ODDZIAŁ W POZNANIU ODDZIAŁ W POZNANIU Zakład Kształtowania Środowiska w Obiektach Inwentarskich i Ochrony Powietrza MONITOROWANIE GOSPODARSTW ROLNYCH JAKO ŹRÓDEŁ EMISJI ROLNICZYCH Raport z realizacji umowy pomiędzy Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi a Instytutem Technologiczno-Przyrodniczym w Falentach, umowa o dzieło nr 5/ zawarta w dniu 3.5. wersja poprawiona Autorzy: Prof. dr hab. inż. Stanisław Winnicki Prof. dr hab. J.Lech Jugowar Mgr inż. Jerzy Karłowski Poznań, grudzień r.
Spis treści Streszczenie...3. Wstęp...5. Cel badań...8 3. Materiał i metody...9 3.. Materiał...9 3.. Metody zbierania danych...9 3.3. Metody obliczeń emisji gazów... 4. Wyniki...3 4.. Pogłowie zwierząt gospodarskich według systemów utrzymania...3 4... Bydło...3 4... Trzoda chlewna...8 4..3. Owce i kozy... 4..4. Drób kurzy...3 4.. Wielkość emisji gazów...4 4... Metan...4 4... Podtlenek azotu...8 4..3. Amoniak...3 5. Podsumowanie...35 Literatura...37
Streszczenie Wielkość emisji gazów z produkcji zwierzęcej zależy zarówno od pogłowia poszczególnych gatunków zwierząt jak też od poziomu wydajności oraz systemu utrzymania. Wymienione wskaźniki zmieniają się w czasie. Liczebność zwierząt jest monitorowana na bieżąco przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, która w ramach systemu identyfikacji i rejestracji zwierząt monitoruje siedziby stad, ilość zwierząt oraz ich obrót. Poziom produkcji znany jest z wyników kontroli użytkowości prowadzonej przez związki hodowców i producentów zwierząt, a także przez GUS nad obrotem zwierzętami i produktami pochodzenia zwierzęcego. Natomiast brak jest całościowego rozeznania o zakresie stosowania poszczególnych systemów utrzymania zwierząt oraz przechowywania nawozów naturalnych. Ten ostatni czynnik ma znaczący wpływ na emisję gazów. Przedmiotem niniejszego raportu, dotyczącego zgodnie z umową woj. wielkopolskiego, są wyniki badań własnych obejmujące:. Opracowanie metody pozyskiwania danych. Dokonanie rozpoznania odnośnie liczby zwierząt w poszczególnych systemach utrzymania oraz sposobu przechowywania odchodów, 3. Weryfikację opracowanych danych z organizacjami i grupami branżowymi 4. Określenie wielkości emisji zanieczyszczeń z uwzględnieniem systemów utrzymania zwierząt oraz sposobów przechowywania odchodów, 5. Dokonanie obliczeń wielkości emisji według metodyki przyętej przez IPPC (Zintegrowane Zapobieganie i Ograniczanie Zanieczyszczeń). Dla pozyskania danych wyjściowych o liczbie zwierząt zwrócono się do ARiMR Wielkopolskiego Oddziału Regionalnego w Poznaniu. Uzyskano dane odnośnie: pogłowia bydła, świń,owiec i kóz z podziałem na powiaty oraz liczbę stad i pogłowia bydła i swiń z podziałem pod względem wielkości stada. W przypadku drobiu wykorzystano dane GUS oraz publikacje Krajowej Rady Drobiarstwa. Oszacowanie liczby zwierząt w poszczególnych systemach utrzymania przeprowadzono w oparciu o specjalistyczną wiedzę. Przyjęto, że zwierzęta w stadach bydła liczące do szt. utrzymywane są na ściółce na uwięzi. Założenie to potwierdziły informacje uzyskane z mleczarń, oparte na bardzo dużym materiale. Dla trzody chlewnej przyjęto, że w stadach do 5 szt. świnie utrzymywane są na płytkiej ściółce. 3
W stadach większych stosowane są różne systemy utrzymania. Z ARiMR uzyskano informacje o stadach większych, w rozbiciu na powiaty. Ponieważ od roku powiatowe inspektoraty weterynaryjne prowadzą urzędową ocenę dobrostanu zwierząt, zwrócono się do nich z prośbą o zaznaczenie systemu utrzymania w poszczególnych stadach. Współpraca ta okazała się owocna i dzięki temu można było z dużym prawdopodobieństwem obliczyć liczbę zwierząt przyporządkowaną systemom utrzymania. Ponieważ Inspekcja Weterynaryjna w dalszym ciągu prowadzić będzie ocenę dobrostanu zwierząt w ramach kontroli crosscompliance, pozostanie ona źródłem wiarygodnych informacji o systemach utrzymania zwierząt. Procent bydła utrzymywanego na uwięzi na ściółce wyniósł 73 %, a bez uwięzi na ściółce 6 %, a tylko % - bezściołowo. Natomiast procent świń utrzymywanych bezściełowo jest większy i zróżnicowany. Na terenie województwa wielkopolskiego 3% loch z prosiętami, % loch luźnych i prośnych oraz 5 % warchlaków i tuczników utrzymywanych jest w systemie bezściołowym. Obliczono wartości emisji metanu, podtlenku azotu i amoniaku. Emisja amoniaku w znacznym stopniu zależy od systemu utrzymania zwierząt. Ze względu na przewidywany wzrost pogłowia bydła utrzymywanego w systemie bezściołowym należy liczyć się ze wzrostem emisji amoniaku. W przypadku świń przewidywany wzrost pogłowia utrzymywanego w systemie bezściołowym, kosztem podłogi płytko ścielonej, poziom emisji amoniaku pozostanie na aktualnym poziomie. 4
. Wstęp Produkcja zwierzęca jest źródłem nawozów naturalnych w formie stałej i płynnej. Ich ilość zależy od gatunku i masy ciała zwierząt. Nawozy naturalne ze względu na zawartość i dostępność minerałów dla roślin stanowią ważny czynnik plonotwórczy. Na kolejnych etapach produkcji, usuwania, przechowywania i wnoszenia nawozów naturalnych do gleby towarzyszy emisja gazów. Główne z nich z nich to dwutlenek węgla, metan, podtlenek azotu i amoniak. Udział procentowy rolnictwa w ogólnej emisji gazów do atmosfery jest zróżnicowany. Emisja dwutlenku węgla wynosi tylko kilka procent, metanu i podtlenku azotu po około 3%, a azotu amoniakalnego około 9% [Gronauer i in. 995, Van den Weghe 995, Pietrzak 6, Pietrzak 8]. Na wielkość emisji ma wpływ poziom produkcji jak np. mleka na wielkość emisji metanu [Piatkowski 8] tab., system utrzymania, a w szczególności powierzchnia zabrudzona odchodami [Hartung i in. 995] i ilość zużywanej ściółki. Tabela. Emisja metanu przez krowy w zależności od wydajności (na podstawie danych zawartych w Piatkowski 8) Dobowa wydajność mleka Emisja metanu w przeliczeniu na kg mleka kg g 33 9 3 4 Dla przykładu od krowy wydajności 4-6 tys. kg mleka rocznie utrzymywanej na głębokim oborniku emitowanych jest 7,89 kg N-NH 3 rok i sztukę, a przy utrzymaniu bezściołowym,85 kg, czyli prawie trzykrotnie więcej. Według badań Myczki [] emisja N-NH 3 z chlewni z utrzymaniem tuczników na głębokiej ściółce wyniosła,6 kg/szt. rok. Natomiast na płytkiej ściółce była znacznie wyższa 4, kg/szt. rok W ostatnim okresie wzrasta poziom wydajności zwierząt miedzy innymi krów mlecznych (tab. ). 5
