PODSTAWY 1 Definicje zastosowanie ekonomia pozytywna normatywna makroekonomia - mikroekonomia dr Piotr Karniej ZAKŁAD ORGANIZACJI I ZARZĄDZANIA, KATEDRA ZDROWIA PUBLICZNEGO WYDZIAŁ NAUK O ZDROWIU EKONOMIA nauka zajmująca się prawidłowościami rządzącymi procesem gospodarowania, czyli gospodarczą działalnością ludzi Pierwszy nazwy tej użył Arystoteles (filozof grecki, 384 322 p.n.e.). Oikos gr. dom, nomos gr. Prawo. Ekonomia oznaczała więc wówczas wiedzę o prawach rządzących gospodarstwem domowym. Poczynając od XVII w. rozwinęło się pojęcie ekonomia polityczna, przy czym określenie polityczna znaczyło tyle samo co społeczna. WROCŁAW 2013 Do zagadnień, którymi zajmuje się ekonomia należą zarówno zagadnienia będące przedmiotem codziennej troski ludzi (np. potrzeby ludzi, warunki życia i pracy, wysokość uzyskiwanych dochodów i świadczeń, poziom cen) jak i zagadnienia które mało interesują obywateli, ale wpływają na politykę gospodarczą (np. systemy organizacji produkcji społecznej, mechanizmy i skutki regulowania gospodarki, efektywność ekonomiczna, skutki społeczno polityczne, czynniki decydujące o nowoczesności gospodarki kraju, stabilność ekonomiczna i walutowa) Do głównych pojęć ekonomicznych należą: Podaż Cena Popyt Klient Popyt zagregowany Rynek Konsument Pieniądz Gospodarowanie Konkurencja Zasoby Budżet Koszt Kapitał Kredyt Polityka fiskalna Rynek Inflacja Bank centralny Cykl gospodarczy FUNKCJE FUNKCJE POZNAWCZA dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościach oraz o przyzwyczajeniach i skutkach. Analizuje zjawiska i procesy gospodarcze i interpretuje je. Wskazuje na panujące w gospodarce mechanizmy rozwiązywania podstawowych problemów społeczno - gospodarczych APLIKACYJNA polega na tym, że jej ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa (także rządu), związków zawodowych. Wskazówki te ułatwiają podejmowanie decyzji, a tym samym oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych. 1
PODSTAWOWY PODZIAŁ Ekonomia Mikroekonomia Makroekonomia MIKROEKONOMIA Bada przede wszystkim poszczególne elementy tworzące gospodarkę, takie jak: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, sektory, gałęzie i branże gospodarki, rynki określonych produktów i usług, itp. Analizuje sposób działania oraz zachowania rynku poszczególnych producentów i konsumentów, sprzedawców i nabywców. Bada czynniki wpływające na kształtowanie się wielkości produkcji i podaży poszczególnych produktów i usług, rozmiarów popytu na nie oraz wielkości ich cen MAKROEKONOMIA Zajmuje się analizą gospodarki jako całości Bada czynniki wpływające na poziom i zmiany takich wielkości ekonomicznych jak np. globalna (łączna) produkcja i konsumpcja w danej gospodarce, globalna podaż produktów i usług, globalny popyt na nie, ogólny (średni) poziom cen, globalne zatrudnienie i inwestycje, dochody i wydatki budżetu państwa Zajmuje się przede wszystkim badaniem wielkości zagregowanych, czyli dotyczących całej gospodarki GOSPODAROWANIE Obejmuje produkcję, podział (dystrybucję), wymianę i konsumpcję środków zaspokajania ludzkich potrzeb. Potrzeby są bardzo różne, m.in. biologiczne (potrzeba zaspokojenia głodu, pragnienia, ochrona przed zimnem lub gorącem), kulturowe (potrzeba wzajemnych kontaktów między ludźmi, potrzeba informacji, wiedzy, rozrywki) Potrzeby ludzkie mają charakter społeczny, gdyż potrzeby poszczególnych ludzi (indywidualne) i zbiorowości ludzkich (zbiorowe) kształtują się pod wpływem czynników współżycia w społeczeństwie i zależne są od rozwoju społeczeństwa RYNEK DEFINICJA EKONOMICZNA - ogół stosunków wymiennych pomiędzy sprzedającymi, oferującymi dobra i usługi (reprezentującymi podaż), a kupującymi, zgłaszającymi zapotrzebowanie na określone dobra i usługi, poparte odpowiednimi środkami płatniczymi (reprezentującymi popyt) Miejsce w którym spotykają się sprzedający i kupujący, w wyniku negocjacji dokonują pomiędzy sobą równoważnej wymiany towarów lub usług i pomiędzy którymi dochodzi o ustalenia ceny równowagi rynkowej INFLACJA Proces wzrostu poziomu cen, powodujący niekontrolowane i nieakceptowane społecznie zmiany proporcji podziału dochodu narodowego Proces obniżania się wartości pieniądza w gospodarce We współczesnej gospodarce światowej występuje ona powszechnie, choć z różnym nasileniem w poszczególnych krajach. Stopień nasilenia inflacji określa stopa inflacji, wyrażająca w procentach wzrost poziomu cen w okresie badanym w stosunku do okresu przyjętego przez ustawę 2
REGUŁA CETERIS PARIBUS (lub caeteris paribus) to zwrot pochodzący z łaciny, oznaczający dosłownie WSZYSTKO INNE TAKIE SAMO, przy pozostałych warunkach równych lub przy tych samych okolicznościach Użycie tego zwrotu oznacza świadome odrzucenie, w celu uproszczenia rozumowania, możliwości zajścia pewnych wydarzeń lub warunków, mogących zaburzyć związek między przesłanką a wnioskiem Ceteris paribus może też wyrażać przekonanie o pewnej bezwładności praw rządzących rzeczywistością: jeśli coś było prawdą przez jakiś długi czas, to jest mało prawdopodobne, że szybko przestanie obowiązywać. W eksperymencie naukowym ceteris paribus oznacza zwykle, że naukowiec potrafi utrzymać w niezmienionym stanie wszystkie zmienne niezależne, poza jedną, wybraną do eksperymentu. RYNEK DOSKONAŁY wszystkie elementy rynku elastycznie reagują na zmiany warunków i czynników wpływających na układ stosunków rynkowych Cechy rynku doskonałego: duża liczba kupujących i sprzedających, pojedyncza transakcja nie wpływa na warunki, w jakich zawierane są pozostałe transakcje homogeniczność towarów jednorodność towarów pod względem konsystencji fizycznej i ekonomicznej bliski kontakt uczestników całkowita przejrzystość rynku co do cen i zamiarów poszczególnych uczestników ( doskonała informacja ) brak dyskryminacji kupujący i sprzedający nie są skrępowani przy zakupie żadnymi ograniczeniami ( łatwość wejścia i wyjścia ) analogie to rynki formalne giełdy i jarmarki PODAŻ POPYT (ang. supply) to ilość dóbr, oferowana na rynku przez producentów przy określonej cenie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację na rynku (ceteris paribus). Zależność między ceną a podażą przedstawia krzywa podaży. (ang. demand) funkcja przedstawiająca kształtowanie się relacji pomiędzy ceną dobra (towary i usługi), a ilością (liczbą sztuk) jaką konsumenci chcą i mogą nabyć w określonym czasie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację rynkową (ceteris paribus). CENA RÓWNOWAGI RYNKOWEJ PARADOKS GIFFENA cena, przy której występuje zrównoważenie popytu (D) i podaży (S). Krzywa popytu przecina się z krzywą podaży, tworząc w ten sposób punkt równowagi cenowej. Gdy cena jest mniejsza od ceny równowagi rynkowej, następuje nadwyżka popytu nad podażą. Natomiast kiedy cena jest większa od ceny równowagi rynkowej występuje nadwyżka podaży nad popytem. Nadwyżki może zlikwidować tzw. skup interwencyjny. sytuacja ekonomiczna, w której popyt na dane dobro wzrasta pomimo wzrostu ceny. Sytuacja taka ma miejsce przy bardzo niskich dochodach konsumentów i przy wzroście cen dóbr niższego rzędu, zwanych dobrami Giffena. Cena dobra Giffena jest relatywnie niższa od innych substytutów lub dane dobro nie posiada bliskich substytutów (np. chleb), dlatego popyt rośnie. 3
