le m e n t c o n te n t i n g e n e t i c h o r iz o n s o f th e s o i l s i n v e s t i g a t e d, i n ppm /m ean v a l u e s / Poziom H o riz o n V Cr Un Co N i Cu C zarn e z ie m ie - B la c k e a r t h s A 58 65 550 10 14 33 / 3-1 5 cm / A 58 63 520 10 14 31 /2 0-4 0 cm / A/C 60 62 410 11 15 27 /5 0-8 0 cm / С 76 76 410 9 21 30 /7 5-1 1 0 cm / G leb y b r u n a tn e - Brown s o i l s ^1 /3-1 5 cm/ 51 61 580 10 17 20 В 53 54 410 9 14 24 /3 0-5 0 cm/ С 45 55 450 9 16 24 /8 0-9 5 cm / С 42 57 460 9 14 20 / 1 2 0-1 5 0 cm/ G leb y b ie lic o w e - P o d z o lic s o i l s A1 / 5-1 5 cm/ A2 / 2 0-3 0 cm/ 46 53 5Ö0 10 13 27 46 59 440 9 11 28 В 46 50 420 10 12 18 / 4 5 60 cm / С 53 53 380 10 15 24 /7 0-1 0 0 cm/ 1

V, Cr, Mn, Co, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 239 20 40 60 80 100 120 ppm Rys. 4. Zawartość mikroelementów w profilach glebowych Mikroelement content in soil profiles Stosunkowo najw iększym w ahaniom podlegają zawartości badanych m ikroskładników w poszczególnych poziomach genetycznych czarnych ziem, natom iast najm niejszym w glebach brunatnych (rys. 4). Nie stw ierdzono żadnych praw idłow ości w rozm ieszczeniu m ikroskładników w poziomach genetycznych poszczególnych profilów w ram ach tego samego ty p u glebowego. 2*

240 E. Roszyk DYSKUSJA Zawartość m ikroskładników w glebie uzależniona jest od szeregu czynników. Swein i Mitchell [59] Kabata-Pendias [27], G y ö r i [18], Sillanapää [57] i wielu innych autorów [32, 62] przypisuje zasadnicze znaczenie w rozm ieszczeniu pow ierzchniow ym i p rofilow ym m ikroskładników ich zaw artości w skale m acierzystej. W oparciu o obszerny m ateriał analityczny O e r t e l [41] wykazał jednak, że nie zawsze zachodzi prosta zależność między koncentracją m ikroskładników w glebach i skałą m acierzystą. Niem ały bowiem wpływ na ich rozmieszczenie w glebach m ają procesy glebotwórcze i procesy wietrzenia, dzięki którym zawartość szeregu pierw iastków może być w yraźnie niższa lub wyższa w porów naniu z zaw artością w skale m acierzystej. Podobne obserwacje poczynili również Chochłowa [8], Wright [64] oraz inni [32, 44]. Stąd wniosek, że różnice w zawartości w glebie i skale m acierzystej mogą być tym większe, im dalej posunięty jest proces w ietrzenia i im bardziej pod w zględem typologicznym w y kształcona jest dana gleba [62]. W badaniach w łasnych pom im o pew nych różnic nie stw ierdzono udow odnionej m atem atycznie zależności pom iędzy zaw artością m ikroskładników w poszczególnych typach gleb. Być może wpływ czynników, o których była mowa poprzednio, jest m askow any w badanych glebach przez su bstancję organiczną. J a k w y k a zały badania Zyrina i współpracowników [67] oraz innych autorów [19, 24, 34, 47, 57] na koncentrację m ikroskładników w pływ a również powstaw anie kom pleksowych związków organiczno-m ineralnych oraz procesy kum ulacji biologicznej, co ma miejsce szczególnie w poziomie próchnicznym. W edług Sillanpää [57] i Vourinena [66] do 10% zawartości substancji organicznej w zrasta zawartość m anganu, cynku, niklu i kobaltu w glebach, a po przekroczeniu tej wartości w yraźnie spada. Trzeba jednak nadm ienić, że na tem at k u m u lacji różnych p ierw iastków