Monitoring ptaków w tym monitoring obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Faza III, lata 2010-2012 Etap VI. Zadanie 11 Opracowanie planu monitoringu ptaków na lata 2012-2015 P. Chylarecki, T. Chodkiewicz, B. Woźniak Wykonano w ramach umowy nr 13/2010/F z dnia 31 maja 2010 z Głównym Inspektoratem Ochrony Środowiska Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Marki, listopad 2011
2
Spis treści 1. WSTĘP...5 2. KONTEKST PRAWNY MONITORINGU PTAKÓW...6 2.1. UMOCOWANIE PRAWNE MONITORINGU I ROLA GIOŚ... 6 2.2. ZAKRES DANYCH WYMAGANYCH W RAMACH SPRAWOZDAŃ Z WYKONANIA DYREKTYWY PTASIEJ... 7 3. PRIORYTETY MONITORINGU: ZAŁOŻENIA I WERYFIKACJA...9 3.1. WYBÓR GATUNKÓW... 9 3.2. MONITORING POPULACJI NIELĘGOWYCH... 9 3.3. PARAMETRY STANU POPULACJI... 10 3.4. MONITORING OGÓLNOKRAJOWY VS MONITORING OSOP... 10 3.5. WERYFIKACJA ZAŁOŻEŃ: NOWE WYMOGI KE... 11 3.6. WERYFIKACJA ZAŁOŻEŃ: OGRANICZONE ŚRODKI NA REALIZACJĘ PRAC... 11 4. ADEKWATNOŚĆ OBECNIE REALIZOWANEGO SYSTEMU MONITORINGU (2007-2011) DO POTRZEB... 13 4.1. PODSTAWOWE CHARAKTERYSTYKI SYSTEMU... 13 4.2. POKRYCIE GATUNKOWE: POPULACJE LĘGOWE... 13 4.3. POKRYCIE GATUNKOWE: POPULACJE ZIMUJĄCE... 15 4.4. DANE WYMAGANE W NOWYM FORMACIE RAPORTU Z DP... 15 4.4.1. Liczebność krajowej populacji... 15 4.4.2. Krótkoterminowy trend liczebności (od 2000 r.)... 15 4.4.3. Długoterminowy trend liczebności (od 1980 r.)... 15 4.4.4. Mapa rozmieszczenia oraz jej generalizacja do tzw. zasięgu... 16 4.4.5. Krótkoterminowy trend zmian wielkości zasięgu (od 2000 r.)... 16 4.4.6. Długoterminowy trend zmian wielkości zasięgu (od 1980 r.)... 16 4.4.7. Informacje o krajowej strategii ochrony gatunku... 16 4.4.8. Podstawowe zagrożenia gatunku w kraju... 16 4.4.9. Wielkość populacji występującej w granicach OSOP... 16 4.4.10. Wskazanie działań ochronnych podejmowanych dla ochrony gatunku... 16 5. PRAWIDŁOWOŚĆ I EFEKTYWNOŚĆ STOSOWANYCH METOD I TECHNIK... 17 5.1. NOTOWANIE STATUSU OBSERWOWANYCH PTAKÓW (MPPL)... 17 5.2. WYKORZYSTANIE MODELI HIERARCHICZNYCH DO OBLICZANIA ROCZNYCH WSKAŹNIKÓW LICZEBNOŚCI... 17 5.3. ANALIZA MOCY PROGRAMÓW... 18 6. OGRANICZENIA I BARIERY ROZWOJU MONITORINGU... 19 6.1. FUNDUSZE... 19 6.2. WYKONAWCY PRAC TERENOWYCH... 19 6.3. WYDAJNOŚĆ SYSTEMÓW JEDNOCZESNEGO MONITORINGU WIELU GATUNKÓW... 20 7. KIERUNKI MOŻLIWYCH ROZWIĄZAŃ... 21 8. PROPOZYCJE DOCELOWEGO SYSTEMU MONITORINGU PTAKÓW W LATACH 2012-2015... 23 8.1. PROPONOWANY SYSTEM PROGRAMÓW JEDNOSTKOWYCH... 23 8.1.1. Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL)... 23 8.1.2. Monitoring Flagowych Gatunków Ptaków (MFGP)... 24 8.1.3. Monitoring Ptaków Mokradeł (MPM)... 25 8.1.4. Monitoring Ptaków Drapieżnych (MPD)... 26 8.1.5. Programy Monitoringu Gatunków Rzadkich (MGR1 i MGR2)... 27 8.1.6. Programy Monitoringu Gatunków Rzadkich (MGR3)... 28 8.1.7. Monitoring Lęgowych Sów Leśnych (MLSL)... 29 3
8.1.8. Monitoring Dzięcioła Trójpalczastego i Białogrzbietego (MDTB)... 30 8.1.9. Monitoring Zimujących Ptaków Wodnych (MZPW)... 32 8.1.10. Monitoring Zimujących Ptaków Morskich (MZPM)... 32 8.1.11. Monitoring Migrujących Żurawi (MMZ)... 33 8.1.12. Monitoring Migrujących i Zimujących Gęsi (MMZG)... 34 8.1.13. Monitoring Wodniczki (MWOD)... 36 8.2. KOORDYNACJA PROGRAMÓW... 37 8.3. DALSZE PRIORYTETY ROZWOJU SYSTEMU... 37 8.4. WSPÓŁPRACA Z MONITORINGAMI LOKALNYMI... 38 LITERATURA... 41 4
1. Wstęp Niniejsze opracowanie zostało wykonane jako produkt realizacji zadania 11 w Etapie VI w ramach umowy nr 13/2010/F z dnia 31 maja 2010 między Głównym Inspektoratem Ochrony Środowiska a Wykonawcą Ogólnopolskim Towarzystwem Ochrony Ptaków, na wykonanie pracy Monitoring ptaków, w tym monitoring obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 faza III, lata 2010-2012. Całość programu jest finansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w ramach umowy z Głównym Inspektoratem Ochrony Środowiska nr 512/2009/Wn50/MN-PO-BD/D z dnia 16.10.2009. Celem tego opracowania jest: weryfikacja priorytetów monitoringu ptaków w kontekście: międzynarodowych zobowiązań Polski oraz zakresu obowiązków GIOŚ, zakresu wiedzy koniecznej do prawidłowej oceny zmian stanu populacji, ocena, na ile obecnie realizowany program monitoringu ptaków spełnia powyższe oczekiwania, ocena prawidłowości i efektywności stosowanych metodyk i technik badawczych i propozycje ewentualnych zmian, rozważenie możliwych rozwiązań pozwalających uzupełnić zidentyfikowane luki w systemie monitoringu ptaków, uwzględniające priorytety jak i ograniczenia realizacyjne, wynikowa propozycja systemu monitoringu możliwego do wdrażania w latach 2012-2015. Jako taki, raport jest aktualizacją opracowania omawiającego analogiczne zagadnienia, opracowanego dla GIOŚ w maju 2008 r., w ramach prac fazy I projektu Monitoring ptaków (Chylarecki 2008). Poszczególne zagadnienia są omawiane w kolejnych rozdziałach niniejszego raportu. 5
2. Kontekst prawny monitoringu ptaków 2.1. Umocowanie prawne monitoringu i rola GIOŚ Dyrektywa Ptasia UE nakłada na państwa członkowskie obowiązek skutecznej ochrony wszystkich dziko żyjących gatunków ptaków występujących na ich terytorium. W tej sytuacji możliwie szeroka wiedza o zmianach zachodzących w populacjach krajowych gatunków ptaków, pozyskiwana w ramach dobrze zaplanowanego systemu monitoringu, stanowi newralgiczny element programowania działań niezbędnych dla wymaganej prawem ochrony krajowych zasobów awifauny. W nawiązaniu do tych zapisów należy zauważyć, że kluczowym pojęciem dla oceny realizacji celów Dyrektywy Siedliskowej i Dyrektywy Szkodowej (a pośrednio także Dyrektywy Ptasiej) jest tzw. korzystny stan ochrony (KSO, zwany też właściwym stanem ochrony) krajowej lub lokalnej populacji gatunku stanowiącego przedmiot zabiegów ochronnych w granicach Wspólnot Europejskich. Wiarygodna ocena tego parametru stanu chronionych populacji, nie jest możliwa bez elementarnych choćby działań z zakresu monitoringu ich liczebności i rozmieszczenia. Formalnie, monitoring stanu populacji ptaków w granicach kraju jest obowiązkiem kompetentnych organów administracji państwowej wynikającym z zapisów m. in.: art. 12 ust. 1 Dyrektywy 2009/147/EC (Dyrektywa Ptasia; dalej: DP); art. 25-27 Ustawy Prawo ochrony środowiska (Ustawa POŚ), omawiających zakres Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ); art. 