Zeszyty Majdanka 2003, t. XXII A R T Y K U Ł Y TOMASZ KRANZ EKSTERMINACJA ŻYDÓW NA MAJDANKU I ROLA OBOZU W REALIZACJI AKCJI REINHARDT Wstęp Przy rekonstruowaniu i opisywaniu historii obozu koncentracyjnego na Majdanku wciąż napotykamy na poważne trudności, zwłaszcza podejmując próbę wyświetlenia takich zagadnień, jak faktyczne znaczenie obozu w polityce nazistowskiej, liczba więzionych tutaj ludzi czy bilans strat osobowych. W tym obszarze nadal pojawiają się pytania, na które dotychczasowa historiografia nie dała w pełni zadowalających odpowiedzi. Wśród kwestii wymagających dalszych badań na plan pierwszy wysuwa się także funkcja Majdanka w procesie eksploatacji siły roboczej Żydów oraz rola obozu w realizacji Endlösung. Nadal słabo rozpoznane są bowiem niektóre aspekty dotyczące Żydów na Majdanku, zwłaszcza ich pobyt w obozie w drugiej połowie 1942 r. i eksterminacja w komorach gazowych. Dalszych badań wymaga także ustalenie relacji między KL Lublin a Aktion Reinhardt, masowym mordem Żydów w Generalnym Gubernatorstwie nadzorowanym przez SS-Gruppenführera Odila Globocnika 1. Wspomniane zagadnienia mają dla poznania historii obozu koncentracyjnego w Lublinie pierwszorzędne znaczenie, Żydzi stanowili bowiem na Majdanku największą grupę narodowościową. Dominowali liczebnie w obozie przez cały rok 1942 i kilka miesięcy 1943 r. W połowie maja 1943 r. ich stan liczbowy 1 Kryptonim realizowanej pod nadzorem Globocnika eksterminacji Żydów pisany jest w literaturze przedmiotu na dwa sposoby: Aktion Reinhard lub Aktion Reinhardt. Obie pisownie występują także w dokumentach niemieckich, w których używane jest też często zamiast określenia Aktion słowo Einsatz. Warto wspomnieć, że Reinhard Heydrich, na cześć którego jak się przeważnie przyjmuje kryptonim ten utworzono, pisał czasami swoje imię przez dt. Ponieważ w najnowszych publikacjach naukowych dominuje pisownia Reinhardt, ten sposób zapisu jest także stosowany w artykule.
T O M A S Z K R A N Z przekroczył 17 000. Ponadto większość przybywających na Majdanek transportów żydowskich w odróżnieniu od więźniów innej narodowości poddawana była procedurze dzielenia ludzi na zdolnych i niezdolnych do pracy, co dla części z nich, głównie ludzi starszych i dzieci, oznaczało śmierć w komorach gazowych. W historiografii Majdanka prześladowaniu i zagładzie Żydów poświęcono stosunkowo mało uwagi. Spostrzeżenie to odnosi się w szczególności do publikacji, których autorami są historycy związani z Państwowym Muzeum na Majdanku. Los Żydów na Majdanku poruszany jest wprawdzie w opracowaniach omawiających poszczególne zagadnienia z dziejów obozu, ale większość autorów skupia się przede wszystkim na opisie sytuacji bytowej Żydów, nie wyjaśniając specyficznej roli, jaką KL Lublin odegrał w procesie ich wyniszczenia. Problematyka dotycząca więźniów żydowskich w obozie na Majdanku nie została również wyczerpująco omówiona ani w pierwszej monografii obozu Józefa Marszałka, ani w wydawnictwie zbiorowym pod redakcją Tadeusza Mencla 2. Nie doczekała się także szerszego opracowania na łamach Zeszytów Majdanka. Na temat Żydów na Majdanku powstały, jak dotąd, dwie syntetyczne prace. Pierwsza artykuł Tatiany Berenstein i Adama Rutkowskiego 3 zawiera wiele szczegółowych informacji o sytuacji więźniów żydowskich w obozie i stanach liczbowych. Poza opisem warunków bytowych, pracy, ruchu oporu i form stosowanego wyniszczenia, autorzy ustalili drogą szacunków liczbę Żydów deportowanych i zgładzonych. Ich wyliczenia, pod wieloma względami pionierskie, oparte są jednak głównie na nieprecyzyjnych danych, pochodzących przede wszystkim z zeznań świadków. Niejednokrotnie są one znacznie zawyżone i wymagają weryfikacji. Historię Żydów w lubelskim obozie koncentracyjnym obszernie omawia także napisana w języku hebrajskim praca magisterska. Jej autor wykorzystał w niej, obok polskich