w poziomie próchnicznym b rak w litera tu rz e zgodności poglądów. W ielu autorów w swych pracach w ykazuje wprawdzie w niektórych typach gleb wyższą zawartość miedzi, kobaltu i niklu w poziomie akum u lacyjnym, są jednak i takie prace, w któ ry ch stw ierdzono wyższą zaw artość w poziom ach głębiej położonych [16, 29, 51, 54, 67]. A utor nie znalazł praw idłow ości w rozm ieszczeniu badanych m ikroskładników (z w yjątk iem m anganu).w poziom ach genetycznych poszczególnych typów glebow ych (rys. 4). Stw ierdzono jedynie wyższą ak u m ulację m anganu w poziomie próchnicznym w szystkich typów glebowych (tab. 8), na co w skazują rów nież badania innych autorów [19, 27, 29, 67]. Poniew aż średnia zaw artość w ęgla organicznego (tab. 4) w badanych

V, Cr, Mn, Co, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 241 czarnych ziemiach (1,79%) jest znacznie wyższa od zawartości w glebach brunatnych (1,11%) i bielicowych (1,09%), dlatego obliczenie zależności m iędzy zaw artością m ikroskładników a zawartością substancji organicznej w próbkach powierzchniowych przedstaw iono osobno dla czarnych ziem, osobno dla gleb brunatnych i bielicowych, posiadających zbliżoną zaw artość w ęgla organicznego (tab. 9 i 10). Zarówno w glebach o wysokiej (czarne ziemie), jak i niższej zawartości (gleby brunatne i bielicowe, potraktow ane łącznie) węgla organicznego (tab. 9 i 10) w zrasta system atycznie zawartość w anadu i miedzi w m iarę w zrostu zawartości węgla. W glebach brunatnych i bielicowych podobną tendencję w y k azu ją rów nież pozostałe m ikroskładniki. Poniew aż zależności, o których wspomniano, nie udowodniono m atem atycznie, stąd może być m ow a jedynie o zarysow ujących się tendencjach. W litera tu rz e m ożna rów nież spotkać doniesienia o pow iązaniu w y stępow ania szeregu m ikroskładników z zaw artością części spław ialnych Tabela 9 Z a le ż n o ś ć ś r e d n i e j z a w a r to ś c i m ik ro sk ła d n ik ó w od i l o ś c i w ę g la o rg a n ic z n e g o w w ie r z c h n ic h w arstw a c h c z a rn y c h ziem w ppm D ependence o f mean m ic ro e le m e n t c o n te n t on o r g a n ic c a rb o n am ount i n s u r f a c e l a y e r o f b la c k e a r t h s, i n ppm Z a w a rto ść С o r g. O rg an ac С c o n te n t % L ic z b a p ró b e k Number o f sa m p le s V C r Mn Co Ni Cu ^ 1.5 9 46 51 510 8 16 31 1,5 1-2,0 0 10 51 60 540 10 15 32 > 2, 0 0 12 53 60 520 10 16 33 Tabela 10 Z a le ż n o ś ć ś r e d n i e j z a w a r to ś c i m ik ro sk ła d n ik ó w od i l o ś c i w ę g la o rg a n ic z n e g o w w ie r z c h n ic h w arstw a c h g le b b ie lic o w y c h i b ru n a tn y c h w ppm D ependence o f mean m ic ro e le m e n t c o n t e n t on o r g a n ic c a rb o n am ount i n s u r f a c e l a y e r o f p o d z o lic and brow n s o i l s, i n ppm Z a w a rto ść С o r g. O rg a n ie С c o n te n t % L ic z b a p ró b e k Number o f sam ples V C r Mn Co N i Cu 1,0 0 16 40 50 500 9 14 20 1, 01-1,2 5 37 45 57 540 9 16 23 ^ > 1. 2 5 10 46 60 560 11 19 25