112 Ustawy o ochronie przyrody opisujących dalszy zakres PMŚ. Ponadto, przyjęta przez Radę Ministrów RP, Krajowa strategia ochrony bioróżnorodności dla lat 2007-2013, formułuje szereg zadań związanych z monitorowaniem zasobów przyrodniczych kraju, wskazując GIOŚ jako podmiot wdrażający system monitoringu różnorodności biologicznej wykorzystywany na potrzeby oceny skuteczności działań wymaganych przez zapisy stosownych dyrektyw UE (zadania 57-58 Strategii). Jednocześnie należy jednak zauważyć, że organem odpowiedzialnym za zaprojektowanie Strategii jest obecnie GDOŚ (art. 111 Ustawy o ochronie przyrody). GIOŚ jest wskazany jako organ realizujący PMŚ (art. 27 ust. 2 Ustawy POŚ; art. 23 i 24 Ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska), który obejmuje również gromadzenie danych o stanie zasobów środowiska, dla których monitoring stanu i raportowanie wymagane są w oparciu o zobowiązania międzynarodowe, w tym wspólnotowe (art. 26 ust. 3 Ustawy POŚ). Tę sytuację (opisaną także w raporcie z maja 2008 r.) zmieniło powołanie nowego organu - Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (GDOŚ) w październiku 2008 r. Kompetencje i zadania GDOŚ opisane są w art. 127 Ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (dalej w tekście: Ustawa OOŚ). W szczególności, art. 127 ust. 1 pkt 9 Ustawy OOŚ, w powiązaniu z art. 31 Ustawy o ochronie przyrody, obliguje GDOŚ do nadzorowania na terenach OSOP Natura 2000 monitoringu gatunków ptaków, dla ochrony których dane obszary zostały powołane. Wyniki tego monitoringu mają być raportowane w odstępach 3-letnich. 6
Taki podział kompetencji oznacza, że w odniesieniu do ptaków GIOŚ jest odpowiedzialny za monitoring wymagany przepisami art. 12 Dyrektywy Ptasiej, obejmujący ocenę stanu ochrony gatunków na poziomie krajowym. Natomiast GDOŚ jest odpowiedzialny za monitoring lokalny, dotyczący OSOP, a dokładniej przedmiotów ochrony obszarowej na tych terenach. W rezultacie, opisany we wcześniejszym opracowaniu, system monitoringu ptaków, dzielący się na monitoring krajowy i lokalny (Chylarecki 2008: rozdz. 2.5) jest obecnie zarządzany przez dwa odrębne podmioty (odpowiednio: GIOŚ i GDOŚ). Utrudnia to integrację informacji pozyskiwanej na tych dwóch poziomach. Niemniej jednak, trzeba podkreślić, że monitoring w skali OSOP i monitoring ogólnokrajowy z uwagi na skalę geograficzną i zakres gatunkowy powinny lub wręcz muszą stosować w dużej części odmienne metodyki prac terenowych, co a priori ogranicza możliwości prostej integracji uzyskiwanych danych (patrz Chylarecki 2008: rozdz. 2. 5 oraz rozdz. 5.5). Informacja uzyskana w ramach tych 2 systemów o odmiennym zasięgu geograficznym powinna być jednak, w miarę możności, integrowana na poziomie zagregowanych wskaźników. Druga, bardzo istotna zmiana w tym zakresie, jaka zaszła od czasu poprzedniego opracowania, to nowy zakres informacji wymaganej w ramach raportowania wykonania Dyrektywy Ptasiej przez państwa członkowskie. Zagadnienie to jest omówione w kolejnym rozdziale. 2.2. Zakres danych wymaganych w ramach sprawozdań z wykonania Dyrektywy Ptasiej Komisja Europejska wprowadziła jesienią 2011 roku nowy zakres informacji oraz format danych wymaganych w ramach raportów z implementacji Dyrektywy Ptasiej. Raport ma obecnie postać rozbudowanego systemu tabel, odwołującego się w dużej części do danych liczbowych. Wymagana informacja dzieli się na dwa główne działy: Ogólne dane o postępach w wdrażaniu DP w granicach kraju, obejmujące m.in.: liczbę i powierzchnię OSOP, liczba OSOP z planami zarządzania, liczba OSOP przewidzianych do wykonania kompensacji w znaczeniu art. 6 ust. 3 Dyrektywy Siedliskowej, zrealizowanych badaniach (atlasy rozmieszczenia, systemy monitoringu); Szczegółowe dane ilościowe o wszystkich gatunkach ptaków lęgowych oraz niektórych populacjach przelotnych lub zimujących, obejmujące: o liczebność krajowej populacji; o krótkoterminowy trend liczebności (ostatnich 12 lat); o długoterminowy trend liczebności (od 1980 r.); o mapa rozmieszczenia (w sensie AOO 1 ) oraz jej generalizacja do tzw. zasięgu (w sensie EOO 2 ); o krótkoterminowy trend zmian wielkości zasięgu (ostatnich 12 lat); o długoterminowy trend zmian wielkości zasięgu (od 1980 r.); 1 AOO area of occupancy. Zrealizowany zasięg występowania oceniany/mapowany jako zasiedlone przez dany gatunek oczka sieci równopolowych kwadratów (IUCN 2001, Gaston 2003). 2 EOO extent of occurrence. Generalizacja zasięgu występowania (ocenianego pierwotnie jako AOO), polegająca na wyznaczeniu płatów zasięgu w oparciu o najbardziej zewnętrzne punkty występowania gatunku w danym regionie. W ramach tak wyznaczonego EOO znajdują się zarówno oczka siatki kwadratów zajęte przez dany gatunek, jak i znajdujące się w ich otoczeniu, oczka nie zasiedlone przez docelowy gatunek. Więcej patrz IUCN (2001) lub Gaston (2003). 7
o o o o informacje o krajowej strategii ochrony gatunku; informacje o podstawowych zagrożeniach gatunku w kraju (identyfikacja, ocena natężenia)[tylko dla gatunków wykorzystywanych do wskazywania IBA]; wielkość populacji występującej w granicach OSOP [tylko dla gatunków wykorzystywanych do wskazywania IBA]; wskazanie działań ochronnych podejmowanych dla ochrony gatunku oraz ocena ich skuteczności [tylko dla gatunków wykorzystywanych do wskazywania IBA]; Najbliższy raport (wymagany do 31.12.2013) ma obejmować okres 2008-2012, po czym raportowanie będzie wykonywane w odstępach 6-letnich. Szczegółowy zakres danych wymaganych w ramach nowego formatu raportu wraz z instrukcją wypełniania formularzy oraz innymi dokumentami towarzyszącymi jest dostępny pod niżej podanym adresem internetowym: http://circa.europa.eu/public/irc/env/monnat/library?l=/reporting_art12/art12_2008-2012&vm=detailed&sb=title Łączna liczba populacji ocenianych w ramach raportu wynosi dla Polski 254 (z tego 219 gatunków tylko z populacją lęgową, 10 gatunków z oceną wymaganą dla populacji lęgowej oraz zimowej, 10 gatunków wyłącznie zimujących, 5 gatunków współcześnie wymarłych). Konsekwencje wprowadzenia nowego zakresu raportu z DP są omówione w dalszych rozdziałach opracowania. 8