Tabela. Liczba stad i krów o wydajności powyżej tys. kg mleka w woj. Wielkopolskim (na podstawie danych zawartych w Wyniki prac ) Wyszczególnienie Jednostka Rok 6 7 8 9 Stad Krów n n 9 3 7 376 44 5694 7 765 Średnia wydajność w województwie kg 77 768 783 756 W ciągu czterech lat wydajność krów pod kontrolą użytkowości w woj. wielkopolskim wzrosła o 5 kg (o 7%). W kraju wyraźnie maleje liczba dostawców hurtowych mleka przy jednoczesnym wzroście sprzedaży mleka z gospodarstwa (tab. 3). Znajduje to przełożenie na system utrzymania krów, zwiększenie udziału systemów wolnostanowiskowych kosztem tradycyjnego utrzymania na uwięzi. Tabela 3. Zmiany struktury producentów mleka w Polsce (na podstawie danych zawartych w Sych-Winiarek ) Rok kwotowy Wyszczególnienie Jednostka 4 7 9 Liczba dostawców hurtowych Średnia sprzedaż mleka z gospodarstwa Ilość skupionego mleka n kg mld kg 5 344 666 8, 8 66 44459 9, 78 5 9, Zmiany procentowe w stosunku do roku 4-5 Liczba dostawców hurtowych Średnia sprzedaż mleka z gospodarstwa Ilość skupionego mleka n kg mld kg 66,4 7,6, 57, 95,7, Należy podkreślić, że ilość zwierząt utrzymywanych w poszczególnych systemach ulega z czasem istotnym zmianom, a w szczególności w chowie trzody chlewnej wzrasta udział utrzymania bezściełowego, a w chowie bydła - systemu bezuwięziowego. Jest to sytuacja dynamiczna i dlatego wymaga bieżącej kontroli. Brak jest rozeznania odnośnie udziału poszczególnych systemów utrzymania zwierząt. Podobne tendencje następują w chowie trzody chlewnej. Radykalne zmiany nastąpiły już w chowie drobiu kurzego, zarówno nieśnego jak i mięsnego. Natomiast brak jest systematycznych badań nad udziałem procentowym i wielkością różnych systemów utrzymania zwierząt gospodarskich w kraju. Z dostępnych danych tylko raz, w roku, ośrodki doradztwa rolniczego przeprowadziły ogólnokrajowe badania dużej liczby gospodarstw zajmujących się produkcją mleka między innymi pod kątem systemów utrzymania krów [Ocena stanu, 3]. W związku z powyższym podjęto badania, których celem było określenie udziału różnych systemów utrzymania zwierząt gospodarskich na terenie woj. wielkopolskiego. Aby 6
zrealizować ten cel opracowano metodykę dla ustalenia liczby zwierząt utrzymywanych w konkretnych rozwiązaniach technologicznych. 7
. Cel badań Celem przeprowadzonych badań było: określenie procedury postępowania dla uzyskania aktualnych danych o systemach utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich na terenie woj. wielkopolskiego, oszacowanie aktualnego pogłowia zwierząt gospodarskich według systemów utrzymania w woj. wielkopolskim, oszacowanie aktualnej wielkości emisji gazów z produkcji zwierzęcej w woj. wielkopolskim. Hipoteza badawcza. Założono, że dane o wielkości pogłowia poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich według systemów utrzymania można uzyskać we współpracy z Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Powiatowymi Inspektoratami Weterynaryjnymi. W przypadku bydła założono również możliwość uzyskania i weryfikacji potrzebnych danych współpracy z mleczarniami. 8
3. Materiał i metody 3.. Materiał Przedmiotem badań było woj. wielkopolskie. Rolnictwo wielkopolskie charakteryzuje się dużym pogłowiem wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich oraz dużą obsadą na ha (tab. 4). Obsada bydła jest o około % większa w odniesieniu do średniej krajowej. Natomiast drobiu kurzego jest dwukrotnie większa, a trzody chlewnej dwu i półkrotnie większa. Pod względem obsady zwierząt na ha w przeliczeniu na DJP woj. wielkopolskie zajmuje pierwsze miejsce w kraju. Podobnie też pod względem obsady trzody chlewnej i drobiu kurzego. Tabela 4. Pogłowie i wielkość obsady zwierząt w kraju i w woj. wielkopolskim (na podstawie danych zawartych w Roczniku Statystycznym ) Pogłowie Obsada na ha Miejsce pod tys. sztuk % szt. % względem obsady BYDŁO Kraj Woj. wielkopolskie 5 66,4 74,6 3, 35, 4, 9,7-4 TRZODA CHLEWNA Kraj Woj. wielkopolskie 8 88, 535,4 8, 8,3 3, 45,5 - DRÓB KURZY Kraj Woj. wielkopolskie 4 87, 7 657,6, 78,5 563,7 99,8 - Duże Jednostki Przeliczeniowe Kraj Woj. wielkopolskie 7 648, 44,9 8,5 47,9 8, 67, - 3.. Metody zbierania danych Dla ustalenia liczby zwierząt, poszczególnych gatunków, utrzymywanych w różnych systemach przyjęto następujący tok postępowania: Pierwszy etap stanowiło zestawianie ilości zwierząt w woj. wielkopolskim według Rocznika Statystycznego. Drugi etap obejmował określenie liczby stad bydła i trzody chlewnej z uwzględnieniem ich wielkości. Założono, że dane te uzyska się z ARiMR. Trzeci etap miał na celu określenie liczby stad i pogłowia bydła i trzody chlewnej utrzymywanych w poszczególnych systemach. Założono, ze stada bydła do sztuk, 9
w tym 5 krów mlecznych, oraz stada świń do 5 sztuk utrzymywane są w systemie tradycyjnym, na ściółce płytko ścielonej. W przypadku bydła dotyczy to także utrzymania na uwięzi. Dla określenia systemu utrzymania w stadach większych postępowanie obejmowało: a) określenie siedziby stad. Dane te uzyskano z ARiMR Oddział w Poznaniu, b) podział siedzib stad dużych według powiatów i przesłanie tabel do Powiatowych Inspektoratów Weterynaryjnych, c) próba weryfikacji danych odnośnie systemów utrzymania bydła przy pomocy służb surowcowych mleczarń etap czwarty to weryfikacja i opracowanie danych. 3.3. Metody obliczeń emisji gazów Dla wyznaczenia emisji gazów cieplarnianych z gospodarstw rolnych w obszarze województwa wielkopolskiego posłużono się ogólnie metodyką wykorzystywaną do inwentaryzacji gazów cieplarnianych: metanu i podtlenku azotu pochodzenia rolniczego opisaną w: 6, IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories, Chapter : Emissions from Livestock and Manure Management. Wspomniana metodyka wyznaczania emisji GHG jest rozpowszechniona w wielu krajach, co stwarza możliwości porównywania wyników. Metodyka ta jest systematycznie doskonalona. Możliwe jest przeprowadzenie rekalkulacji dla okresów minionych, jeśli zachodzi potrzeba porównania emisji w różnych okresach. Dla każdego gatunku, kategorii i podkategorii podane są szczegółowe wzory wyznaczania wskaźników emisji metanu z fermentacji jelitowej, z systemów usuwania, przechowywania i utylizacji odchodów, w skrócie: systemów zarządzania odchodami. W obliczeniach emisji posłużono się wzorami zawartymi w wyżej wspomnianej metodologii IPCC. Dla ułatwienia porównania zachowano taką samą numerację równań i oznaczenia symboli umieszczonych we wzorach, jakie występują w metodologii. Punktem wyjścia wyznaczenia emisji metanu, podtlenku azotu i amoniaku jest każdorazowo: Stan pogłowia zwierząt gospodarskich w danej kategorii użytkowej; Średnia ważona masa ciała, przedział wiekowy zwierząt dla okresu obliczeniowego; Wskaźniki emisji obliczone lub przyjęte zostały wartości domyślne.