242 E. Koszyk bądź iłu koloidalnego [9, 16, 18, 27, 35, 47, 57, 67]. W tym przypadku wzrost zawartości w ielu pierw iastków może być spowodowany z jednej strony obecnością większej ilości m inerałów pierw otnych, w których związane są m ikroskładniki, z drugiej właściwościam i sorpcyjnym i iłu. R ozpatrując badany m ateriał w całości (bez podziału na typy glebowe), pom im o w zasadzie niew ielkiego zróżnicow ania badanych gleb pod w zględem składu m echanicznego (gleby pylaste i pyłowe), stw ierdzono isto tn ą Tabela 11 Z a le ż n o ś ć ś r e d n i e j z a w a r to ś c i m ik ro sk ła d n ik ó w od c z ę ś c i 0,0 0 2 mm w p o w ie rz c h n io w e j w a rs tw ie b a d a n y c h g le b w ppm D ependence o f mean m ic ro e le m e n t c o n t e n t o n < 0. 0 0 2 mm p a r t i c l e s i n s u r f a c e l a y e r o f th e s o i l s i n v e s t i g a t e d, i n ppm P r o c e n t c z ę ś c i 0,0 0 2 mm < 0.0 0 2 mm p a r t i c i e s,% L ic z b a p ró b e k Number o f sam ples V C r Mn Co N i Cu < 10 21 4 1 5 6 490 9 16 21 11-15 42 4 4 51 550 9 15 23 31 53 64 530 10 17 32 zależność pomiędzy zaw artością frakcji poniżej 0,002 m m a zawartością w anadu (r = 0,62) i m iedzi (r = 0,60). N atom iast dla pozostałych m ikroskładników: chrom u, m anganu, kobaltu i niklu takiej zależności nie stw ierdzono (tab. 11). WNIOSKI 1. Średnie zawartości badanych m ikroskładników w w arstw ie pow ierzchniow ej analizow anych gleb w ynoszą: m anganu 530 ppm, w a nadu 46 ppm, chrom u 55 ppm, miedzi 25 ppm, niklu 15 ppm, kobaltu 9 ppm. 2. W w arstw ie w ierzchniej badanych gleb stw ierdzono isto tn ą dod atn ią zależność m iędzy zaw artością iłu koloidalnego a zaw artością w a nadu i miedzi. Inne zależności pomimo pew nych stw ierdzonych tendencji w w ystępow aniu nie zostały udow odnione m atem atycznie. 3. W profilach glebowych zawartość badanych m ikroskładników nie w ykazuje różnic w poszczególnych poziomach w obrębie danego typu glebowego z w y jątk iem m anganu, którego w iększe nagrom adzenie stw ierdzono w poziomie próchnicznym w szystkich profilów.

V, Cr, Mn, Co, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 243 LITERATURA [1] А г n o n D., Wessel G.: Vanadium as on essential element for green plants. Nature, 172, 1953, s. 1039. [2] A t a n a s i u N.: Die Wirkung der Spurenelemente in Thomasphosphat. Die Phosphorsäure, 22, 1962, s. 28. [3] Bartels H.: Uber die Wirkung von Mo und V auf Leguminose. Archiv Mikrob., 8, 1937, s. 13. [4] Becker-Dillinger J.: Handbuch der Ernährung des landwirtschaftlichen Nutzpflanzen. P. Perey, Berlin 1934. [5] Boratyński K., Roszykowa S., Roszyk E., Tyszkiewicz M., Ziętecka M.: Zawartość przyswajalnych form Cu, Mn, Mo, Zn w niektórych typach gleb Dolnego Śląska, powstałych na utworach pyłowych. Roczn. Glebozn., 13, 1967, z. 1, s. 57. [6] Burk P., H o r n e r K.: The specific catalytic role of molybdenum and vanadium in nitrogen fixation amide utilization by azotobacter. Trans Illrd Intern. Congr. Soil Sei., Oxford, 1, 1935, s. 152. [7] Cannon H. L.: The biochemistry of vanadium. Soil S-ci., t. 96, 1963, s. 198. [8] Chochłowa T. J.: Sodierżanije i rozpriedielenije mikroelemientow w poczwach Kuznieckoj lesostepi. Poczwowieden. 