3. Priorytety monitoringu: założenia i weryfikacja Priorytety monitoringu były w 2008 r. sformułowane w odniesieniu do 4 obszarów tematycznych: wyboru gatunków, wyboru okresu monitoringu w cyklu rocznym (populacja lęgowa, przelotna lub zimująca), wyboru parametrów stanu populacji (liczebność, rozmieszczenie, przeżywalność itd.) i zgrupowań (np. alfa-bogactwo gatunkowe, wyrównanie zgrupowania), wyboru zakresu geograficznego (cały kraj vs tylko obszary OSOP). Tak zdefiniowane obszary decyzyjne pozwalały odpowiedzieć na cztery kluczowe pytania odnośnie priorytetów monitoringu ptaków: "co?", "kiedy?", "jak?" oraz " gdzie?". 3.1. Wybór gatunków W odniesieniu do zakresu gatunków objętych monitoringiem, sformułowane w poprzednim opracowaniu "programowym" (Chylarecki 2008) priorytety monitorowania krajowej awifauny koncentrowały się na populacjach lęgowych na terenie kraju, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków o niekorzystnym statusie ochronnym. W szczególności, jako wymagające monitorowania w pierwszej kolejności zostały tu wskazane: gatunki lęgowe wskazane w art. 4(1) Dyrektywy Ptasiej i wymienione w Załączniku I tejże dyrektywy; gatunki lęgowe wskazane w art. 4(2) Dyrektywy Ptasiej; gatunki lęgowe wymienione w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001) w oparciu o kryteria globalne IUCN (2001); gatunki lęgowe szczególnej odpowiedzialności (GSO), tj. gatunki dla których na Polsce ciąży szczególna odpowiedzialność za ich ochronę w granicach UE, gdyż w granicach kraju gniazduje 20% ich populacji UE25 (przy powierzchni Polski stanowiącej 8% UE25). gatunki lęgowe szczególnej troski w Europie (Species of European Conservation Concern, SPEC) z kategorii 1-3 (BirdLife International 2004a). Priorytety obejmowały również pozyskiwanie danych o gatunkach wykorzystywanych do wyliczania zagregowanych (wielogatunkowych) wskaźników używanych lub zalecanych do używania w UE przede wszystkim Farmland Bird Index oraz wskaźniki SEBI. Postulat monitoringu wszystkich populacji krajowych gatunków lęgowych został uznany za niewykonalny w krótkiej perspektywie czasowej. Jednocześnie wskazano, że objęcie monitoringiem wszystkich gatunków lęgowych stanowi docelowo najlepszą sytuację. 3.2. Monitoring populacji nielęgowych W odniesieniu do populacji przelotnych i zimujących, za priorytetowe uznano wdrożenie monitoringów pozwalających uzyskać dane dostarczające podstawowych charakterystyk liczebności i rozpowszechnienia dla relatywnie dużych grup gatunków zimujących (np. zimujące ptaki wodne). 9
3.3. Parametry stanu populacji Podstawowe parametry stanu populacji umożliwiające wnioskowanie o jej właściwym stanie ochrony (w znaczeniu Dyrektywy Siedliskowej) obejmują ocenę liczebności i rozmieszczenia, przeprowadzaną w możliwie częstych odstępach czasu (np. corocznie). Oba te parametry mogą być oceniane zarówno z wykorzystaniem próbkowania (metodyka reprezentacyjna), jak i pełnego rozpoznania stanu wszystkich monitorowanych obiektów. W praktyce oznacza to niżej przedstawioną listę opcji. Liczebność populacji (L) 1. Pełne liczenia wszystkich osobników (par) czyli cenzusy, przeprowadzone na całości obszaru występowania; 2. Pełne liczenia wszystkich osobników (par) czyli cenzusy, przeprowadzone na reprezentatywnych powierzchniach próbnych; 3. Wskaźniki liczebności populacji, uzyskiwane w liczeniach na całości obszaru występowania; 4. Wskaźniki liczebności populacji uzyskiwane w liczeniach na reprezentatywnych powierzchniach próbnych. Rozmieszczenie populacji (R) (w siatce równopolowych kwadratów) 1. Pełne rozpoznanie zasiedlenia każdego kwadratu w skali kraju, którego wynikiem jest atlas rozmieszczenia gatunku; 2. Rozpoznanie zasiedlenia kwadratów na reprezentatywnej próbie krajowej, którego wynikiem jest ocena udziału zasiedlonych kwadratów (rozpowszechnienie). W 2008 r. przyjęliśmy, że z uwagi na wykonalność monitoringu, podstawowym parametrem ocenianym w kolejnych latach rozwoju programu powinna być liczebność, oceniana za pomocą metodyki reprezentacyjnej, czyli wskaźniki liczebności uzyskiwane na powierzchniach próbnych (parametr L4 wg powyższego zestawienia). W odniesieniu do rozmieszczenia, podstawowym parametrem dla gatunków powszechnie występujących było rozpowszechnienie, oceniane w oparciu o metodykę reprezentacyjną (R2). Dla wybranych gatunków rzadkich, rozmieszczenie było poznawane jako zasiedlenie każdego kwadratu w granicach rozpoznanego areału występowania (R1). Takiemu rozpoznaniu z reguły towarzyszył cenzus liczebności (L1). Dla zgrupowań ptaków lęgowych badanych w ramach MPPL wskazano na możliwość wyliczenia wskaźników alfa- i beta-różnorodności gatunkowej. 3.4. Monitoring ogólnokrajowy vs monitoring OSOP W opracowaniu z 2008 r. wskazano na odrębność metodyczną systemów monitoringu zaprogramowanego na zbieranie danych reprezentatywnych dla obszaru całej Polski od systemów monitorowania populacji ptaków w granicach poszczególnych obszarów OSOP Natura 2000. Priorytetem było uzyskanie dobrych charakterystyk ogólnokrajowych. 10
3.5. Weryfikacja założeń: nowe wymogi KE Wymogi nowego zakresu danych podlegających raportowaniu z wdrażania DP wskazują na konieczność pewnej weryfikacji przyjętych 3 lata temu priorytetów. Przewidziany do sprawozdawania zakres danych jest wybitnie szerszy od zakresu informacji ilościowych przekazywanych w poprzednim okresie sprawozdawczym (2007-2011). W tym kontekście należy zwrócić uwagę na cztery zagadnienia, zmieniające rozkład priorytetów programowania monitoringu w nadchodzących latach. 1. Należy przyspieszyć prace pozwalające na objęcie monitoringiem liczebności populacji możliwie dużej liczby gatunków lęgowych. Ponieważ uzyskanie pełnego pokrycia gatunkowego jest tu w najbliższych latach ewidentnie niemożliwe, należy w pierwszej kolejności dążyć do objęcia monitoringiem kolejnych gatunków lęgowych o niekorzystnym statusie ochronnym, przede wszystkim wymienionych w załączniku I DP. 2. Należy dążyć do wykonania w najbliższych latach pełnego mapowania rozmieszczenia (R1) dla wszystkich gatunków lęgowych. Oznacza to wykonanie atlasu rozmieszczenia ptaków lęgowych, najlepiej w oparciu o badania terenowe w latach 2013-2015 (zsynchronizowane z pracami atlasowymi podejmowanymi w skali całej Europy). 