Poniżej przytoczono wzory służące do wyznaczania emisji gazów cieplarnianych zawarte w metodologii IPCC wraz z niezbędnymi objaśnieniami. Wyniki obliczeń emisji według tych wzorów umieszczono na stronach 3-33. Emisje metanu z fermentacji jelitowej i systemów gospodarowania odchodami Równanie.9 Fermentacja jelitowa: Emisje N( T ) EF( T ) 6 gdzie: Emisje - emisje metanu z fermentacji jelitowej, Gg, CH 4 rok - EF (T) - wskaźnik emisji dla określonej populacji zwierząt, kg, CH 4 szt - rok - N (T) - liczba sztuk zwierząt w danym gatunku / kategorii T w kraju (lub na określonym obszarze) T - gatunek/kategoria zwierząt Równanie. Fermentacja jelitowa TotalCH 4 Jelitowa i E i gdzie: Total CH 4Jelitowac - całkowita emisja z fermentacji jelitowej, Gg CH 4 rok - E i - emisja z i-tej kategorii lub podkategorii zwierząt Równanie. Fermentacja jelitowa CH 4Obornik ( EF( T ) N 6 ( T ) gdzie: CH 4Obornik - emisje CH 4 z systemów usuwania i przechowywania obornika dla określonej populacji zwierząt, Gg, CH 4 rok - EF (T) - wskaźnik emisji dla określonej populacji zwierząt, kg, CH 4 szt - rok - N (T) - liczba sztuk zwierząt w danym gatunku / kategorii T w kraju (lub na określonym obszarze) T - gatunek/kategoria zwierząt ( T ) )
Emisje podtlenku azotu z systemów zarządzania odchodami Równanie.5 Emisja bezpośrednia N O z systemów zarządzania odchodami N ( N ( ) ( ) (, ) ) T Nex T MS T S EF3( S ) OD( mm) S T gdzie: N O D(mm) - bezpośrednie emisje N O z systemów zarządzania odchodami w kraju (lub na określonym obszarze), kg, N O rok - N (T) - liczba sztuk zwierząt w danym gatunku / kategorii T w kraju (lub na określonym obszarze) Nex (T) - roczne średnie wydalanie N (azotu) na sztukę w gatunku / kategorii T w kraju (lub na określonym obszarze), kg N animal - rok - MS (T,S) - udział w całorocznym wydalaniu azotu dla każdego gatunku / kategorii T objętej systemem zarządzania odchodami S w danym kraju (lub na danym obszarze), liczba bezwymiarowa EF 3(S) - wskaźnik emisji dla bezpośredniej emisji N O z systemu zarządzania odchodami S w danym kraju (lub na danym obszarze), kg, N O-N/kg N w systemie zarządzania odchodami S S - system zarządzania odchodami T - gatunek/kategoria zwierząt 44/8 - konwersja emisji (N O-N) (mm) na emisje N O (mm) Równanie.3 Roczna ilość wydalanych odchodów Nex TAM ( T ) N rate( T ) 365 gdzie: Nex (T) - roczne wydalanie N dla danej kategorii zwierząt T, kg N zwierzę - rok - N rate(t) - domyślny wskaźnik wydalania N, kg N ( kg ż. masy ciała) - dzień - TAM (T) - typowa masa ciała dla danej kategorii T, kg zwierzę - 44 8 Emisje amoniaku Dla obliczenia emisji amoniaku od zwierząt gospodarskich zastosowano wskaźniki emisji stosowane do inwentaryzacji emisji amoniaku w makroskali [Pietrzak 8].
4. Wyniki 4.. Pogłowie zwierząt gospodarskich według systemów utrzymania 4... Bydło W woj. wielkopolskim jest prawie 53 tys. gospodarstw utrzymujących bydło (tab. 5). Najwięcej jest stad małych liczących do sztuk, których jest prawie 3 tys. (6,5%). Jednak utrzymywano w nich niespełna 4,7% pogłowia bydła. Średnia liczba sztuk bydła w tych gospodarstwach wyniosła zaledwie 4. Tabela 5. Rozkład stad bydła pod względem liczebności w woj. Wielkopolskim Liczba sztuk Liczba stad Łączna liczba bydła bydła w stadzie n % n % do 5 5 i więcej 3 88 9 88 8 787 54 78 6,5 7,3 6,5 4,,5 7 77 34 953 74 95 5 467 83 76 4,7 5,5 3,5 7,, 5 79, 87 885, Można założyć, że stada liczące poniżej sztuk będą ulegać likwidacji. Gospodarstwa z tak małą liczbą zwierząt nie stać na inwestycje niezbędne przy produkcji mleka, a zakłady mleczarskie niechętnie odbierają małe partie mleka. Krajowa kwota na mleko dostawców indywidualnych nie jest wykorzystywana i ulega zmniejszeniu z każdym rokiem. Proces zaniku małych stad bydła nasilił się w ostatnich latach w całym kraju [Sass 8, Lewandowski, Sych-Winiarek ]. Największy odsetek bydła 3,5%, utrzymywano w stadach liczących od do 5 sztuk. Wstępne rozeznanie odnośnie udziału poszczególnych systemów utrzymania bydła, przeprowadzono w oparciu o informacje uzyskane z mleczarń. Założono, że służba surowcowa mleczarń orientuje się w aktualnej sytuacji u swych dostawców. Przygotowano tabelę i wysłano do 4 mleczarń działających na terenie woj. wielkopolskiego. Otrzymano odpowiedzi z mleczarń, przy czym tylko z 7 zakładów uzyskano sensowne dane. Wskazuje to na trudności w możliwości uzyskania danych dla całego województwa. Zbiorcze wyniki z 7 mleczarń przedstawiono w tab. 6. Obejmują one 37 stad i prawie 58 tys. sztuk krów, co stanowi około 5% pogłowia krów w woj. wielkopolskim. Dominujący system utrzymania uwięziowy i na ściółce występował w 95,% stad. Nie występował system bezściołowy w oborach uwięziowych. System wolnostanowiskowy występował zaledwie w 4,9% stad, 3
w tym ściołowy w 4,% i bezściołowy w,7% stad. W 39,% stad krowy latem korzystały z pastwiska. Tabela 6. Rozkład systemu utrzymania krów mlecznych w woj. wielkopolskim (wg danych działu skupu mleczarń) Mleczarniamiejscowość. Gostyń. Goliszewo 3. Nowe Skalmierzyce 4. Kępno 5. Złotów 6. Jarocin 7. Turek Razem n %. Gostyń. Goliszewo 3. Nowe Skalmierzyce 4. Kępno 5. Złotów 6. Jarocin 7. Turek Razem n % System utrzymania na uwięzi wolnostanowiskowo ze bez ściółki ze ściółką bez ściółki ściółką 4 67 59 79 43 358 95, 965 568 67 6388 948 38 9 4448 76,7 Liczba stad 8 7 6 4 3 3 6 57 4, Liczba zwierząt (krów) 7498 99 55 5 4 487 8 7, 5 7 5,7 5 6 47 65 783 3, Razem 35 78 64 8 445 3 37, 75 368 43 8846 88 3767 83 5789, Korzystające z pastwisk Średnia stada,6 74,5 7,3 5,6-45 33 399 6 8 9 447 39, 3 63 6 34 7 64 963 8, Inne proporcje występowały przy rozpatrywaniu liczby zwierząt utrzymywanych w poszczególnych systemach. Dominowało utrzymanie na uwięzi i ściółce 76,7% pogłowia krów. Znaczny procent krów,% utrzymywanych było bezuwięziowo na ściółce. Natomiast 3,% krów było w oborach wolnostanowiskowych bezściołowych. Procent krów korzystających z pastwisk wyniósł,%. Wskazuje to, że pastwiskowanie stosowano częściej w stadach mniejszych. Tak znaczne zróżnicowanie udziału systemów utrzymania dla stad i pogłowia wynika z różnej wielkości stad. Średnia liczba krów w oborach z tradycyjnym uwięziowym systemem utrzymania wyniosła,6 a w wolnostanowiskowych ponad 7 krów. 4