opracowań naukowych, literaturę wspomnieniową, w tym relacje przechowywane w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie. Nakreślony przez niego obraz w większym stopniu oparty na materiale historiograficznym niż analizie źródeł archiwalnych nie odbiega jednak w zasadniczy sposób od dotychczasowej interpretacji i nie wnosi no- 2 J. Marszałek: Majdanek obóz koncentracyjny w Lublinie. Warszawa 1981; Majdanek 1941-1944. Praca zbiorowa pod red. T. Mencla. Lublin 1991. Podczas gdy praca Marszałka dostarcza jednak w sposób syntetyczny podstawowych informacji o przyczynach deportacji Żydów i liczebności poszczególnych transportów ukazując te wydarzenia na szerszym tle historycznym to takiego ujęcia brakuje w drugim dziele. 3 T. Berenstein, A. Rutkowski: Żydzi w obozie koncentracyjnym Majdanek (1941-1944). Biuletyn ŻIH, nr 58 (1966), s. 3-57. 8
EKSTERMINACJA ŻYDÓW NA MAJDANKU I ROLA OBOZU wych ustaleń do zagadnienia związków Majdanka z Akcją Reinhardt czy liczby zamordowanych tutaj Żydów 4. Informacje na temat liczby i losów więźniów żydowskich na Majdanku zawierają także opracowania przyczynkarskie poświęcone deportacjom Żydów z poszczególnych państw, obozów lub regionów. W przypadku transportów zagranicznych dotyczą one jednak w całości tylko Żydów czeskich, o Żydach słowackich i niemieckich znajdujemy zaś jedynie wzmianki lub wykazy zmarłych 5. Jeśli chodzi natomiast o Żydów polskich, to dysponujemy artykułem o sytuacji Żydów warszawskich deportowanych do dystryktu lubelskiego, w tym także do obozu na Majdanku 6. Rozważania nad funkcją Majdanka w nazistowskiej polityce eksterminacyjnej wobec Żydów przewijają się również przez inne opracowania, głównie autorów zagranicznych. Próbę wyświetlenia roli obozu w zagładzie Żydów podjął częściowo historyk niemiecki Wolfgang Scheffler w niepublikowanej ekspertyzie przygotowanej dla potrzeb procesu sądowego w Düsseldorfie 7. Temat ten porusza także badaczka amerykańska Elisabeth B. White 8, rozpatrując znaczenie obozu w planach dotyczących utworzenia w Europie Wschodniej niemieckiego imperium gospodarczego. Eksterminację w komorach gazowych omawia 4 H. Harpaz: From Slavery to Annihilation: The Jews in Majdanek 1941-1944. Uniwersytet w Tel Avivie 1990. Należy również nadmienić, że o roli Majdanka w kontekście Endlösung powstała w 2003 r. praca doktorska w Niemczech. Rozprawa ta nie została jeszcze opublikowana, nie mogła być więc uwzględniona w niniejszym artykule. Jej autorką jest Barbara Schwindt, której opracowanie na temat dzieci żydowskich w KL Lublin w 1943 r. zamieszczone jest w tym tomie Zeszytów Majdanka. 5 E. Kryll: Deportacja więźniów terezinskiego getta do obozu koncentracyjnego na Majdanku w 1942 r. Zeszyty Majdanka, t. XI (1983), s. 23-41; C. Rajca: Die Häftlinge aus Theresienstadt im KZ Majdanek. (W:) Theresienstadt in der Endlösung der Judenfrage. Prag 1992, s. 240-244; Y. Büchler: The Deportation of Slovakian Jews to the Lublin District of Poland in 1942. Holocaust and Genocide Studies, vol. 6 (1991), s. 151-166; I. Arndt, H. Boberbach: Deutsches Reich. (W:) Dimension des Völkermordes. Die Zahl der jüdischen Opfer des Nationalsozialismus. Hrsg. von W. Benz, München 1991, s. 23-65; Gedenkbuch. Opfer der Verfolgung der Juden unter der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft in Deutschland 1933-1945. Koblenz 1986. 6 J. Marszałek: Żydzi warszawscy w Lublinie i na Lubelszczyźnie w latach 1940-1944. (W:) Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina. Pod red. T. Radzika. Lublin 1995, s. 257-271. 7 W. Scheffler: Zur Judenverfolgung des nationalsozialistischen Staates unter besonderer Berücksichtigung der Verhältnisse im Generalgouvernement und zur Geschichte des Lagers Maydanek im System nationalsozialistischer Vernichtungs- und Konzentrationslager. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie (dalej AIPNwW), Wyroki i akty oskarżenia, sygn. 258. Zob. również W. Scheffler: Chełmno, Sobibór, Bełżec und Majdanek. (W:) Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Hrsg. von E. Jäckel und J. Rohwer. Stuttgart 1985, s. 145-151. 8 E. B. White: Majdanek. Cornerstone of Himmler s SS Empire in the East. Simon Wiesenthal Center Annual, vol. 7 (1990), s. 3-21. 9