3. Należy dążyć do ujednolicenia schematów monitoringowych proponowanych w ramach planów zadań ochronnych (PZO) dla poszczególnych OSOP. Pozyskiwane w tym systemie dane muszą być możliwie spójne metodycznie, by umożliwić sumaryczne oceny wymagane w odniesieniu do sieci OSOP w raportach do KE. Powyższe działanie leży w kompetencji GDOŚ. Wskazane są też wszelkie działania zmierzające do harmonizacji metodyk monitoringu poszczególnych gatunków stosowanych na poziomie krajowym (w ramach PMŚ) z metodami wykorzystywanymi na poziomie lokalnym (pojedyncze OSOP). 4. Działania koncentrujące się na gatunkach SPEC, SEBI czy PCzKZ mają niższy priorytet, gdyż wymienione kategoryzacje mogą być już w znacznej mierze nieaktualne (SPEC, PCzKZ) lub nie są obecnie powszechnie stosowane (SEBI). Wyjątkiem jest tu SEBI dla gatunków charakterystycznych dla krajobrazu rolniczego (FBI23). 3.6. Weryfikacja założeń: ograniczone środki na realizację prac Alternatywnym scenariuszem weryfikacji założeń z 2008 r. jest sytuacja, w której konieczność objęcia monitoringiem daleko większej niż dotąd liczby gatunków ptaków (rozdz. 3.5) jest realizowana w warunkach ograniczonego finansowania zadań. Możliwe rozwiązania opierają się na następujących założeniach: minimalizacja strat informacyjnych (ciągłość danych zbieranych w jednakowym systemie) w projektach o najlepszej jakości danych; minimalizacja strat w mocy wykrycia trendu w ramach realizowanych projektów monitoringowych. W odniesieniu do konkretnych programów, realizacja tych założeń jest teoretycznie możliwa poprzez: całkowitą rezygnację z prowadzenia danego programu, zmniejszenie liczby kontroli wykonywanych w sezonie, 11
zmniejszenie liczby powierzchni próbnych, wykonywanie liczeń co drugi lub co trzeci rok (zamiast corocznie). Rozważając powyższe możliwości należy podkreślić, że każde ograniczenie intensywności i zasięgu prac terenowych w ramach realizowanego programu prowadzi do obniżenia mocy projektu (patrz Ramka 1). Krótko mówiąc, oznacza uzyskiwanie danych gorszej jakości, o niejasnym (w tej chwili) potencjale wykrywania istotnych zmian w monitorowanych populacjach. Stąd też, rzetelna analiza możliwości optymalizacji monitoringu ptaków w PMŚ w obliczu ewentualnych ograniczeń finansowych powinna opierać się na porównawczym rachunku zysków i strat, w którym "straty" liczone są jako utrata mocy monitoringu, a "zyski" jako oszczędności finansowe. Wymaga to dokładnego i bardzo pracochłonnego wyliczenia mocy poszczególnych programów monitoringowych do wykrycia określonych trendów dla poszczególnych gatunków (populacji) (patrz rozdz. 5.3 poniżej). Przy braku takich danych w chwili obecnej, niemożliwe jest precyzyjne zoptymalizowanie kosztów i strat wynikających z ewentualnej redukcji zasięgu prac terenowych w odpowiednich programach. Kierując się przesłankami związanymi z minimalizacją strat informacyjnych wynikających z przerwania długiej serii pomiarowej, dotyczącej wielu gatunków, oraz statusem ochronnym gatunków, możemy jedynie prowizorycznie wskazać możliwe rozwiązania z zakresu zmniejszania kosztów. Prowizoryczny ranking opcji ograniczania kosztów monitoringu ptaków przy utrzymującym się (lub rosnącym) pokryciu gatunkowym obejmuje trzy niżej wymienione pozycje, uporządkowane wg malejącego priorytetu wdrożenia. wykonywanie liczeń zimujących ptaków morskich (program MZPM) w co drugim sezonie zimowym; wykonywanie liczeń zimujących ptaków wodnych na śródlądziu (program MZPW) w co drugim sezonie zimowym; wykonywanie cenzusu lęgowej populacji łabędzia krzykliwego (program MLK w ramach MGR2) co drugi sezon lęgowy; Należy raz jeszcze podkreślić, że prawidłowa optymalizacja systemu wymaga jednak wyliczenia mocy poszczególnych programów w odniesieniu do poszczególnych gatunków. Ramka 1. Moc programu monitoringowego Mocą (power) nazywa się w statystyce zdolność do potwierdzenia, iż dany test (w tym przypadku program monitoringu danego gatunku) jest w stanie wykryć określony efekt. W zastosowaniu do monitoringu oznacza to zdolność do wykrycia (udowodnienia) statystycznie istotnego spadku (lub wzrostu) wskaźnika liczebności populacji o określonych rozmiarach na przykład na poziomie 10% w ciągu 10 lat. Moc jest prawdopodobieństwem i jako taka jest wyrażana w procentach lub w wartościach z zakresu od 0 do 1. A zatem, dla programów monitoringowych moc to prawdopodobieństwo wykrycia statystycznie istotnego trendu (określonej wielkości). Podstawowe parametry określające moc w programie monitoringowym to: Liczba lat (sezonów) badań; Liczba powierzchni próbnych kontrolowanych corocznie; Zmienność wyników liczeń pomiędzy powierzchniami i latami; Wielkość spadku (lub wzrostu) wskaźnika liczebności, który chcemy wykryć (np. 5%/rok); Pewność wnioskowania wyrażana jako istotność statystyczna wyniku (np. 0.05, 0.001). 12
4. Adekwatność obecnie realizowanego systemu monitoringu (2007-2011) do potrzeb 4.1. Podstawowe charakterystyki systemu Projekt monitoringu ptaków realizowany w latach 2007-2011 na zlecenie GIOŚ, w ramach PMŚ, jest obecnie podstawowym systemem gromadzenia informacji o wskaźnikach liczebności populacji znaczącej części gatunków ptaków występujących w granicach Polski. System nastawiony jest na gromadzenie takiej informacji o monitorowanych gatunkach, która jest reprezentatywna dla terenu całego kraju. Jednocześnie system pozwala na uzyskanie informacji o wskaźnikach stanu populacji ptaków zasiedlających obszary Natura 2000, traktowane tu łącznie jako jedno wydzielenie, odmienne od reszty kraju. Jest to możliwe dzięki faktowi, że wyjąwszy MPPL w ramach poszczególnych podprogramów monitoringowych z reguły ponad połowa powierzchni próbnych zlokalizowana jest na obszarach Natura 2000. W MPPL, chociaż udział powierzchni na obszarach Natura 2000 jest niższy, ich bezwzględna liczba również zapewnia na uzyskanie dosyć precyzyjnych wskaźników. W odniesieniu do ptaków lęgowych, system 16 programów jednostkowych monitoringu był w 2011 r. realizowany na obszarze ponad 60,000 km 2 (ok. 19% powierzchni lądowej Polski). Natomiast ptaki występujące w ramach populacji zimujących były monitorowane w systemie 2 programów jednostkowych obejmujących polskie wody przybrzeżne Bałtyku oraz podstawowe zbiorniki wodne i główne rzeki śródlądzia kraju. 4.2. Pokrycie gatunkowe: populacje lęgowe Realizacja projektu umożliwia gromadzenie dobrych danych monitoringowych dla blisko 150 (dokładnie 144) gatunków ptaków lęgowych, tj. ponad 60% spośród lęgowych w kraju. Liczbę tę należy traktować jako dolną granicę zakresu oszacowania, gdyż dla MPPL i MPM przyjęto w obliczeniach dolną granicę liczby gatunków, dla których uzyskiwane dane można uznać za "dobre". Przy bardziej liberalnym podejściu, akceptującym mniej precyzyjne oszacowania indeksów rocznych (szersze przedziały ufności wskaźników), obecny system monitoringu dostarcza dane dla ok. 160 gatunków ptaków. Pokrycie monitoringiem dla kilku grup docelowych ptaków lęgowych, zidentyfikowanych jako priorytetowe w opracowaniu z 2008 r. przedstawiono na ryc. 1. 13