Uzyskane wyniki stały się podstawą do przyjęcia założenia, że: w oborach małych krowy utrzymywane są wyłącznie na uwięzi na stanowiskach ścielonych, w oborach większych występuje zróżnicowanie systemów utrzymania. Jako wartość graniczną dla takich stad przyjęto sztuk bydła, w tym 5 krów. Tabela 7. Systemy utrzymania bydła w większych stadach w woj. wielkopolskim Wolnostanowiskow Na uwięzi Razem y Powiat Pastwisko gospodarstw Chodzież Czarnków-Trzcianka Gniezno Gostyń Grodzisk Jarocin Kalisz Kępno Koło Konin Kościan Krotoszyn Leszno Międzychód Nowy Tomyśl Oborniki Ostrów Ostrzeszów Piła Pleszew Poznań Rawicz Słupca Szamotuły Środa Śrem Turek Wągrowiec Wolsztyn Września Złotów 5 6 3 6 8 3 3 5 5 3 9 4 3 3 4 35 6 4 7 9 3 8 47 69 9 7 6 7 3 3 4 4 36 44 5 5 4 8 7 8 4 ze ściółką 9 3 7 4 9 8 5 5 7 4 7 8 7 9 8 8 6 8 9 3 6 7 7 8 bez ściółki ze ściółką 3 4 4 8 8 7 9 9 7 7 9 7 4 9 7 4 8 38 7 4 6 7 6 bez ściółki 4 8 6 5 4 3 ze ściółką 4 35 58 4 7 8 5 46 69 8 7 6 5 36 36 44 5 3 4 8 8 4 7 4 Razem bez ściółki 4 8 6 5 4 3 Stad liczących ponad sztuk bydła jest w województwie zaledwie 78, lecz utrzymywanych w nich jest ponad % pogłowia. Średnia wielkość stada w tej grupie 5
gospodarstw wynosi ponad 3. Można założyć, że liczba gospodarstw większych będzie wzrastać i zwiększać się będzie ich rola w produkcji mleka. Skalę stosowania nowoczesnych rozwiązań oceniano właśnie w gospodarstwach większych liczących ponad sztuk, w tym około 5 krów. Liczbę takich gospodarstw w powiatach z uwzględnieniem systemów utrzymania przedstawiono w tabeli 7, a liczbę zwierząt w tych stadach w tabeli 9. Natomiast dla całego województwa w tabeli 8. Tabela 8. Liczba stad i pogłowia bydła według systemów utrzymania w większych gospodarstwach w woj. wielkopolskim System utrzymania stad pogłowie liczba procent liczba procent Na uwięzi, w tym: 339 43,7 64558 36,6 ze ściółką 333 4,9 63539 36, bez ściółki 6,8 9,6 Bezuwięziowo, w tym: 437 56,3 589 63,4 ze ściółką 394 5,9 337 58,7 bez ściółki 43 5,4 83 4,7 Razem na ściółce bez ściółki z pastwiskowaniem Razem 776 77 49 9 93,7 6,3,7 764 669 93 738 94,7 5,3 9,8 Liczba dużych stad w powiecie międzychodzkim wyniosła tylko 7 i w powiecie kępińskim 9. Najwięcej dużych stad było w powiecie gostyńskim 6 i krotoszyńskim 69. Tylko w trzech powiatach były duże obory bezściołowe z utrzymaniem na uwięzi; łącznie 6 obór, z tego 4 w powiecie poznańskim i po jednej w powiecie obornickim i ostrowieckim. Natomiast w 6 powiatach były obory bezściołowe wolnostanowiskowe. Łącznie 6,3% stanowiły obory bezściołowe. W gospodarstwach większych przeważa utrzymanie wolnostanowiskowe 56,3% stad, w porównaniu do utrzymania na uwięzi w 43,7% stad. W 9 gospodarstwach czyli w,7%, bydło korzystało z pastwisk. Nieco inaczej przedstawia się rozkład systemów utrzymania przy rozpatrywaniu liczby zwierząt. Procent krów utrzymywanych w systemie wolnostanowiskowym wyniósł 63,4%, a na uwięzi 36,6%. Zalety wolnostanowiskowego utrzymania, pod względem wydajności pracy, są bardziej wymierne w stadach większych w porównaniu do małych,. Następuje także poprawa dobrostanu zwierząt. Tendencje ogólnoświatowe przechodzenia na utrzymanie wolnostanowiskowe uwidaczniają się w województwie wielkopolskim i należy spodziewać się w dalszym ciągu wzrostu jego udziału. Procent bydła utrzymywanego w systemie bezściołowym pozostaje mały, w granicach 5% pogłowia i prawdopodobnie nie nastąpi 6
radykalny wzrost. Odsetek bydła korzystającego z pastwisk wynosi około % i prawdopodobnie nie zwiększy się, ze względu na strukturę użytkowania ziemi. W odniesieniu do całego pogłowia bydła w woj. wielkopolskim (tab. 9) zdecydowanie przeważało utrzymanie na ściółce 98,7% zwierząt. Z tego 7,8% utrzymywano na uwięzi i 5,9% wolnostanowiskowo. Utrzymanie bezściołowe obejmowało tylko około tys. sztuk jałówek i 9, tys. krów, co stanowi około,3%. Tabela 9. Rozkład liczby zwierząt w większych stadach bydła pod względem systemu utrzymania Liczba zwierząt utrzymywanych na uwięzi wolnostanowiskowo Korzystających Lp. Powiat Razem ze bez ze bez z pastwiska 3 4 5 6 7 8 9 3 4 5 6 7 8 9 3 4 5 6 7 8 9 3 3 Chodzież Czarnków-Trzcianka Gniezno Gostyń Grodzisk Jarocin Kalisz Kępno Koło Konin Kościan Krotoszyn Leszno Międzychód Nowy Tomyśl Oborniki Ostrów Ostrzeszów Piła Pleszew Poznań Rawicz Słupca Szamotuły Środa Śrem Turek Wągrowiec Wolsztyn Września Złotów ściółką 783 47 56 96 69 495 335 54 7 776 337 76 588 69 795 394 37 364 897 355 65 36 58 397 85 68 4337 859 86 ściółki 66 75 ściółką 8 698 6474 346 373 77 84 44 46 945 4597 6757 54 48 579 548 84 547 659 657 986 5 379 39 4375 86 483 38 887 83 ściółki 748 3 3 87 66 99 7 3 53 345 355 39 58 8 537 8 5 9 77 435 537 7 67 57 388 788 659 946 54 437 3743 3997 956 969 39 376 637 878 637 6489 7464 8 58 3697 47 35 543 89 39 588 66 6 8 967 98 53 344 494 346 4 58 549 6 537 447 49 Razem 63539 9 337 83 764 738 % 36,,6 58,7 4,7 9,8 7