T O M A S Z K R A N Z jednak dość pobieżnie Adam Rutkowski 9, a techniczne aspekty tego zagadnienia analizuje Francuz Jean-Claude Pressac, autor głośnej książki o krematoriach oświęcimskich 10. W kontekście komór i eksterminacji Żydów wspomnieć trzeba również o studium dwóch historyków nurtu rewizjonistycznego 11. Problem Żydów na Majdanku podjęli też Peter Witte i Stephan Tyas przy okazji opublikowania tajnego telegramu dotyczącego bilansu zagłady Żydów w 1942 r w ramach Akcji Reinhardt 12. Podstawowym zamierzeniem niniejszego artykułu jest z jednej strony próba weryfikacji i uzupełnienia podawanych w dotychczasowej historiografii ustaleń dotyczących masowego mordu na Żydach w obozie koncentracyjnym na Majdanku, z drugiej strony zaś wyjaśnienie roli obozu w polityce nazistowskiej wobec Żydów, a zwłaszcza jego powiązań ze strukturami i mechanizmami Akcji Reinhardt. Wyczerpujące zbadanie obu tych zagadnień poważnie utrudnia skromna, a do tego znacznie rozproszona baza źródłowa. Poza materiałami dotyczącymi Żydów w obozie na Majdanku, które przechowywane są w Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku 13, w artykule wykorzystano część niemieckich akt śledczych i procesowych związanych z KL Lublin. Przede wszystkim chodzi o dotychczas właściwie nie eksplorowane przez historyków polskich akta prowadzonego w latach 1960-1974 śledztwa i toczącej się w latach 1975-1981 rozprawy przez Sądem Krajowym w Düsseldorfie przeciwko 15 członkom załogi obozu na Majdanku 14. Bardzo przydatne okazały się 9 A. Rutkowski: Majdanek. (W:) Nationalsozialistische Massentötungen durch Giftgas. Eine Dokumentation. Hrsg. von E. Kogon et al. Frankfurt am Main 1983, s. 241-245. 10 J. C. Pressac: K.L. Lublin Majdanek. (W:) Truth Prevails. Demolishing Holocaust Denial: The End of the Leuchter Report. Ed. S. Shapiro. New York, London 1990, s. 49-58. 11 J. Graf, C. Mattogno: KL Majdanek. Eine historische und technische Studie. Hastings 1998. Zgodnie z głównymi założeniami literatury rewizjonistycznej autorzy tej publikacji negują fakt mordowania więźniów w komorach gazowych i masakrę Żydów w dniu 3 listopada 1943 r., posługując się przy tym co najmniej wątpliwą argumentacją. W niektórych partiach książka ta spełnia jednak wymogi warsztatu naukowego i z pewnością zasługuje na uwagę, zwłaszcza historyków badających dzieje Majdanka. 12 P. Witte, S. Tyas: A New Document on the Deportation and Murder of Jews during Einsatz Reinhardt 1942. Holocaust and Genocide Studies, vol. 15, n. 3, Winter 2001, s. 468-486. Zob. także P. Witte:... zusammen 1274 166, Die Zeit z 10 stycznia 2002, s. 82. 13 Zbiory te omawia J. Kiełboń: Dokumenty dotyczące Żydów w Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. XVIII (1997), s. 62-74. Zob. także T. Kranz, J. Kiełboń: Archival Sources and the State of Research Concerning the History of the Camp at Majdanek. (W:) Les archives de la Shoah. Ouvrage collectif sous la direction de J. Fredj. Paris 1998, s. 521-540. 14 Materiały te przechowywane są w Oddziale Archiwum Federalnego w Ludwigsburgu, a część z nich dostępna jest również w archiwach Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie oraz Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie. Dużą wartość poznawczą mają dokonane na podstawie licznych zeznań byłych więźniów i funkcjonariuszy obozu ustalenia zawarte w uzasadnieniu wyroku. Zob. Archiwum Yad Vashem (dalej AYV), Tr.-10/1172, Landgericht Düsseldorf, Urteil 10