Udział gatunków monitorowanych w 2007-2011 0% 20% 40% 60% 80% 100% Wszystkie lęgowe 144 Zał. 1 DP 34 Art. 4(2) DP 14 Zał. 2/1 DP 9 Zał. 2/2 DP 22 Szczególnej Odp 32 SEBI-Roln/FBI23 23 SEBI-Leśne 28 SEBI-Inne 22 PCzKZ 18 SPEC1 5 SPEC2 16 SPEC3 29 Rycina 1. Procentowe pokrycie systemem obecnie realizowanego monitoringu dla wybranych, priorytetowych grup gatunków ptaków lęgowych. Przy końcach słupków podano bezwzględną liczbę gatunków monitorowanych w ramach danej grupy docelowej, dla których program dostarcza dobrych danych. Generalnie, dla siedmiu priorytetowych grup ptaków lęgowych obecnie realizowany monitoring ptaków zapewnia dobre pokrycie (ponad 60% gatunków z grupy docelowej). Tak jest w przypadku wszystkich gatunków lęgowych w kraju (62%), dla Gatunków Szczególnej Odpowiedzialności Polski w granicach UE (89%), oraz dla wszystkich 3 grup rozpowszechnionych ptaków zidentyfikowanych jako wskaźnikowe w projekcie SEBI (w tym grupy składającej się na wskaźnik FBI, który ma szersze zastosowanie). Dobre pokrycie mają też gatunki SPEC1 i SPEC2. Średnie pokrycie (30-60%) mają wszystkie pozostałe grupy docelowe, w tym gatunki z Załącznika I DP (47%). Najgorzej wypadają ptaki wymienione w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001), w przypadku których monitoringiem objętych jest jedynie 32% gatunków. Wskaźniki produktywności były oceniane dla 5 gatunków ptaków drapieżnych, bociana białego i 2 gatunków łabędzi. 14
4.3. Pokrycie gatunkowe: populacje zimujące Programy monitoringu zimujących ptaków wodnych, zainicjowane w 2011 pozwoliły w pierwszym roku badań na uzyskanie dobrych danych o ok. 18-20 gatunkach ptaków wodnych zimujących na morzu i śródlądowych zbiornikach wodnych. Dla 4-6 gatunków docelowych w tych programach, stwierdzone liczebności były bardzo niskie. Po jednym sezonie badań nie da się jednak jeszcze wiarygodnie określić, dla ilu gatunków oba programy zimowego monitoringu ptaków dostarczają dobrych danych. Populacje zimowe ponad 100 innych gatunków ptaków nie były przedmiotem monitoringu. 4.4. Dane wymagane w nowym formacie raportu z DP 4.4.1. Liczebność krajowej populacji Spośród ponad 250 populacji lęgowych i zimujących stanowiących przedmiot stosownej oceny liczebności w granicach Polski, dane PMŚ pozwalają na uzyskanie oszacowań liczebności ok. 160 gatunków (ok. 140 populacji lęgowych, ok.15-20 populacji zimujących). Oszacowania te często będą bardzo niedokładne, gdyż system monitoringu bazujący w znacznej mierze na prostych do uzyskania wskaźnikach liczebności nie jest dobrym układem do szacowania bezwzględnej liczebności populacji. Dla dalszych ok. 30 najrzadszych gatunków, oszacowania liczebności krajowych populacji lęgowych (często gniazdujących efemerycznie) są możliwe w oparciu o zasoby informacyjne Komisji faunistycznej PTZool, weryfikującej w trybie ciągłym obserwacje gatunków rzadkich i trudnych do identyfikacji. Dane z innych źródeł (eksperci, dedykowane projekty badawcze) pozwolą oszacować liczebność ok. 5-10 dalszych populacji. Dla ok. 50-60 populacji nie dysponujemy danymi ilościowymi pozwalającymi na wiarygodne oszacowania liczebności. 4.4.2. Krótkoterminowy trend liczebności (od 2000 r.) Dostępność danych podobna jak w dla poprzedniego parametru. System PMŚ dostarcza dobrych danych tego typu (coroczne oceny wskaźnika liczebności lub rzadziej liczebności bezwzględnej) dla ok. 160-170 populacji (145-150 populacji lęgowych, 15-20 populacji zimujących), choć dla wielu z nich serie pomiarowe będą wyraźnie krótsze niż 12 lat (często 6 lat, niekiedy 2 lata). Dla ok. 30 populacji lęgowych stosowna charakterystyka będzie możliwa do sformułowania w oparciu o dane KF PTZool. Dla pozostałych 50-60 populacji brak danych pozwalających ocenić krótkoterminowe trendy liczebności. 4.4.3. Długoterminowy trend liczebności (od 1980 r.) Dostępność danych wybitnie gorsza niż dla poprzedniego parametru. Oceny liczebności populacji lęgowych ponad 100 gatunków, sformułowane na podstawie informacji z lat 1980 (1985) -1990 są podane w publikacji Tomiałojcia (1990). Możliwe jest ich porównanie z aktualnymi ocenami liczebności (patrz punkt 4.4.1 wyżej) tych samych gatunków i wyliczenie trendu w oparciu o 2 punkty danych. Dokładność danych z lat 1980-1990 jest jednak nieznana i z reguły bazują one na integracji informacji z wielu lat, przy niepełnym pokryciu terenu. 15
4.4.4. Mapa rozmieszczenia oraz jej generalizacja do tzw. zasięgu Dobre dane o występowaniu wszystkich ponad 220 gatunków lęgowych (Sikora et al. 2007) zmapowane w skali kwadratów 10x10 km (z możliwościami dowolnych generalizacji) są wysoce zdezaktualizowane, gdyż pochodzą z lat 1985-1993. 4.4.5. Krótkoterminowy trend zmian wielkości zasięgu (od 2000 r.) Dane o tym parametrze są praktycznie niedostępne. Brak danych o rozmieszczeniu populacji lęgowych gatunków sprzed ok. 10 lat. Podobnie, brak danych o współczesnym rozmieszczeniu ogromnej większości gatunków lęgowych (wyjąwszy kilka gatunków monitorowanych obecnie w ramach PMŚ z wykorzystaniem dedykowanych cenzusów na całości areału). 4.4.6. Długoterminowy trend zmian wielkości zasięgu (od 1980 r.) Brak danych do oceny tego parametru. Są wprawdzie dostępne dane o rozmieszczeniu wszystkich gatunków lęgowych w latach 1985-1993 (Sikora et al. 2007), ale brak jest współczesnych danych tego typu, pozwalających na ocenę trendu w oparciu o 2 punkty danych. 4.4.7. Informacje o krajowej strategii ochrony gatunku Dane opisowe nie zbierane w ramach PMŚ. Łatwe do uzyskania w oparciu o zasoby informacyjne GDOŚ. 4.4.8. Podstawowe zagrożenia gatunku w kraju Informacje opisowe nie zbierane w ramach PMŚ, możliwe do oceny eksperckiej dla przeważającej większości populacji. 4.4.9. Wielkość populacji występującej w granicach OSOP Informacje zasadniczo nie zbierane w ramach PMŚ. Przynajmniej dla ok. 100 populacji możliwe oszacowanie tego parametru w oparciu o zasoby informacji o ostojach ptaków o randze międzynarodowej (OTOP; patrz Wilk et al. 2010) oraz zasoby informacji o gatunkach występujących na terenach OSOP (formularze SDF; GDOŚ). Dodatkowo, dla części z tych populacji, oceny te mogą zostać zweryfikowane w oparciu o dane zbierane w ramach PMŚ na powierzchniach próbnych położonych w granicach OSOP. 4.4.10. Wskazanie działań ochronnych podejmowanych dla ochrony gatunku Informacje opisowe nie zbierane w ramach PMŚ. Dla przeważającej większości populacji możliwe do uzyskania w ramach oceny eksperckiej lub w oparciu o informacje uzyskane z GDOŚ. 16