W następnym etapie zajęto się analizą stad większych. Wykaz takich obór uzyskano z ARiMR Wielkopolskiego Oddziału Regionalnego w Poznaniu. Wykaz ten obejmował 793 stada, z podziałem na powiaty. Przygotowano powiatowe zestawienia z miejscem do zaznaczenia odpowiedniego systemu utrzymania (tab. ), które wysłano do Powiatowych Inspektoratów Weterynaryjnych. Wszystkie 3 Inspektoraty odpowiedziały na naszą prośbę. Wyszliśmy z założenia, że Inspektorzy prowadzący ocenę dobrostanu zwierząt znają warunki ich utrzymania na swoim terenie. Pierwotne dane odnośnie liczby stad utrzymywanych w różnych systemach w poszczególnych powiatach przedstawiono w tab.9. Natomiast zbiorcze dane dla woj. wielkopolskiego zawarto w tab.. Większy udział miały stada bydła utrzymywane w systemie wolnostanowiskowym 56,3%, w tym 5,8% na ściółce i 5,5% bezściołowo. W systemie uwięziowym utrzymywanych było 43,7% stad krów, z tego 43,5% na ściółce i tylko,% bezściołowo. Łącznie 94,3% stad bydła utrzymywano na ściółce i 5,7% bezściołowo. W,7% stad zwierzęta korzystały z pastwiska. Tabela. Liczba sztuk bydła w woj. wielkopolskim według systemu utrzymania Sztuk zwierząt utrzymywanych Kategoria zwierząt na ściółce bezściołowo na uwięzi bez uwięzi bez uwięzi Cielęta -3 m-ca - 5448 - Cielęta 3-6 m-cy - 5449 - Jałówki i byczki 7- m-cy 8698 - Jałówki 3-4 m-cy 7595 4 Krowy o wydajności 4-6 tys. 56 - - Krowy o wydajności > 6 tys. 58 55 9 Razem 5448 5449 898 795 56 8 Razem 63473 597 879 % 7,8 5,9,3 W stosunku do badań ankietowych przeprowadzonych na terenie całego kraju w roku [Ocena, 3] występują duże różnice w odsetku zwierząt utrzymywanych wolnostanowiskowo, średnio w kraju,9% a w województwie wielkopolskim 7,%. Natomiast odsetek bydła utrzymywanego bezściołowo był podobnie mały tak w kraju,8%, jak i w województwie wielkopolskim,3%. 4... Trzoda chlewna Chów trzody chlewnej prowadzony jest w gospodarstwach o bardzo zróżnicowanej obsadzie. Według danych ARiMR Oddział w Poznaniu trzoda chlewna utrzymywana jest w prawie 8 tys. gospodarstwach, z tego 45% stanowią stada małe do sztuk (tab. ). 8
Natomiast stad większych i więcej świń jest około 9, tys. Zdecydowanie najwięcej, ponad 7% świń, znajduje się w gospodarstwach utrzymujących ponad sztuk. Tabela. Rozkład stad trzody chlewnej pod względem liczebności zwierząt. Liczba świń w Liczba stad Łączna liczba świń stadzie n % n % Do 5 5 i więcej 35 963 5 579 8 836 9 45, 3,,,6 86 48 66 36 63 955 3 57 9,7 3,3,7 7,3 Razem 79 588, 4 949 5, Wyszliśmy z założenia, że przy liczbie świń do zwierzęta utrzymywane są w sposób tradycyjny na płytkiej ściółce. Natomiast w stadach większych może być stosowany także chów bezściołowy. Z ARiMR Oddział w Poznaniu dostaliśmy wykaz 56 stad posiadających i więcej sztuk świń. Przygotowaliśmy tabele dla poszczególnych powiatów i wysłaliśmy do Powiatowych Inspekcji Weterynaryjnych. Otrzymaliśmy odpowiedzi ze wszystkich 3 powiatów. Inspektorzy uaktualnili dane, w wyniku których uzyskano informacje o 737 stadach utrzymujących lochy, 8 gospodarstw prowadzących chów warchlaków i z 66 gospodarstw prowadzących tucz świń (tab. ). Tabela. Udział różnych systemów utrzymania poszczególnych grup świń w większych stadach Grupa zwierząt system utrzymania stad liczba procent Lochy z prosiętami - bezściołowo - na płytkiej ściółce - na głębokiej ściółce Lochy luźne i prośne - bezściołowo - na płytkiej ściółce - na głębokiej ściółce Warchlaki - bezściołowo - na płytkiej ściółce - na głębokiej ściółce Tuczniki - bezściołowo - na płytkiej ściółce - na głębokiej ściółce razem razem razem razem 36 4 737 45 49 737 6 786 36 8 77 799 9 66 4,9 57,, 33, 66,8,,3 76,5 3,, 7, 75, 7,8, 9
W utrzymaniu loch przeważa rozwiązanie tradycyjne na płytkiej ściółce. W przypadku loch z prosiętami system ten występował w 57,% stad, a loch luźnych i prośnych nawet w 66,8% stad (tab. ). Należy jednak zwrócić uwagę, że w 4,9% stad lochy z prosiętami utrzymywano w systemie bezściołowym oraz w 33,% stada lochy luźne i prośne. System bezściołowy ułatwia zachowanie standardów higieniczno-weterynaryjnych w okresie porodu i wychowu prosiąt. Natomiast przejście loch w okresie ciąży na system ściołowy poprawia warunki dobrostanu zwierząt. Tabela 3. Systemy utrzymania świń w woj. wielkopolskim Lochy z Lochy luźne i Powiat prosiętami prośne Warchlaki Tuczniki 3 3 3 3 Chodzież 4 3 5 48 5 Czarnków-Trzcianka 9 3 3 9 4 Gniezno 6 6 3 6 3 7 Gostyń 8 3 3 8 49 4 49 7 Grodzisk 6 6 4 3 Jarocin 3 3 3 3 Kalisz 7 5 3 5 4 3 Kępno 7 7 8 5 8 5 Koło 4 4 Konin 9 3 Kościan 35 6 35 6 7 8 7 8 Krotoszyn 6 3 3 33 5 5 3 5 4 4 Leszno 8 8 8 9 Międzychód 9 4 5 3 5 3 3 9 Nowy Tomyśl 3 5 4 4 6 6 Oborniki 4 9 4 9 36 36 Ostrów 6 7 9 7 4 Ostrzeszów 6 3 5 4 3 4 3 Piła 3 8 3 8 3 5 3 3 5 Pleszew 4 4 4 4 Poznań 6 6 8 8 Rawicz 6 4 4 3 3 Słupca 6 6 3 3 3 3 Szamotuły 5 7 3 36 36 Środa 8 7 8 7 8 8 9 7 Śrem 6 3 9 3 33 9 Turek Wągrowiec 63 5 33 77 4 7 9 Wolsztyn 3 3 5 9 3 5 3 6 Września 7 8 5 5 6 Złotów 4 3 3 7 Razem: n % 36 4,9 4 57, 45 33, 487 66, 5,6 6,3 786 76,5 36 3, 77 7, 799 75, 9 7,8
Dominującym sposobem utrzymania tak warchlaków jak i tuczników jest podłoga płytkościelona, która była stosowana w około 75% gospodarstw. System ten dostosowany jest do dużego udziału w strukturze upraw zbóż oraz wymagań glebowych na obornik. Utrzymanie na głębokiej ściółce występowało w około 3% u warchlaków i prawie w 8% stad tuczników. Utrzymanie bezściołowe występowało stosunkowo rzadko, w % stad warchlaków i 7% stad tuczników. Zwraca uwagę duża liczba stad prowadzonych w cyklu otwartym, w dużych chlewniach warchlaków i tuczników. Liczba takich stad była o prawie 5% większa w porównaniu do stad prowadzonych w cyklu zamkniętym. Rozkład pogłowia świń według kategorii wiekowo-produkcyjnych dla systemów utrzymania przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Struktura systemów utrzymania świń w woj. wielkopolskim Świnie utrzymywane Grupa zwierząt Jednostka na płytkiej na głębokiej bezściołowo