EKSTERMINACJA ŻYDÓW NA MAJDANKU I ROLA OBOZU publikowane i niepublikowane relacje i wspomnienia byłych żydowskich więźniów Majdanka ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie i United State Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie. Wiele ważnych informacji dostarczają zeznania Friedricha Wilhelma Rupperta, kierownika technicznego na Majdanku, oraz Jakoba Sporrenberga, dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim 15. Istotne ustalenia zawiera także najnowsza literatura przedmiotu poświęcona zagładzie Żydów na terenie Generalnego Gubernatorstwa, w szczególności zaś w dystrykcie lubelskim. Wspomnieć tu trzeba przede wszystkim o nowatorskich pracach Dietera Pohla i Bogdana Musiała 16. Majdanek w nazistowskiej polityce wobec Żydów Omówienie roli Majdanka jako narzędzia polityki terroru wobec Żydów poprzedzić trzeba ogólną charakterystyką obozu, bowiem zarówno jego geneza, jak i specyfika były czynnikami, które wywarły znaczny wpływ na deportacje więźniów żydowskich do obozu, przede wszystkim zaś na pochodzenie, skład i wielkość transportów. Pod wieloma względami Majdanek był obozem nietypowym, który realizował nie tylko zadania charakterystyczne dla obozów koncentracyjnych, ale pełnił też wiele funkcji specyficznych. W dużym stopniu wynikało to z polityki lokalnego aparatu SS i policji, szczególnie zaś z hegemonistycznych poczynań jego dowódcy, Odila Globocnika, który na co zwracano już wielokrotnie uwagę konkurował niejako z urzędami centralnymi, przygotowując i rozwijając na płaszczyźnie ponadlokalnej rozległe programy z zakresu polityki demograficznej dotyczącej Słowian i Żydów 17. gegen Hackmann u.a. XVII 1/75 S, Bd. I i II. Wybrane zeznania występujących w tym procesie świadków zostały opublikowane w 12. tomie serii Juristische Zeitgeschichte. Zob. D. Ambach / T. Köhler: Lublin-Majdanek. Das Konzentrations- und Vernichtungslager im Spiegel von Zeugenaussagen. Düsseldorf 2003. 15 Dokumenty norymberskie (dalej Dok. nor.), sygn. NO-1903, Zeznanie Friedricha W. Rupperta z 6 sierpnia 1945 r.; Public Record Office (dalej PRO) w Londynie, Akta Biura Wojennego Nr WO 208/4673, Raport z przesłuchania SS-Gruppenführera Jakoba Sporrenberga. 16 D. Pohl: Von der Judenpolitik zum Judenmord. Der Distrikt Lublin des Generalgouvernements 1939-1944. Frankfurt 1993; tenże: Rola dystryktu lubelskiego w ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej. Zeszyty Majdanka, t. XVIII (1997), s. 7-24; B. Musial: Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement. Eine Fallstudie zum Distrikt Lublin 1939-1944. Wiesbaden 1999; tenże: The Origin of Operation Reinhard. The Decision-Making Process for the Mass Murder of the Jews in the Generalgouvernement. Yad Vashem Studies, vol. XXVIII (2000), s. 113-153. 17 Na temat inicjatyw i działań Globocnika zob. m.in. P. Black: Odilo Globocnik: Himmlers Vorposten im Osten. (W:) Die Braune Elite II. Hrsg. von R. Smelser et al. Darmstadt 1993, 11
T O M A S Z K R A N Z W konsekwencji Majdanek stał się obozem wielofunkcyjnym, pełniąc w różnym okresie funkcję obozu karnego dla polskiej ludności cywilnej, lazaretu dla radzieckich inwalidów wojennych i obozu przejściowego dla rodzin chłopskich wysiedlanych z Zamojszczyzny. Również rola Majdanka jako obozu koncentracyjnego wymyka się jednoznacznej klasyfikacji. Przypomnieć trzeba, że aż do wiosny 1943 r. oficjalna nazwa obozu brzmiała Obóz Jeńców Wojennych Waffen SS w Lublinie 18. Mimo to w niektórych dokumentach urzędowych z 1942 r. był on wymieniany jako obóz koncentracyjny, co niekiedy powodowało nieporozumienia. Inspekcja budowlana w Generalnym Gubernatorstwie przypuszczała na przykład w lutym 1942 r., że w Lublinie mają powstać dwa obozy: obóz koncentracyjny i obóz jeńców wojennych 19. Wątpliwości co do charakteru obozu na Majdanku miały także inne urzędy. Rozwiał je dopiero Reichsführer SS Heinrich