5. Prawidłowość i efektywność stosowanych metod i technik Stosowane w dotychczasowym monitoringu metody badań terenowych stanowią jak w każdych badaniach angażujących dużą liczbę współpracowników pewnym kompromisem, pomiędzy tym, co pożądane (z uwagi na jakość danych) a tym, co możliwe (z uwagi na ograniczenia i możliwości obserwatorów). Doświadczenia zebrane w toku analiz danych monitoringowych wykonywanych w ostatnich latach wskazują jednak w kilku przypadkach na możliwości uzyskania lepszych danych, przy stosunkowo niewielkich kosztach związanych z modyfikacją niektórych technik terenowych i metod analitycznych. Przedstawione niżej rozwiązania wymagają jednak sporo czasu lub pracy na przetestowanie swej efektywności lub wdrożenie. 5.1. Notowanie statusu obserwowanych ptaków (MPPL) Warto rozważyć dla MPPL możliwość notowania dla każdego zaobserwowanego w terenie ptaka jego statusu, definiowanego jako: (a) śpiewający samiec (widziany lub słyszany), (b) wszystkie inne kategorie kombinacji zachowań i płci (np. samiec nie śpiewający, ptak nieznanej płci, samica). Taki podział umożliwiłby oszacowanie proporcji płci w próbie obserwowanych ptaków. To z kolei, pozwoliłoby na lepsze oszacowanie zagęszczeń (i łącznej liczebności populacji) z użyciem technik analizy danych transektowych (distance sampling). Obecnie, tak rozumiany status ptaka nie jest notowany w terenie, a w analizach przyjmujemy konserwatywnie, że 50% obserwowanych ptaków to samce. Jeśli jednak proporcja samców (w tym śpiewających samców) w próbie jest zauważalnie wyższa od 50%, to może to znacząco zmienić (podwyższyć) oszacowania zagęszczeń, a konsekwencji oceny totalnej liczebności populacji. Jeżeli pilotowe badania wykażą, że obserwatorzy chętnie i licznie notują status zaobserwowanych ptaków, to sugestia zapisu statusu zostanie wprowadzona do protokołu badań terenowych MPPL i MPM. Należy przy tym podkreślić, że wprowadzona zmiana nie powinna rzutować na wartości wskaźników liczebności, a jedynie na oszacowania bezwzględnej liczebności populacji. 5.2. Wykorzystanie modeli hierarchicznych do obliczania rocznych wskaźników liczebności Obecnie, roczne indeksy liczebności są obliczane jako efekt roku w uogólnionym modelu liniowym (GLM), z funkcją wiążącą opisaną rozkładem Poissona, przy czym powierzchnie próbne są traktowane jako czynnik stały (fixed factor). Nowe publikacje wykazują jednak, że bardziej uzasadnione jest traktowanie powierzchni próbnych jako czynnika losowego (random factor) w modelu (Amano et al. 2011), co prowadzi do zastosowania modeli hierarchicznych lub modeli mieszanych (GLMM). Wskaźniki roczne uzyskane z zastosowaniem modeli hierarchicznych cechują się wyraźnie mniejszym obciążeniem w porównaniu ze wskaźnikami uzyskiwanymi z użyciem GLM (np. z zastosowaniem programu TRIM powszechnie używanego do obliczania wskaźników). Stwarza to nadzieję na uzyskanie w ten sposób bardziej wygładzonych i bardziej precyzyjnych oszacowań linii trendów. Jeżeli wstępne analizy wykażą lepsze własności wskaźników uzyskiwanych z użyciem modeli hierarchicznych wskazane będzie rutynowe stosowanie tych modeli do obliczeń wskaźników rocznych. 17
5.3. Analiza mocy programów Wskazane jest wykonanie dla wszystkich monitorowanych gatunków docelowych analiz pozwalających ustalić tzw. moc (power) danego programu do wykrycia predefiniowanych spadków liczebności w określonym horyzoncie czasowym. Oznacza to w praktyce, wyliczenie prawdopodobieństwa wykrycia np. spadku wskaźnika liczebności o 5% w ciągu 10 lat. Programy o małej mocy to programy, w których prawdopodobieństwo wykrycia predefiniowanego spadku lub wzrostu wartości wskaźnika jest niskie (np. mniejsze niż 80% lub mniejsze niż 90%). Analiza mocy pozwala również ustalić, ile lat dany projekt musi być prowadzony, by móc wykryć określone poziomy spadku liczebności. Możliwe środki zaradcze w sytuacji, gdy okaże się, że moc jakiegoś monitoringu jest niska obejmują: zwiększenie liczby powierzchni próbnych, zwiększenie liczby kontroli terenowych w trakcie sezonu, większą standaryzację protokołu badań terenowych. 18
6. Ograniczenia i bariery rozwoju monitoringu 6.1. Fundusze Monitoring ptaków nie stanowi wyjątku od zasady, że rozległe programy badań terenowych wymagają sporych środków finansowych. Podstawowe wydatki związane z monitoringiem obejmują koszty: prac terenowych, koordynacji rozległych projektów skupiających kilkadziesiąt-kilkaset wykonawców, często zarządzanych na kilku poziomach, przetwarzania i udostępniania danych, analizy danych. Przy silnie rozbudowanym systemie monitoringu ptaków w ramach PMŚ, obejmującym setki wykonawców rozproszonych na terenie całej Polski oraz setki tysięcy rekordów danych, najszybciej rosnące potrzeby finansowe wiążą się z koniecznością rozbudowy systemu zarządzania projektem i analiz danych. 