ściółce ściółce A Gospodarstwa większe Lochy z prosiętami szt. 85 696 Lochy luźne i prośne 3948 53376 Warchlaki 739 4659 589 Tuczniki 458 675969 7664 Razem 35 9856 59588 97675 Razem 6886 Lochy z prosiętami Lochy luźne i prośne Warchlaki Tuczniki % 54,5 4,5,3,8 45,5 57,5 7, 69, 7,7 8, B Całe pogłowie w województwie Lochy z prosiętami Lochy luźne i prośne Warchlaki Tuczniki szt. 85 3948 739 458 8477 349568 4673 5877 589 7664 97577 38948 648 863 Razem 494953 Lochy z prosiętami Lochy luźne i prośne Warchlaki Tuczniki % 3,, 4,5 4,4 86,9 89,9 89, 89,4 6,4 6, Możliwość przestrzegania zasad higieny najlepsza jest w systemie bezściołowym. Szczególnie ważna jest ona dla loch w okresie karmienia prosiąt. Zalety takiego rozwiązania widzą i stosują właściciele dużych stad gdyż pogłowie loch z prosiętami utrzymywane bezściołowo stanowiło 55%. Lochy luźne i prośne nie wymagają już tak wysokiego standardu
higieny, a ze względu na dobrostan świń wskazane może być utrzymanie na ściółce. Znajduje to odzwierciedlenie w praktyce gdyż 57,5% pogłowia było tak utrzymane. Zdecydowanie inne propozycje występowały w utrzymaniu warchlaków i tuczników. Zdecydowanie przeważało utrzymanie na płytkiej ściółce. Obejmowało ono około 7% pogłowia. Około 8% warchlaków i tuczników utrzymywano na głębokiej ściółce i tylko około % w systemie bezściołowym. Odmienny rozkład pod względem systemu utrzymania występuje w masowym chowie świń (tab.4). prawie 9% loch luźnych i prośnych, warchlaków oraz tuczników utrzymywanych jest na płytkiej ściółce. Również 87% loch z prosiętami utrzymywanych jest w tym systemie. Jako rozwiązanie tradycyjne jest dominujące i praktyczne jedynie w stadach mniejszych. Lochy nie są utrzymywane na głębokiej ściółce. Natomiast odsetek warchlaków i tuczników utrzymywanych na głębokiej ściółce wynosi nieco ponad 6%. Utrzymanie bezściołowe obejmuje około 3% loch z prosiętami, około % loch luźnych i prośnych oraz niespełna 5% warchlaków i tuczników. Występująca w Europie Zachodniej tendencja przechodzenia z utrzymania ściołowego na bezściołowe znajduje odzwierciedlenie także u kraju. Szczególnie widoczne to jest już w przypadku stad dużych (tab. 4). ponieważ następuje wypadanie z rynku stad małych, proces wzrostu odsetek świń utrzymywanych w systemie bezściołowym ulegnie przyspieszeniu w najbliższym okresie. 4..3. Owce i kozy Pogłowie owiec i kóz (tab. 5) jest stosunkowo małe. Zwierzęta obu tych gatunków są utrzymywane wyłącznie na głębokiej ściółce. W kraju w latach 7-tych XX wieku były próby utrzymania owiec na podłodze szczelinowej, lecz ze względu na niezadowalające efekty produkcyjne zaniechano dalszych badań. Badania te prowadził Instytut Zootechniki w Krakowie w Zakładzie Doświadczalnym Kołuda Wielka. Tabela 5. Liczba sztuk owiec i kóz woj. wielkopolskim wg kategorii Pogłowie zwierząt Kategoria zwierząt owce kozy Dorosłe 5 54 5 53 Młode 8 36 97 Razem : 3 9 8 5 Uwagi Całe pogłowie utrzymywane jest na głębokiej ściółce
4..4. Drób kurzy Pogłowie drobiu w woj. wielkopolskim jest duże (tab. 6), około 7 mln stanowisk dla brojlerów, 9,6 mln kur nieśnych na jaja konsumpcyjne oraz około, mln kur nieśnych na jaja wylęgowe. Na ściółce utrzymywane są brojlery i kury nieśne produkujące jaja wylęgowe. Kury nieśne jaj konsumpcyjnych są utrzymywane na ruszcie w klatkach. Taki podział będzie stosowany w najbliższej przyszłości. Jedynie wprowadzane są klatki wzbogacone dla kur niosek jaj konsumpcyjnych. Tabela 6. Pogłowie drobiu kurzego w woj. wielkopolskim wg kategorii Kategoria zwierząt Liczba sztuk tys. System utrzymania Kury nieśne - jaja wylęgowe na głębokiej ściółce Kury nieśne - jaja konsumpcyjne 9 6 na ruszcie Broilery 6 955 na głębokiej ściółce 3
4.. Wielkość emisji gazów 4... Metan Emisje metanu z fermentacji jelitowej i systemów zarządzania odchodami Tabela 7. Bydło. Emisja metanu z fermentacji jelitowej i systemów zarządzania odchodami Emisja metanu w [Gg CH 4 rok - ] od zwierząt Kategoria zwierząt utrzymywanych na ściółce bezściołowo razem na uwięzi bez uwięzi Cielęta - 3 m-ce,4,4 Cielęta 3-6 m-cy,4,4 Jałówki i byczki 7- m-cy 4,6,7 5,78 Jałówki 3-4 m-cy,84,9,5 5,9 Krowy o wyd. 4-6 tys.kg/rok 7,39 7,39 Krowy o wyd. ponad 6 tys. kg/rok,87 6,38,7,3 razem: 57,7,9, 7,85 Bydło. Emisja metanu z fermentacji jelitow ej i systemów zarządzania odchodami % % 8% 8% Cielęta - 3 m-ce Cielęta 3-6 m-cy % Jałów ki i byczki 7- m-cy Jałów ki 3-4 m-cy Krow y o w yd. 4-6 tys.kg/rok 39% Krow y o w yd. ponad 6 tys. kg/rok Rys.. Procentowe udziały emisji metanu w zależności od różnych kategorii bydła. 4
Tabela 8. Świnie. Emisja metanu z fermentacji jelitowej i systemów zarządzania odchodami Emisja metanu w [Gg CH 4 rok - ] od zwierząt utrzymywanych Kategoria zwierząt na ściółce płytkiej głębokiej bezściołowo razem Lochy z prosiętami,8,,9 Lochy luźne i prośne,97,38 3,35 Warchlaki 9,5,68,48,66 Tuczniki 9,4,36,96,73 razem 3,7,4,9 36,66 Św inie. Emisja metanu z fermentacji jelitow ej i systemów zarządzania odchodami % 9% Lochy z prosiętami Lochy luźne i prośne 9% Warchlaki 6% Tuczniki Rys.. Procentowe udziały emisji metanu od różnych kategorii świń. 5
Tabela 9. Owce i kozy. Emisja metanu z fermentacji jelitowej i systemów zarządzania odchodami. Emisjka metanu w [Gg CH 4 rok - ] przez Kategoria zwierząt owce Kozy Dorosłe,696,834 Młode,6776,547 Razem :,94678,4346 Emisja metanu od owiec i kóz 8% Owce Kozy 8% Rys. 3. Procentowe udziały emisji metanu od owiec i kóz. 6
Tabela. Drób. Emisja metanu z systemów zarządzania odchodami Kategoria zwierząt Emisja metanu w [Gg CH 4 rok - ] Kury nieśne - jaja wylęgowe,33 Kury nieśne - jaja konsumpcyjne,768 Broilery,356 Razem:,57 Kury nioski i broilery. Emisja metanu z systemów zarządzania odchodami % 36% Jaja w ylęgow e 6% Jaja konsumpcyjne Broilery Rys. 4. Procentowe udziały emisji metanu z systemów zarządzania odchodami kur niosek i broilerów. 7