Himmler w piśmie do Ministerstwa Komunikacji Rzeszy z 14 kwietnia 1942 r., stwierdzając, że obóz jeńców wojennych ma służyć jednocześnie jako obóz koncentracyjny 20. Powstanie obozu koncentracyjnego w Lublinie było ściśle powiązane z niemieckim programem kolonizacyjno-germanizacyjnym dotyczącym Europy Wschodniej. Rozkaz w tej sprawie wydał Himmler w czasie wizyty w Lublinie w lipcu 1941 r. Tym samym Majdanek miał być nie tylko pierwszym, ale aż do połowy 1943 r. jedynym obozem koncentracyjnym na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W pierwszej fazie planowania, tzn. od lipca do września 1941 r., nie do końca było jasne, jakim strukturom aparatu nazistowskiego obóz w Lublinie ma zostać podporządkowany, bowiem w lipcu 1941 r. nie wiadomo było, czy planowany obóz ma być założony przez inspektora obozów koncentracyjnych. Można zatem sądzić, że jego organizatorzy zarówno sam Himmler, jak też Odilo Globocnik wyznaczyli Majdankowi nieco inną funkcję niż tę, którą spełniały obozy koncentracyjne na terenie Rzeszy. Wydaje się to bardzo praws. 103-115; Z. Mańkowski: Obozy zagłady na terenie dystryktu lubelskiego, ich system i funkcje. Zeszyty Majdanka, t. XVII (1996), s. 39-49; S. Pucher: in der Bewegung führend tätig. Odilo Globocnik Kämpfer für den Anschluß. Klagenfurt 1977. 18 Informacja o zarządzeniu Himmlera zmieniającym nazwę Majdanka na obóz koncentracyjny z dniem 16 lutego 1943 r. znajduje się w jednym z pism komendanta do podległych mu oddziałów. Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku (dalej APMM), Archiwum administracji obozu koncentracyjnego w Lublinie 1941-1944 (dalej KL Lublin), sygn. I f 17, Rozkazy komendantury, k. 155. Odnośne rozporządzenie w tej sprawie zostało wydane przez RSHA jednak dopiero 9 kwietnia 1943 r. Zob. Vorläufiges Verzeichnis der Konzentrationslager und deren Außenkommandos sowie anderer Haftstätten unter dem Reichsführer-SS in Deutschland und deutsch besetzten Gebieten (1933-1945). Arolsen 1969, s. 140. 19 T. Kranz: Das KL Lublin zwischen Planung und Realisierung. (W:) Die nationalsozialistischen Konzentrationslager Entwicklung und Struktur. Hrsg. von U. Herbert, K. Orth und Ch. Dieckmann. Göttingen 1998, s. 367. 20 Kopia tego pisma w: J. Marszałek: Geneza i początki budowy obozu koncentracyjnego na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. I (1965), s. 63-64. 12
EKSTERMINACJA ŻYDÓW NA MAJDANKU I ROLA OBOZU dopodobne, skoro obóz miał być założony przez dowódcę SS i policji w Lublinie i jako taki stanowić część zakrojonego na szeroką skalę programu osiedleńczego, którego realizację Himmler powierzył Globocnikowi 21. Ponieważ udzielone przez Himmlera w tej sprawie prerogatywy dotyczyły także budowy obozu, Globocnik miał więc przypuszczalnie przynajmniej nieformalnie sprawować również pieczę nad Majdankiem. Z drugiej strony wiemy, że już w listopadzie 1941 r., a więc krótko po rozpoczęciu budowy obozu koncentracyjnego w Lublinie, Majdanek został podporządkowany Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych 22. Przejęcie spraw dotyczących budowy obozu na Majdanku przez Inspektorat Obozów Koncentracyjnych, a następnie podporządkowanie go w marcu 1942 r. SS-WVHA (Głównemu Urzędowi Gospodarczo-Administracyjnemu SS) dowodzi, że jeszcze w fazie powstawania nastąpiła częściowa zmiana jego funkcji. Z obozu dla potrzeb Globocnika stawał się jednym z ogniw państwa SS, zarządzanego przez organy centralne: SS-WVHA i RSHA (Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy). Nie znaczy to jednak, że został całkowicie przekształcony w typowy obóz koncentracyjny, nadal był bowiem powiązany z aparatem SS i policji w Lublinie, a Globocnik pozostawał jego bezpośrednim przełożonym. Świadczy o tym m.in. jedno z pism komendanta obozu na Majdanku Hermanna Florstedta z 11 czerwca 1943 r. Globocnik wymieniony jest w nim jako