1, 1967, s. 59. [9] Czekalski A., Kociałkowski Z.: Zawartość mikroelementów w glebach i roślinach zbożowych pól uprawnych województwa poznańskiego. Prace Kom. Nauk. Roln. i Kom. Nauk Leśn., Poznań, t. 19, z. 2, 1965, s. 252. [10] Czekalski A., Kociałkowski Z.: Zawartość niektórych mikroelementów w glebach Wielkopolski. Roczn. Glebozn., t. 15, 1965, s. 273. [11] Dobroljubskij O. K.: Wlijanije mikroelemienta wanadia na winograd. Fizj. Rast., t. 10, 3, 1963, s. 319. [12] Gericke S., Rennenkampf E.: Die Wirkung des Spurenelements Vanadium auf das Pflanzenwachstum. Prakt. Bl. Pflanzenbau und Pflanzenschutz, 17, 1939/40, s. 17. [13] Gericke S., Rennenkampf E.: Untersuchungen über die Wirkung des Vanadium auf das Pflanzenwachstum. Zeitsch. für Pflanzen, Düng., Bodenkunde, 18(63), 1940, s. 304. [14] Gericke S.: Weitere Versuche über die Wirkung des Spurenelement Vanadin auf des Pflanzenwachstum. Zeitsch. für Pflanzen, Düngung, Bodenk., 23(68), 1941, s. 342. [15] Gericke S.: Untersuchungen über die Wirkung des Spurenelement Chrom auf das Pflanzenwachstum. Zeitsch. für Pflanzenern. Düng. Bodenk., 33(78), 1943, s. 114. [16] Gliński J.: Formy miedzi w glebach pojezierza Łęczyńsko-W łodawskiego (praca doktorska WSR, Lublin), 1964. [17] Gliński J., Graj pel A.: Oznaczenie Cu, Co, Ni w glebach mineralnych metodą przesypu oraz jednego dodatku. Wydawn. V Wydz. PAN, Warszawa 1964. [18] G y ö r i D.: A Mn, Zn, Cu, Mo, Co mikroelemek eloszlâsa és vagyületformâi néhâny talajtipusban. A Magyar Tudom. Acad. Agr. Osztalyanok Kôzleményei, 1 2, 1962, s. 53. [19] Györi D. Néhany talajtipus mikroelem kasztele. Agekémia és Talajtan, 7, 1958, s. 97.

244 E. Roszyk [20] H a s e 1 h о f f E.: Verusche über die Wirkung von Chrom und Arsen auf die Pflanzenwachstums. Landw. Versuchs., 110, 1930, s. 283. [21] Hermann P.: Recherches géochimiques au matière d agriculture. Landw. Centr. Il Abt., 1966, poz. 2823. [22] Hörest A.: The texicity of the salt of chromium, aluminium. Bibliogr. the minor elements, L. G. W illis, Releigh NC, 1939, s. 276. [23] Iwanow D. N, Iwanowa N. N., Orłowa L. P.: Primienienije organiczeskich soosażditielej po opriedielenii mikroelemientow Co, Cu, Pb, Sm, Zn, Cr, Mo, V, W w poczwach. Poczwowiedien., 1, 1965, s. 85. [24] Jermolenko N. F.: Mikroelemienty i koloidy poczw. Wyd. AN BSSR, Mińsk 1960. [25] Kabata A.: Aktualne zagadnienia dotyczące mikroelementów w rolnictwie szkockim. Post. Nauk Roln., 3(51), 1958, s. 127. [26] Kabata A.: Zawartość kobaltu, miedzi i niklu w ważniejszych glebach oraz w sianie nadnoteckich i nadobrzańskich terenów łąkowych. Roczn. Nauk Roln., 78-A-3, 1958, s. 379. [27] Kabata-Pendias A.: Badania geochemiczno-mineralogiczne gleb w y tworzonych z granitów i bazaltów Dolnego Śląska. Roczn. Nauk Roln., 90-A -l, 1965, s. 1. [28] K o c i a ł к o w s к i Z.: Spektrograficzne oznaczanie pierwiastków śladowych w wyciągach glebowych. Prace Kom. Nauk Roln. i Leśn., TPN, Poznań, t. 14, 1963, s. 4, s. 499. [29] Kociałkowski Z.! Zawartość Co, Mn, Mo, Cu, Zn i Ni w różnych w yciągach niektórych typów gleb Wielkopolski. Prace Kom. Nauk Roln. i Leśn. TPN, Poznań, t. 14, 1963, z. 4, s. 467. [30] Kowaliński S., Tomaszewski J.: Regiony fizjograficzno-glebowe. Zarys rejonizacji przyrodniczo-rolniczej w województwie wrocławskim. P.W.R.N., Wrocław 1959. [31] König P.: Studien über die stimulierenden und toxischen Wirkungen verschiedenartigen