4... Podtlenek azotu Emisje N O z systemów zarządzania odchodami Tabela. Bydło. Emisja N O z systemów zarządzania odchodami Emisja N O w [kg N O rok - ] przez zwierzęta utrzymywane kategoria zwierząt na ściółce bezściołowo razem na uwięzi bez uwięzi Cielęta - 3 m-ce 3 3 Cielęta 3-6 m-cy 657 657 Jałówki i byczki 7- m-cy 9 68 449 9 Jałówki 3-4 m-cy 3 75 7 8 44 39 57 Krowy o wyd. 4-6 tys.kg/rok Krowy o wyd. ponad 6 tys. kg/rok 84 797 84 797 38 357 8 8 9 57 794 razem 64 54 3 844 363 96 747 Bydło. Emisja N z systemów zarządzania odchodami % % 6% Cielęta - 3 m-ce 9% % Cielęta 3-6 m-cy Jałów ki i byczki 7- m-cy Jałów ki 3-4 m-cy Krow y o w yd. 4-6 tys.kg/rok 43% Krow y o w yd. ponad 6 tys. kg/rok Rys. 5. Procentowe udziały emisji podtlenku azotu z systemów zarządzania odchodami na fermach bydła 8
Tabela. Świnie. Emisja N O z systemów zarządzania odchodami Emisja N O w [kg N O rok - ] Kategoria zwierząt na ściółce płytkiej głębokiej bezściołowo razem Lochy z prosiętami 43 76 6 Lochy luźne i prośne 66 344 4 4 Warchlaki 9 66 46 35 Tuczniki 59 667 4 68 36 64 7 razem 6 65 4 34 3 386 7 7 Świnie. Emisja NO z systemów zarzadzania odchodami % 3% % Lochy z prosiętami Lochy luźne i prośne Warchlaki Tuczniki 95% Rys. 6. Procentowe udziały emisji podtlenku azotu z systemów zarządzania odchodami na fermach świń. 9
Tabela 3. Owce i kozy. Emisja N O z systemów zarządzania odchodami, kg N O rok - Zwierzęta Emisja N O w [kg N O rok - ] przez owce kozy Dorosłe 43,96,73 Młode 3,4 5,6 Razem : 57,9 7,33 Owce i kozy. Emisja N O z systemów zarzadzania odchodami 3% Ow ce Kozy 7% Rys. 7. Procentowe udziały emisji podtlenku azotu z systemów zarządzania odchodami na fermach owiec i kóz. 3
Tabela 4. Drób kurzy. Emisja N O z systemów zarządzania odchodami, kg N O rok - Kategoria zwierząt Emisja w [kg N O rok - ] Kury nieśne - jaja wylęgowe 9 Kury nieśne - jaja konsumpcyjne 9 Broilery 33 razem: 3 9 Kury nioski i broilery. Emisja N z systemów zarządzania odchodami 4% 34% Jaja w ylęgow e 6% Jaja konsumpcyjne Broilery Rys. 8. Procentowe udziały emisji podtlenku azotu z systemów zarządzania odchodami na fermach drobiarskich: kur niosek i broilerów. 3
4..3. Amoniak Tabela 5. Emisje amoniaku z systemów utrzymania bydła System utrzymania Gatunek/Kategoria zwierząt Liczba zwierząt (sztuk) Wskaźnik emisji kg N-NH 3 *rok - *szt - Emisja amoniaku kg NH 3 *rok - Ściółka, bez uwięzi Cielęta - 3 m-ce 54 48,48 6 5 Ściółka, bez uwięzi Cielęta 3-6 m-cy 54 49,74 49 33 Ściółka, na Jałówki i byczki uwięzi 7- m-cy 86 98,59 5 78 Ściółka, bez Jałówki i byczki uwięzi 7- m-cy 6,98 53 56 Ściółka, na Jałówki -4 m- uwięzi cy 75 95 3,6 333 97 Ściółka, bez Jałówki -4 m- uwięzi cy 4 4,95 98 Bez ściółki Jałówki -4 m- cy 4, 8 Ściółka, na Krowy Mleczne uwięzi 4-6 tys. 56 7,89 9 84 Ściółka, na Krowy Mleczne, uwięzi 6 tys.++ 5 8,86 57 588 Ściółka, bez Krowy Mleczne, uwięzi 6 tys.++ 55 6,7 468 5 Bez ściółki Krowy Mleczne, 6 tys.++ 9 8,69 63 948 Razem - 87 9 8 3 64 Tabela 6. Emisje amoniaku z systemów utrzymania świń Liczba Wskaźnik emisji Emisja System Kategoria zwierząt zwierząt kg N-NH utrzymania 3 *rok - amoniaku (sztuk) *szt - kg NH 3 *rok - Płytka ściółka Lochy z prosiętami 84 77 6,98 439 395 Bez ściółki Lochy z prosiętami 8 6,98 7 344 Płytka ściółka Lochy Luźne i prośne 349 57 7,7 47 46 Bez ściółki Lochy Luźne i prośne 39 48 7,7 79 4 Płytka ściółka Warchlaki 46 7 6,54 9 559 58 Głęboka ściółka Warchlaki 5 9,7 86 389 Bez ściółki Warchlaki 73 9 5,33 39 636 Płytka ściółka Tuczniki 5 88 6,54 6 493 95 Głęboka ściółka Tuczniki 76 6,7 479 55 Bez ściółki Tuczniki 4 58 5,33 664 Razem - 4 949 5 3 8 6 3
Tabela 7. Emisje amoniaku z systemów utrzymania owiec i kóz Liczba Wskaźnik emisji System Gatunek/Kategoria zwierząt kg N-NH utrzymania zwierząt 3 *rok - (sztuk) *szt - Emisja amoniaku kg NH 3 *rok - 533 Głęboka ściółka Dorosłe 5 54,45 Głęboka ściółka Młode 8 36,66 5 58 Razem Owce 3 9 8 5 Głęboka ściółka Dorosłe 5 53,45 8 9 Głęboka ściółka Młode 97,66 96 Razem Kozy 8 5 9 979 Tabela 8. Emisje amoniaku z systemów utrzymania drobiu kurzego System utrzymania Kategoria zwierząt Liczba zwierząt (sztuk) Wskaźnik emisji kg N-NH 3 *rok - *szt - Emisja amoniaku kg NH 3 *rok - 533 Kury nioski, jaja Głęboka ściółka,39 6 9 wylęgowe Kury nioski, jaja Na rusztach 9 6,39 94 4 konsumpcyjne Głęboka ściółka Broilery 6 955,4 37 37 Razem - 7 655 794 67 Emisje amoniaku z systemów gospodarowania odchodami,% 6,46%,6% 8,79% Bydło Świnie Ow ce Kozy 74,66% Drób Rys. 9. Procentowe udziały emisji amoniaku z systemów zarządzania odchodami. 33
Udział poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich w emisji gazów przedstawiono w tab. 9. Bydło dominuje w emisji metanu 64,8% oraz podtlenku azotu 7,8%, a trzoda chlewna w emisji amoniaku 74,7%. Trzoda chlewna ma znaczący udział w produkcji metanu 33,% i podtlenku azotu 6%. Odsetek emisji metanu i podtlenku azotu z produkcji drobiu kurzego jest niewielki, odpowiednio,9 i,%. Natomiast emisja amoniaku z ferm drobiu jest znacząca i wynosi 6,4%. Ze względu na małe pogłowie owiec i kóz ich udział w emisji wszystkich trzech gazów jest nieznaczny. Brak danych literaturowych odnośnie emisji gazów w woj. wielkopolskim każe traktować wyniki własne jako wyjściowe do porównań w przyszłości. Tabela 9. Wielkość i struktura emisji gazów z produkcji zwierzęcej w woj. wielkopolskim Gatunek Rodzaj gazu emisja roczna Struktura % emisji zwierząt metan podtlenek azotu amoniak metan podtlenek amoniak GgCH 4 rok - kg N O rok - kg NH 3 rok - azotu Bydło Świnie Owce i kozy Drób kurzy 7,8 36,66,3,6 96747 77 84 39 8364 386 383 79467 64,8 33,,,9 7,8 6,,, 8,8 74,7, 6,4 Razem,9 7394 43369 34