6.2. Wykonawcy prac terenowych Badania terenowe realizowane na setkach powierzchni próbnych rozproszonych na obszarze całego kraju, muszą opierać się w znacznej mierze na pracy obserwatorów ptaków zamieszkałych poza ośrodkami akademickim, z dala od centrów naukowych, ale za to relatywnie blisko wskazanych powierzchni próbnych. Są to, formalnie rzecz biorąc, ornitolodzy nieprofesjonalni, choć ich kwalifikacje do prac terenowych są z reguły przynajmniej równie dobre jak profesjonalistów. Jednak dostępność wykwalifikowanych obserwatorów ptaków stanowi jedno z wąskich gardeł rozwoju programu monitoringu ptaków. Powody, dla których monitoring nie zawsze jest bardzo atrakcyjny dla niezawodowych ornitologów obejmują: Niewielkie szanse spotkania interesujących (rzadkich) gatunków ptaków; Konieczność realizacji silnie zestandaryzowanych protokołów prac terenowych, krępujących naturalną skłonność do swobodnego wyboru czasu i miejsca przebywania w terenie; Bardzo bogatą i daleko atrakcyjniejszą finansowo ofertę alternatywnych prac związanych z liczeniami ptaków w warunkach terenowych. Na terenie kraju wykonywane są obecnie setki prac inwentaryzacyjnych dla potrzeb ocen oddziaływania na środowisko projektowanych inwestycji głównie przebudowy dróg i budowy farm wiatrowych. Podobnie, realizowanych jest kilkaset rozległych inwentaryzacji awifauny dla potrzeb planów zadań ochronnych (PZO) dla obszarów Natura 2000. Wszystko to sprawia, że relacja pomiędzy zyskami (ekonomicznymi lub emocjonalnymi) a kosztami (czas pracy, ograniczenia wyboru) nie zawsze skłania obserwatorów do wyboru monitoringu na korzyść udziału w innych projektach lub po prostu przyjemnego spędzenia czasu na mniej systematycznych obserwacjach ptaków. 19
Konkluzja iż dobrze wykwalifikowani wykonawcy prac terenowych stanowią obecnie prawdopodobnie najbardziej ograniczony zasób, limitujący dalszy rozwój programu monitoringu ptaków jest obecnie daleko bardziej prawdziwa niż w 2008 roku. 6.3. Wydajność systemów jednoczesnego monitoringu wielu gatunków Każdy system monitoringu zaczyna być mniej wydajny w kategoriach stosunku kosztów (nakłady pracy) do zysków (uzyskiwana informacja) w miarę, jak obejmuje coraz więcej gatunków o małych zasięgach. Małe areały lęgowe różnych gatunków mają niższe prawdopodobieństwo nakładania się, przez co niemożliwy staje się jednoczesny monitoring wielu gatunków docelowych. Przy gatunkach szeroko rozprzestrzenionych sytuacja jest daleko korzystniejsza, umożliwiając jednoczesne liczenia wielu z nich, współwystępujących na tych samych powierzchniach próbnych. Wraz ze zmniejszającymi się zasięgami lęgowymi poszczególnych gatunków nieuchronnie maleje zatem efektywność możliwych systemów ich monitorowania, mierzona możliwościami równoczesnego objęcia liczeniami możliwie szerokiego zestawu gatunków. Jedynym wyjściem stają się kosztowne monitoringi dedykowane pojedynczym gatunkom. 20
7. Kierunki możliwych rozwiązań Zastosowany w latach 2007-2011 system monitoringu ptaków dostarcza informacji o ogólnokrajowych, corocznych indeksach liczebności (lub oszacowaniach bezwzględnej liczebności) populacji ponad 60% krajowych gatunków lęgowych, w oparciu o badania terenowe obejmujące ok. 18% powierzchni Polski. Jako taki, wydaje się on wydajny w kategoriach stosunku nakładów do efektów. Dla priorytetowych grup docelowych, zidentyfikowanych na początku okresu programowania (2008 r.) system ten zapewnia uzyskiwanie corocznych danych monitoringowych dla ponad 60% gatunków. W odniesieniu do gatunków z Załącznika I DP, prowadzony monitoring zapewnia informację nominalnie o 47% z nich, a efektywnie (po odrzuceniu gatunków gniazdujących efemerycznie) o blisko 60% z nich. W przypadku gatunków, za które Polska jest szczególnie odpowiedzialna w UE (tzw. GSO) oraz gatunków zidentyfikowanych jako wskaźnikowe przez projekt SEBI obecny monitoring ptaków w ramach PMŚ daje dobre rozeznanie ich sytuacji (80-100% pokrycia gatunkowego). Niskie pokrycie dla gatunków ptaków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt wydaje się wynikać ze specyfiki doboru gatunków do tej grupy i powinno się poprawić, przy zastosowaniu prawidłowych kryteriów identyfikacji gatunków o wysokim ryzyku wymarcia w skali regionalnej. Z drugiej strony, gruntowna rozbudowa zakresu danych wymaganych przez KE do raportowania w ramach sprawozdań z realizacji DP sprawiła, że system monitoringu ptaków w ramach PMŚ nie jest w stanie zapewnić dostarczania informacji o szeregu wymaganych od jesieni 2011 parametrów. W szczególności, PMŚ nie jest w stanie zapewnić danych związanych z mapowaniem zasięgów i trendami zmian zasięgów krajowych ptaków lęgowych. Podobnie, system wymaga pilnego uzupełnienia zakresu gatunków, dla których zbierane są coroczne informacje o wskaźnikach liczebności (lub oszacowania bezwzględnej liczebności) populacji lęgowej. Biorąc pod uwagę wydajność tego systemu proponujemy w najbliższych latach zachowanie i kontynuację wszystkich 18 programów jednostkowych realizowanych w latach 2007-2011. Jednocześnie, biorąc pod uwagę zweryfikowane priorytety monitoringu wskazane w rozdziale 3.5, proponujemy rozbudowę tego systemu poprzez: Rozszerzenie listy monitorowanych rzadkich gatunków lęgowych o dedykowanych cenzusach o dwa kolejne gatunki z zał. I DP: dzięcioła białogrzbietego, wodniczkę; Dodanie dwóch nowych programów monitoringu populacji przelotnych lub zimujących na terenie Polski: przelotnych i zimujących gęsi, przelotnych żurawi; W kolejnych rozdziałach (8.1-8.2) omawiamy tę propozycję bardziej szczegółowo. Wskazujemy również na dalsze interesujące i potrzebne kierunki rozwoju programu (rozdz. 8.3), które obecnie wydają się jednak mieć niższy priorytet realizacyjny. Podkreślamy również możliwości i zalety integracji danych z monitoringów lokalnych oraz systemu ogólnokrajowego (PMŚ; rozdz. 8.4). 21
Niezależnie od rozbudowy systemu monitoringu wskaźników liczebności (lub bezwzględnej liczebności) populacji ptaków w ramach PMŚ, jasne jest w świetle zidentyfikowanych w rozdz. 4.4 braków informacyjnych że konieczne jest pilne zainicjowanie projektu nowego atlasu rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski. Projekt ten powinien zostać wpisany w nowy program mapowania ptaków lęgowych Europy, przewidziany do realizacji w latach 2013-2015, pod auspicjami BirdLife International i EBCC. Realizacja projektu nowego atlasu powinna być traktowana jako samodzielne zadanie, niezależne od PMŚ, wykonywane w oparciu o środki uzyskane np. z NFOŚiGW, Funduszy Norweskich czy innych strumieni finansowych. Bardziej szczegółowe możliwości realizacji tego projektu powinny być przedmiotem osobnej analizy. Niemniej jednak, należy tu podkreślić, że tylko wykonanie aktualnych map rozmieszczenia ptaków lęgowych pozwoli na wywiązanie się Polski ze zobowiązań wynikających z wdrażania Dyrektywy Ptasiej w następnym okresie sprawozdawczym (2013-2018). 22