EFEKT VEBLENA (efekt demonstracji, efekt prestiżowy) dotyczy dóbr luksusowych i najbogatszych grup społecznych, jest to wzrost wielkości popytu na dobra luksusowe mimo wzrostu cen tych dóbr. Posiadanie takich dóbr jest środkiem dowartościowania się, dlatego popyt na nie jest tym większy, im mniej ludzi je posiada, i paradoksalnie rośnie wraz z ceną. Przyczyna tego zjawiska tkwi w chęci ukazania przez najzamożniejsze grupy społeczne swojego statusu materialnego za sprawą posiadanych dóbr luksusowych. EFEKT SNOBA (efekt snobizmu) - zjawisko ekonomiczne polegające na ograniczaniu zakupu pewnych dóbr lub całkowite zaniechanie ich nabycia, ponieważ są one chętnie nabywane przez inne gospodarstwa domowe. W tym zjawisku krzywa popytu położona jest poniżej krzywej popytu dla typowego konsumenta, a jej opadająca tendencja jest znacznie silniejsza. Przykład: grupa snobów z USA nie jada hamburgerów, gdyż jest to według nich jedzenie dla zwykłego Amerykanina. Ponieważ według nich (grupy snobów) oni sami są wyjątkowi, jedzą potrawy z wyższej półki cenowej. Jest to nakład, jaki musi ponieść przedsiębiorstwo w związku z prowadzeniem produkcji lub realizowaniem usług. Koszty związane są z zasobami jakie są niezbędne dla procesu produkcji lub świadczenia usługi NIEKTÓRE RODZAJE KOSZTÓW: Zmienny Stały Alternatywny Komparatywny Jakości KOSZT Krańcowy Transakcyjny Pośredni Bezpośredni Uzyskania przychodu Ujęcie, zgrupowanie i interpretację w określonych przekrojach kosztów produkcji i sprzedaży produktów, mierzonych ilościowo i wartościowo za pewien okres, w celu uzyskania informacji potrzebnych do ustalania wyników i kierowania przedsiębiorstwem lub ich zespołem NIEKTÓRE RACHUNKI KOSZTÓW: RACHUNEK KOSZTÓW Rachunek kosztów pełnych Rachunek zasobowy Rachunek kosztów działań (ABC) Rachunek kosztów zmiennych MONOPOL (z grec. monos jeden i poleo sprzedaję) struktura rynkowa charakteryzująca się: występowaniem na rynku tylko JEDNEGO DOSTAWCY LUB PRODUCENTA danego towaru, który kontroluje podaż i ceny, oraz wielu odbiorców występowaniem barier uniemożliwiających innym firmom wejście na rynek (np. ustawodawstwo, patenty, koszty itp.); unikatowością produktu monopolu (nie posiada on dobrego lub bliskiego substytutu) MONOPOL Monopol może mieć charakter: państwowy - kiedy prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi (np. monopol spirytusowy, monopol loteryjny itp.) wymuszony - kiedy jeden z producentów towaru/usługi osiąga taką pozycję na rynku, że pozostali producenci bankrutują naturalny - wynikający z natury dostarczanej usługi/towaru, gdy ze względów technicznych konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (np. koleje żelazne, dostarczanie prądu elektrycznego i gazu, telekomunikacja itp.) 4
MONOPSON Forma rynku, na którym istnieje tylko jeden ODBIORCA (przedsiębiorstwo pośredniczące w handlu) oraz wielu dostawców pewnego towaru lub usługi Monopsonami są zazwyczaj firmy państwowe, np. kupujące ropę naftową, gaz ziemny lub USŁUGI ZDROWOTNE Organizacja mająca taką pozycję dąży do zakupu po ZANIŻONYCH cenach podczas negocjacji z dostawcami OLIGOPOL Forma struktury rynkowej, różna od DOSKONAŁEJ KONKURENCJI, gdzie występuje ZNACZNA LICZBA małych konkurentów, oraz od czystego monopolu, gdzie istnieje tylko jedna potężna firma; dominująca forma w krajach rozwiniętych; sytuacja na rynku, w której występuje tylko kilku dużych producentów danego dobra czy też dostawców usługi. Charakterystyczną cechą dla oligopolu jest BRAK KONKURENCJI CENOWEJ między uczestnikami takiego rynku Rywalizacja odbywa się na innych płaszczyznach (jakość, reklama, usługi dodatkowe itp.). Zachowania uczestników oligopolu próbuje się tłumaczyć przy użyciu teorii gier. Istnieją tutaj duże bariery wejścia i wyjścia. Oligopol jest formą KONKURENCJI NIEDOSKONAŁEJ OLIGOPSON Jest to taka sytuacja na rynku, w której nie ma dużej konkurencji po stronie popytu na dane dobro lub usługę. Wynika to z faktu, że istnieje niewielu kupujących chcących je nabyć. Przeciwną sytuacją jest oligopol - na rynku istnieje tylko kilku sprzedawców i wielu kupujących. 5