5. Podsumowanie Podstawowe dane do obliczeń wielkości emisji z produkcji zwierzęcej, w odniesieniu do gospodarstwa, regionu lub kraju, jest znajomość pogłowia zwierząt poszczególnych gatunków z uwzględnieniem grup wiekowych i produkcyjnych oraz systemu ich utrzymania. Wielkość pogłowia, w przypadku regionu lub kraju, uzyskujemy z rocznika statystycznego lub informacji z odpowiedniego Oddziału Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Wielkość pogłowia grup wiekowych obliczamy na podstawie struktury stada dla danego gatunku zwierząt. Poziom produkcji podawany jest w Roczniku Statystycznym. Brak jest w dostępnych publikacjach odsetka zwierząt według systemu utrzymania. Dane te możliwe są do oszacowania poprzez następujące postępowania: uzyskanie danych o pogłowiu ogólnym według gatunków z ARiMR, oraz z wykazem siedzib stad większych dla bydła i trzody chlewnej, Powiatowe Inspektoraty Weterynarii posiadają rozeznanie odnośnie systemów utrzymania bydła i trzody chlewnej, w ramach nadzoru nad dobrostanem zwierząt. W przypadku woj. wielkopolskiego współpraca układa się wzorowo. Zgodnie z tendencjami światowymi, następują zmiany w systemach utrzymania zwierząt gospodarskich, co wymaga aktualizacji danych odnośnie odsetka (pogłowia) zwierząt utrzymywanych w danym systemie. W opracowaniu przedstawiono stan aktualny wielkości pogłowia różnych gatunków zwierząt gospodarskich w woj. wielkopolskim, według systemów utrzymania oraz obliczono wielkość emisji metanu, podtlenku azotu i amoniaku z produkcji zwierzęcej. Stan aktualny w zakresie pogłowia zwierząt gospodarskich według systemów jest następujący, w odniesieniu do: bydła. Dominuje utrzymanie na ściółce 98,7% zwierząt i tylko,3% w systemie bezściołowym. W związku z tym gnojowica bydlęca stanowi margines nawozów naturalnych. Wyraźnie przeważa utrzymanie na uwięzi 7,8% zwierząt, w stosunku do bezuwięziowego 7,%. Natomiast w gospodarstwach większych przeważa utrzymanie bezuwięziowe 63,4% w stosunku do uwięziowego 36,6%. Odsetek bydła korzystającego z pastwisk wynosi około %. Można prognozować, że: następować będzie wzrost pogłowia utrzymywanego bezuwięziowo, utrzymanie bezściołowe będzie na stabilnym poziomie a odsetek bydła korzystającego z pastwisk ulegnie nieznacznemu zmniejszeniu. 35
trzoda chlewna. Zdecydowanie dominuje utrzymanie na płytkiej ściółce, wszystkich grup wiekowych. Utrzymanie bezściołowe dla loch wynosi około % a warchlaków i tuczników. W stadach większych utrzymanie bezściołowe jest znacznie większe w porównaniu do ogólnego pogłowia. Można prognozować, że wzrośnie odsetek świń utrzymywanych w systemie bezściołowym, a szczególnie loch z prosiętami oraz loch luźnych i prośnych. owce i kozy. Nie przewiduje się zmian zarówno wielkości pogłowia jak i systemu utrzymania (na głębokiej ściółce). drób kurzy. Nie przewiduje się dużych zmian zarówno wielkości pogłowia jak i systemów utrzymania. Wielkość emisji gazów z produkcji zwierzęcej przedstawia się aktualnie następująco w produkcji metanu udział bydła wyniósł 64,8%, a trzody chlewnej 33,%, podtlenku azotu: bydło 7,8% i trzody chlewnej 6%, amoniaku trzody chlewnej 74,7%, bydła 8,8% i drobiu 6,4%. W związku ze wzrostem udziału utrzymania bezściołowego bydła i świń należy się liczyć w przyszłości ze wzrostem emisji amoniaku. 36
Literatura. Gronnauer A., Stanzel H., Neser S., Depta G., Schäfer K., Haus R., Heinz S., Krahl J., Luther W., Munack A., Hopf H., Boxberger J., Amon T., Kießling B., Salow Ch., Sciborski J.: 995, Anforderungen und Lösungsansätze zur Bestimmung von Emissionsraten ökosystem und klimarelevanter Gase aus der Landberwirt schaftung, w: Bau und Technik in der Landwirtschaftlichen Nutrzetierhaltung.. Internationalen Tagung vom 4. und 5. März 995 in Potsdam, 47-56. Hartung E., Bűescher W., Jungbluth T.: 995, Grundlagenuntersuchungen zur Quantifizierung der Haupt einflußfaktoren auf die Freisetzung von Ammoniak, Bau und Technik inder Landwirtschaftlichen Nutrzetierhaltung, w: Bau und Technik in der Landwirtschaftlichen Nutrzetierhaltung.. Internationalen Tagung vom 4. und 5. März 995 in Potsdam, 39-46 3. Lewandowski E. Czas dla mleka, Hodowla i chów bydła,, - 4. Myczko A.:, Wpływ techniki utrzymania tuczników na poziomie emisji amoniaku z budynków Inżynieria Rolnicza, IBMER Warszawa, () 5. Ocena stanu gospodarstw mlecznych w Polsce i kierunki działania na lata 3-6, 3 Wyd. Regionalne Centrum Doradztwa i Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich Stare Pole 6. Piatkowski B.: 8, Die Kuh als Klimakiller? Neue Landwirtschaft,, 59 7. Pietrzak S, 6.: Metoda inwentaryzacji emisji amoniaku ze źródeł rolniczych w Polsce i jej praktyczne zastosowanie. Woda Środowisko Obszary Wiejskie. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, 6: t.6 z. (6), s. 39-334 8. Pietrzak S,: 8, Procedura szacowania emisji amoniaku ze źródeł rolniczych, Materiały Instruktażowe - Procedury 8/, Wydawnictwo IMUZ Falenty 9. Sass R.: 8, Opłacalność produkcji mleka w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej, Wieś Jutra (4), 4-6. Sych Winiarek J.: Rynek mleka w latach 9-, Biuletyn Informacyjny ARR, 8 (3), 6-36. Van den Weghe H. : 995, Tierhaltung und Umwelt, W: Bau und Technik inder Landwirtschaftlichen Nutrzetierhaltung.. Internationalen Tagung vom 4. und 5. März 955 in Potsdam, 3-39 37
. Wyniki prac hodowlanych w roku 9,, Wydawnictwo Polskiej Federacji Hodowców Bydła i Producentów Mleka - Region Oceny Poznań 3. Zbiorowe,, Wyniki oceny wartosci użytkowej drobiu w 9 roku, wyd. Krajowa Rada Drobiarstwa Izba Gospodarcza w Warszawie. 38