8. Propozycje docelowego systemu monitoringu ptaków w latach 2012-2015 8.1. Proponowany system programów jednostkowych 8.1.1. Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL) Uzasadnienie prowadzenia programu. Kontynuacja programu z lat 2000-2011. Program ma na celu monitorowanie statusu najbardziej rozpowszechnionych gatunków ptaków lęgowych, dostarczając kompletnych danych do wyliczenia Farmland Bird Index oraz pozostałych 2 wskaźników proponowanych przez SEBI, a także danych dla znaczącej części gatunków szczególnej odpowiedzialności (GSO) i gatunków SPEC. Wprowadzone od 2009 modyfikacje obejmują przede wszystkim dalszy stopniowy rozwój programu, w tym dodawanie kolejnych powierzchni próbnych, w tym również powierzchni na terenach OSOP, w proporcji zbliżonej do ich frekwencji na terenie kraju (ok. 18% wszystkich powierzchni). Pozwoli to na ocenę porównawczą stanu populacji tych samych gatunków na terenach chronionych jako OSOP (traktowanych łącznie) i poza nimi. Monitorowane gatunki. Bez zmian. Dobre dane monitoringowe dla ok. 105 gatunków spośród ok. 180 notowanych corocznie na powierzchniach próbnych. Powierzchnie próbne. 500-600 kwadratów 1 x 1 km Dobór powierzchni. Bez zmian. Losowanie warstwowe w obrębie 15 warstw Warstwy. Bez zmian. 15 rozłącznych obszarów regionów geograficznych kraju. Alokacja w przybliżeniu proporcjonalna do wielkości warstw. Metodyka prac terenowych. Bez większych zmian. Trzykrotne kontrole powierzchni próbnych w trakcie sezonu lęgowego (10.04.-30.06.), z tego dwie kontrole poświęcone na liczenia ptaków, jedna na rejestrację siedlisk. Metodyka liczeń transektowa, notowane wszystkie ptaki widziane lub słyszane, w podziale na 4 kategorie odległości od transektu. Drobna modyfikacja metodyki obejmuje notowanie na formularzach również gatunków kolonijnych poza koloniami lęgowymi (np. gawron, mewy, brzegówka) Koordynacja programu. Bez zmian. Dwustopniowa: koordynator regionalny i 15-16 koordynatorów regionalnych (po jednym, wyjątkowo dwóch, na region wykorzystany do wyróżniania warstw). Wykonawcy. Ok. 400 wolontariuszy, wysoko wykwalifikowanych obserwatorów ptaków. Na obszarach OSOP mogą to być osoby wskazane przez zarządzających danym obszarem. Uzyskiwane dane. Wskaźniki liczebności 105 gatunków w roku t Wskaźniki rozpowszechnienia 105 gatunków w roku t (rozpowszechnienie oceniane jako liczba zasiedlonych pól 1 km x 1 km [area of occupancy]; MacKenzie et al. 2006) Trend wskaźnika liczebności dla każdego gatunku 23
Trend rozpowszechnienia dla każdego gatunku Farmland Bird Index w roku t Trend Farmland Bird Index Forest Bird Index w roku t Trend Forest Bird Index Other Bird Index [sensu SEBI; EEA2007] w roku t Trend Other Bird Index 8.1.2. Monitoring Flagowych Gatunków Ptaków (MFGP) Uzasadnienie prowadzenia programu. Kontynuacja programu prowadzonego od 2001. Program dostarcza danych o gatunkach będących wskaźnikami ekstensywnego użytkowania krajobrazu, w tym 6 gatunkach z załacznika I DP. Monitorowane gatunki. Bez zmian w stosunku do 2007-2011. 12 gatunków obejmujących częściowo ptaki o charakterystyce tzw. gatunków flagowych (patrz Caro & O'Doherty 1999). Są to: łabędź niemy, perkoz rdzawoszyi, perkoz zausznik, bąk, czapla siwa, bocian biały, błotniak stawowy, żuraw, śmieszka rybitwa rzeczna, rybitwa czarna, gawron Dla części gatunków uzyskane dane mogą być relatywnie mało precyzyjne z uwagi na niską frekwencję pól w których będą one stwierdzane. Powierzchnie próbne. Bez zmian w stosunku do 2008-2011. 45-50 kwadratów 10 x 10 km Dobór powierzchni. Bez zmian. Losowanie warstwowe w obrębie 15 warstw. Warstwy. Bez zmian. 15 rozłącznych obszarów regionów geograficznych kraju. Alokacja w przybliżeniu proporcjonalna do wielkości warstw. Metodyka prac terenowych. Bez zmian. Przynajmniej 8 kontroli całej powierzchni połączonych z kartowaniem stwierdzeń gatunków docelowych. Koordynacja. Jednostopniowa Wykonawcy. Ok. 35-40 wysoko wykwalifikowanych obserwatorów ptaków. Uzyskiwane dane. 24
Wskaźniki liczebności 12 gatunków w roku t Wskaźniki rozpowszechnienia 12 gatunków w roku t Wskaźniki zrealizowanej produktywności dla 2 gatunków (bocian biały, łabędź niemy) w roku t Trend wskaźnika liczebności dla każdego gatunku Trend rozpowszechnienia dla każdego gatunku Trend zrealizowanej produktywności dla 2 gatunków 8.1.3. Monitoring Ptaków Mokradeł (MPM) Uzasadnienie prowadzenia programu. Kontynuacja programu realizowanego w latach 2007-2011. Program ma służyć do monitorowania statusu średniolicznych gatunków zamieszkujących siedliska wodne i mokradłowe, słabo lub w ogóle nie reprezentowanych w ramach programu MPPL. Jako taki będzie dostarczać danych monitoringowych dla znaczącej liczby gatunków z aneksu I DP oraz gatunków wskazanych w art 4(2) DP. Monitorowane gatunki. Ok. 30 gatunków ptaków związanych z mokradłami i zbiornikami wodnymi. Powierzchnie próbne. Bez zmian. 8 kwadratów 1x1 km wskazywanych w granicach 40-50 kwadratów 10 x 10 km Dobór powierzchni. Dwustopniowy, z losowaniem warstwowym użytym do wskazania powierzchni pierwszego stopnia (10x10 km). Powierzchnie drugiego stopnia (1 x 1 km) wskazywane w oparciu o schemat systematyczny (4 powierzchnie) połączony z dowolnym (wybór obserwatora, 4 powierzchnie). Warstwy. Bez zmian. Trzy rozłączne obszary kraju wskazane w oparciu o dane PAO (Sikora et al. 2007) o występowaniu 44 gatunków docelowych w kwadratach 10 km x 10 km: obszar jednoczesnego występowania dużej liczby (16-35) gatunków docelowych; obszar jednoczesnego występowania średniej liczby (11-15) gatunków docelowych; obszar jednoczesnego występowania małej liczby (0-10) gatunków docelowych. Alokacja nieproporcjonalna, odpowiednio 50%, 30% i 20% w wyróżnionych warstwach. Metodyka prac terenowych. Bez zmian. Dwie kontrole terenu w sezonie lęgowym, ograniczone do powierzchni 2-go rzędu. Wskaźniki liczebności większości gatunków będą szacowane przy pomocy technik ilościowych (pojedynczych transektów 1 km) i półilościowych (frekwencja powierzchni na których stwierdzono gatunek) w obrębie 8 kwadratów drugiego stopnia. Dla części gatunków (ptaki kolonijne) wykonywane będą kompletne liczenia w kwadratach drugiego stopnia. Koordynacja. Jednostopniowa Wykonawcy. Ok. 30-40 wysoko wykwalifikowanych obserwatorów ptaków. Na obszarach OSOP mogą to być osoby wskazane przez zarządzających danym obszarem. Uzyskiwane dane. 25