bezpośredni przełożony Majdanka, który ma prawo wejścia na teren obozu bez okazywania dokumentów 23. Potwierdzają to także zeznania różnych funkcjonariuszy, m.in. następcy Globocnika, Jakoba Sporrenberga, i komendanta KL Auschwitz Rudolfa Hößa. Sporrenberg w czasie przesłuchania na temat obozów zlokalizowanych w Lublinie i jego okolicy stwierdził, że obozy pracy i koncentracyjne podlegały Globocnikowi i były pod nadzorem Głównego Urzędu Gospodarczego 24. Natomiast Höß zeznał w 1947 r. m.in., że dowódca SS i policji w Lublinie zorganizował podległe mu zakłady niszczenia Żydów w Sobiborze, Bełżcu, Treblince i Lublinie 25. 21 Zgodnie z wydanymi przez Himmlera rozkazami Globocnik jako pełnomocnik Reichsführera SS miał założyć obóz koncentracyjny dla 25-50 tysięcy więźniów, APMM, Proces O. Pohla, t. 11, s. 148. 22 Vorläufiges Verzeichnis der Konzentrationslager..., s. 140. 23 APMM, KL Lublin, sygn. I f 17, Rozkazy komendantury, k. 81. W rozdzielniku na rozkazach komendantury dowódcę SS i policji w dystrykcie lubelskim wymieniano na drugim miejscu, po Głównym Urzędzie Gospodarczo-Administracyjnym. 24 Cyt. za: T. Kranz: Das KL Lublin..., s. 372. 25 Zagłada Żydów w obozach na ziemiach polskich, dok. 69, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. XIII (1960), s. 148: Wszystkie te zakłady zorganizował Globocnik jako swoje instytucje, a więc instytucje i urządzenia dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim. [...] Dla ujednolicenia tej akcji [likwidacji Żydów przyp. T.K.] i nadania jej jednolitego kierunku przemianowano w lecie 1941 r., krótko po rozpoczęciu wojny w z Rosją, obóz 13
T O M A S Z K R A N Z Sądzić zatem należy, że wraz z rozpoczęciem Akcji Reinhardt w marcu 1942 r. Globocnik ponownie uzyskał prawo rozporządzania Majdankiem, który miał być w tym czasie przynajmniej przejściowo miejscem koncentracji zdolnych do pracy Żydów 26. Zamierzenie to potwierdza również rozmowa, jaką 16 marca 1942 r. Fritz Reuter, pracownik Urzędu Gubernatora dystryktu lubelskiego, przeprowadził z szefem sztabu Globocnika Hermannem Höflem. Dotyczyła ona segregacji Żydów przywożonych na Lubelszczyznę w związku z Akcją Reinhardt. W sporządzonej z niej notatce Reuter stwierdził, że Höfle zabiera się do budowy wielkiego obozu, w którym zdolni do pracy Żydzi będą ewidencjonowani według zawodów i gdzie będzie można zgłaszać na nich zapotrzebowanie 27. Od wiosny 1942 r. Majdanek miał więc nad sobą dwie zwierzchnie instancje: WVHA i dowódcę SS i policji w dystrykcie lubelskim. Wpływało to nie tylko na sytuację w samym obozie, ale też determinowało stawiane mu zadania. Oddziaływanie Globocnika, który w tym czasie skupiał swoją uwagę zarówno na eksterminacji Żydów, jak i na koncepcjach kolonizacyjnych dotyczących Zamojszczyzny, było w znaczniej mierze doraźne, ale w sprawach dotyczących więźniów żydowskich miało charakter radykalny. Wizytował on Majdanek wielokrotnie, niekiedy również w nocy, a w czasie tych inspekcji interesował się szczególnie komorami gazowymi 28. Z badań Józefa Marszałka wynika jednoznacznie, że obóz na Majdanku miał pełnić funkcję rezerwuaru siły roboczej dla realizacji niemieckich planów kolonizacyjno-gospodarczych 29. Miał on nie tylko dostarczać siły roboczej do budowy planowanych obiektów, w pierwszym rzędzie zaś tzw. punktów oparcia SS i policji, ale również wytwarzać część przedmiotów dla potrzeb stacjonujących na Wschodzie jednostek SS. Nie jest jednak pewne, skąd mieli pochodzić przeznaczeni do obozu więźniowie. Według J. Marszałka mieli to być Polacy z Globocnika w Lublinie na obóz koncentracyjny, podległy hierarchicznie WVHA. Mimo tej organizacyjnej przemiany, pozostał jednak dalej obóz lubelski w Majdanku zakładem niszczenia Żydów. 26 G. Reitlinger: Die Endlösung. Hitlers Versuch der Ausrottung der Juden Europas 1939-1945. Berlin 1979, s. 330. 