Chromverbindungen auf die Pflanzen Landw. Jahrbuch, 39, 1910, s. 775. [32] Krym J.: Sodierżanije mikroelemientow w poczwach mieżdurieczija Urala i Sakmary. Poczwowiedien., 10, 1964, s. 73. [33] L a p p i L., M ä к i t i e O.: Quantitative spectrographic determination of minor elem ents in soil samples. Acta Agric. Scand., 1, 1955, s. 27. [34] Leii Z. J.: Obmiennaja sposobnost razlicznych wieszczestw gumusa i ich kompleksow. Trudy Poczw. Inst. AN 23, 1940. [35] Le Riche H. H., Weir A. H.: A method of studying trace elements in soil fractions. J. Soil Sei., 14, 1963, s. 235. [36] M a i w a 1 d K.: Die Verwendbarkeit des Abwesserschlames der Gerbereien in Landbau. Fruch Forschungsdienst, 10, 1940, s. 236. [37] M a 1 u g a D. P.: К geochimii possejannych Ni i Co w biosferie. Trud. Biogeochim. Lab., AN SSSR, 1946, s. 8. [38] Mitchell R. L.: Cobalt and nickel in soil and plants. Soil Sei., 60, 1945, s. 63. [39] Mitchell R. L.: Spectrochemical methods in soil investigations. Soil Sei., 83, 1957, s. 1. [40] Mitchell R. L.: The spectrochemical analysis of soil, plants and related materials. Techn. Comm., nr 44, Commenwealth Agric. Bureaux, 1964.

V, Ст, Mn, Со, Ni i Cu w glebach Dolnego Śląska 245 [41] O e r t e l A. C.: Relation between trace element concentration in soil and parent m aterial. J. Soil Sei., 12, 1963, s. 119. [42] Pfeifer T.: Beitrag zu Frage über die Wirkung des Chroms bzw. Mangans auf die Pflanzenwachstum. Frühl. Landw. Ztg., 67, 1918, s. 313. [43] Pieterburgskij A. W.: W lijanije molibdena i wanadia na urożaj i chimiczeskij sostaw gorocha. Agrochim., 1, 1964, s. 81. [44] Piotr o w s к a M.: Pierwiastki śladowe w niektórych glebach lessowych regionu opatowsko-sandomierskiego. Roczn. Glebozn., dodatek do t. 15, 1965, s. 267. [45] Prince A. L.: Trace elements delivering capacity of 10 New Jersey types as measured by spectrographic analyses and mature corn leaves. Soil Sei., 84, 1957, s. 413. [46] R a d ow A. S., Kańkow A. G.: К woprosu o kaczestwiennoj spektralnoj charaktieristikie makro- i mikroelemientow w swietło kasztanowych poczwach wołgogradskoj obłasti na primiere uczhoza Gornaja Poliana \ Mikroelemienty w Sielsk. i Medic., Kijów 1963, s. 417. [47] R a V i к o w i t с h S., Margolin М., N a v r o t J.: Microelements in soil of Israel. Soil Sei., 92, 1961, s. 85. [48] Reimann B. i in.: Zawartość ogólna niektórych mikroelementów w glebach wysoczyzny kujawskiej (maszynopis). [49] Reinhold J., Hausroth E.: Chrom und Mangan als wichtige Spurenelem ente für die Gurke. Phosphorsäure, 10, 1941, s. 111. [50] Robinson W. O.: The inorganic composition of some important American soils. Bibl. the minor elements, L. G. Willis Releigh, 1938, s. 276. [51] Roszyk E.^ Oznaczenie metodą spektrograficzną ogólnej zawartości Pb, Mn, Cu, Co, Cr, V, Ni i Zn w materiale glebowym. Wyd. V Wydz. PAN, Warszawa 1964^ [52] Scharrer K., S с h r o p p W.: Sand- und W asserkulturversuche mit Nickel und Kobalt. Zeitsch. Pflan., Düng., Bodenkunde, A-31, 1933, s. 94. [53] Scharrer K., Schropp W.: Die Wirkung von Chrom und Chromat-Ion auf Kulturpflanze. Zeitsch. Pflan. Düng. Bodenkunde, 1935, s. 137. [54] Scharrer K., Schropp W.: Uber die Wirkung des Vanadium