27 Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów. Zebrali i opracowali T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski. Warszawa 1957, s. 280. Jest prawie pewne, że chodziło o znajdujący się w trakcie budowy obóz na Majdanku, do którego od końca marca 1942 r. z wielu przybywających na Lubelszczyznę transportów żydowskich kierowano zdolnych do pracy mężczyzn. 28 Dok. nor., sygn. NO-1903, Zeznanie Friedricha W. Rupperta z 6 sierpnia 1945 r. Jedną z takich wizyt wspomina Krzysztof Radziwiłł, APMM, Pamiętniki, relacje, ankiety byłych więźniów (dalej Pamiętniki i relacje), sygn. VII-629, s. 42. Wspomnienia K. Radziwiłła ukazały się również drukiem: Krzysztof Mikołaj książe Radziwiłł: Pamiętniki. Od feudalizmu do socjalizmu bezpośrednio. Warszawa 2000. 29 J. Marszałek: Geneza i początki budowy obozu..., s. 15-75. 14
EKSTERMINACJA ŻYDÓW NA MAJDANKU I ROLA OBOZU dystryktu lubelskiego 30. Wiele wskazuje jednak na to, że w 1941 r. brano pod uwagę najpierw przez krótki czas sowieckich jeńców wojennych, a następnie Żydów. We wrześniu 1941 r. Wehrmacht obiecał przekazać Himmlerowi 325 000 jeńców radzieckich, których część planowano zatrudnić przy budowie obozów jenieckich na Majdanku i w Brzezince. Niemal w tym samym czasie, 2 października 1941 r., Himmler przedłożył Hitlerowi propozycję, aby do dystryktu lubelskiego deportować Żydów niemieckich 31. Gdy pod koniec 1941 r. było już wiadomo, że porozumienie między SS i Wehrmachtem dotyczące transferu jeńców sowieckich pozostanie jedynie na papierze, ponieważ większość z nich zginęła do tego czasu wskutek głodu i epidemii, Himmler powiadomił 26 stycznia 1942 r. Richarda Glücksa, Inspektora Obozów Koncentracyjnych, że przeznaczeni dla obozów koncentracyjnych jeńcy zostaną zastąpieni Żydami niemieckimi 32. Ich deportacje na Lubelszczyznę nastąpiły w połowie marca 1942 r. i zbiegły się z rozpoczęciem zagłady Żydów w ramach Akcji Reinhardt. Ponieważ jednak Himmler potrzebował siły roboczej dla zabezpieczenia realizacji wielkich zadań SS na Wschodzie, podjął decyzję o zachowaniu przy życiu części deportowanych do dystryktu lubelskiego Żydów niemieckich 33. 27 marca 1942 r. Joseph Goebbels zanotował w swoim dzienniku, że opróżniane z Żydów polskich getta w Generalnej Guberni będą zaludniane Żydami wyrugowanymi z Rzeszy, a proces ten ma być powtarzany co pewien czas 34. Deportowanych na Lubelszczyznę Żydów niemieckich postanowiono zatrudnić podobnie jak Żydów słowackich m.in. przy budowie obozu na Majdanku, który był jak już podkreślono elementem niemieckiego programu podboju Wschodu. W wyniku tego od wiosny 1942 r. Majdanek odzwierciedlał dążenia Himmlera do pogodzenia dwóch racjonalnie patrząc sprzecznych 30 Ibidem, s. 26. 31 R. Hilberg: Auschwitz and the Final Solution. (W:) Y. Gutman and M. Berenbaum, editors: Anatomy of the Auschwitz Death Camp. Washington 1994, s. 84. 32 Zob. Faschismus Getto Massenmord. Dokumentation über Ausrottung und Widerstand der Juden in Polen während des Zweiten Weltkrieges. Berlin 1961, s. 268. 33 M. T. Allen: The Business of Genocide. The SS, Slave Labor, and the Concentration Camps. Chapel Hill, London 2002, s. 151. Dotyczyło to również Żydów pochodzących z innych państw. Świadczy o tym chociażby fakt, że przywożeni wówczas na teren Lubelszczyzny Żydzi austriaccy, czescy i słowaccy nie byli z reguły od razu wywożeni do obozów zagłady, lecz umieszczani w obozach pracy i gettach, z których sukcesywnie wywożono na zagładę najpierw Żydów miejscowych. Szczególnie tragicznym przykładem są tzw. getta przejściowe w Piaskach i Izbicy. Zob. A. Hindls: Einer kehrte zurück. Bericht eines Deportierten. Stuttgart 1965; T. Blatt: Z popiołów Sobiboru. (Skąd nie było powrotu). Historia przetrwania. Włodawa [2002]. 34 Cyt. za: E. Crankshaw: Gestapo narzędzie tyranii. Warszawa 1960, s. 195. 15