auf. Kulturpflanzen. Zeitsch. Pflanz. Düng. Bodenkunde, 37, 1935, s. 196. [55] Scharrer K., J u d e 1 G. K.: Zur quantitative Bestimmung von Spurenelementen auf spektrochemischen Wege. Zeitsch. Pflanz. Düng. Bodenkunde, 73, 1956, s. 107. [56] Scharrer K., Judei G. K., Jung J.: Vergleichende Untersuchungen über die Bestimmung Mikronährstoffen mittels photometrischer und spektrochemischer Verfahren. Zeitsch. Pflanz. Düng. Bodenkunde, 79, 1957, s. 102. [57] Sill a n p ä ä M.: Trace elements in Finnish soils as related to soil texture and organic matter content. Land. Zentr., Abt. 2, 1963, s. 43. [58] Shimp N F., С о n n e r J., P r i n с e A. L., В e a r F. F.: Spectrochemical analysis of soil and biological materials. Soil Sei., 83, 1957, s. 51. [59] S w e i n D. J., M i t с h e 11 R. L.: Trace elem ents distribution in soil profiles. J. Soil Sei., 11, 1960, s. 347. [60] Szajewicz A. B.: Metody ocenki tocznosti spektralnogo analiza. Mietalurgis'dat, Moskwa 1964. [61] W a ż e n in I. G., В i e 1 j а к o w a W. N.: W lijanije bora, chroma, joda i drugich mikroelemientow na urożaj. Mikroelem. w żizni rastienji i żiwotnych. Moskwa 1952.

246 E. Roszyk [62] Wells N.: Total elements in topsoils from igneous rocks: on extension of geochemistry. J. Soil Sei., 11, 1960, s. 409. [63] Własiuk P. A.: Mikroelemienty w sielskom chozjajstwie i miedicinie. Kijów 1966. [64] Wright J. R.: Trace elements distribution in virgin profiles representing four great soil groups. J. Proc. Soil Sei. Am., 19, 1955, s. 340. [65] Voelcker J. A.: Pot culture experiments. Bibl: the minor elements, L. G. W illis Releigh, 1938, s. 278. [66] V o u r in o n J.: On the amounts of minor elem ents in finnish soils. J. Sei. Agric. of Finland, 30, 1958, s. 30. [67] Zyrin N. G., Bielicy na G. D., Brysowa N. P,: Sodierżanije mikroelem ientow som iejstwa żeleza w niekotorych poczwach SSSR. Wiest. Mosk. Uniw., 5, 1961, s. 59. Э. РО Ш Ы К СОДЕРЖАНИЕ ВАНАДИЯ, ХРОМА, МАРГАНЦА, КОБАЛЬТА, НИКЕЛЯ И МЕДИ В НЕКОТОРЫХ ПОЧВАХ НИЖНЕЙ СИЛЕЗИИ, ОБРАЗОВАННЫХ ИЗ ПЫЛЕВАТЫХ ГЛИН И ПЫЛЕВИДНЫХ ОТЛОЖЕНИЙ ЧАСТЬ I. ВАЛОВОЕ СОДЕРЖ АНИЕ М ИКРОЭЛЕМ ЕНТОВ К а ф е д р а А гр охи м и и, В ы сш ая С ел ь ск о х о зя й ст в ен н а я Ш кола, В роц лав Резюме Проведены исследования по валовому содержанию V, Cr, Мп, Со, Ni и Си в 94 почвенных образцах отобранных из поверхностного слоя и в 9 репрезентативных разрезах черных (темноцветных) почв, бурых почв и подзолистых почв, сходных по механическому составу. Определения были проведены на сепктрографе Q-24, применяя как источник возбуждения дугу переменного тока активированную ис'кровым разрядом. В поверхностном слое испытываемых почв содержание марганца составляло в среднем 530 ppm (мг на кг почвы), ванидия 46 ppm, хрома 55 ppm, меди 25 ppm, никеля 15 ppm и кобальта 9 ppm. Установлена положительная зависимость между содержанием коллоидного ила и содержанием ванадия и меди. Другие зависимости, несмотря на наличие некоторых тенденций, не были математически доказаны. В почвенных разрезах содержание исследованных микроэлементов не выявляло в отдельных горизонтах данного типа почвы, за исключением марганца, большее накопление которого обнаружено в верхних горизонтах всех разрезов.