T O M A S Z K R A N Z celów: ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej i rozwiązania problemu braku siły roboczej poprzez wykorzystanie pracy przymusowej Żydów 35. Deportacje więźniów żydowskich do obozu na Majdanku obejmują właściwie cały okres jego funkcjonowania od jesieni 1941 r. do lata 1944 r., ale największe transporty przybywały w okresie od końca marca do czerwca 1942 r. oraz od końca kwietnia do czerwca 1943 r. Biorąc pod uwagę pochodzenie transportów, wyróżnić można następujące fazy 36 : 1. Grudzień 1941 koniec marca 1942 (pojedyncze grupy Żydów z Lublina i okolic) 2. Przełom marca i kwietnia czerwiec 1942 (deportacje Żydów słowackich, czeskich i niemieckich oraz z gett w Lublinie i na Lubelszczyźnie) 3. Lipiec grudzień 1942 (deportacje Żydów z gett w Lublinie i Warszawie oraz z dystryktu lubelskiego) 4. Styczeń marzec 1943 (sporadyczne deportacje Żydów z dystryktu lubelskiego) 5. Koniec kwietnia wrzesień 1943 (deportacje Żydów z getta w Warszawie, dystryktu lubelskiego i z getta w Białymstoku) 6. Listopad 1943 (deportacja Żydów z obozów pracy i podobozów Majdanka w czasie egzekucji Erntefest ) 7. Grudzień 1943 lipiec 1944 (sporadyczne deportacje z innych obozów). Stan materiałów źródłowych nie pozwala określić dokładnej liczby deportowanych na Majdanek Żydów. Wynika to również z tego, że część więźniów nie była rejestrowana w kartotekach obozowych, lecz likwidowana w komorach gazowych bezpośrednio po przybyciu. Brak pełnej dokumentacji dotyczącej liczebności więźniów żydowskich nie jest jednak przeszkodą w dokonaniu przybliżonych obliczeń. Można to uczynić posługując się często stosowaną w tego typu obliczeniach metodą, a mianowicie sumując liczbę Żydów przywiezionych z poszczególnych regionów i państw. Na ten temat występują w literaturze ustalenia, które można skonfrontować z innymi źródłami zawierającymi statystyki i zestawienia liczbowe. Chodzi tu przede wszystkim o stany liczbowe 35 Kształtowanie się opartej na interakcji między pracą przymusową a zagładą Żydów polityki Himmlera, a także udział w niej Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego wnikliwie omawia J. E. Schulte: Zwangsarbeit und Vernichtung: das Wirtschaftsimperium der SS. Oswald Pohl und das SS-Wirtschafts-Verwaltungshauptamt 1939-1945. Paderborn et al. 2001. Na temat rozwoju sytuacji w dystrykcie lubelskim i poczynań dotyczących projektowanych przez Globocnika punktów oparcia zob. s. 239-331. 36 T. Berenstein, A. Rutkowski: op. cit., passim; J. Marszałek: Majdanek..., s. 65-68; Z. Leszczyńska: Transporty i stany liczbowe obozu. (W:) Majdanek 1941-1944..., s. 93-128. 16
EKSTERMINACJA ŻYDÓW NA MAJDANKU I ROLA OBOZU więźniów w obozie na Majdanku z 1942 r. oraz raporty obozowe z kilku miesięcy 1943 r. Pomocne są również dane zaczerpnięte ze sporządzonego przez Richarda Korherra sprawozdania, które mimo pewnych błędów dostarcza istotnych informacji o liczbie Żydów na Majdanku w 1942 r. 37 Dla ustalenia liczby Żydów, którzy przeszli przez Majdanek, kluczowe znaczenie ma określenie liczby Żydów polskich, przede wszystkim zaś deportowanych z dystryktu warszawskiego i lubelskiego, w odniesieniu do tych grup bowiem występują w literaturze największe rozbieżności. Z badań Janiny Kiełboń wynika, że w 1942 r. do obozu trafiło około 5000 Żydów z Warszawy i ponad 25 000 z dystryktu lubelskiego, a w latach 1942-1943 z dystryktu lubelskiego skierowano na Majdanek ogółem co najmniej 34 900 Żydów 38. Niższe dane podają inni polscy historycy. Józef Marszałek przyjmuje np., że w 1942 r. trafiło na Majdanek 3500 Żydów warszawskich 39. Zofia Leszczyńska ustaliła liczbę Żydów polskich deportowanych w pierwszej połowie 1942 r. na około 4000, a więźniów żydowskich przywiezionych od lipca do grudnia 1942 r. na 15 000 osób. Część deportowanych stanowili Żydzi zagraniczni 40. Natomiast jeśli chodzi o ogólną liczbę Żydów z Lubelszczyzny, to W. Scheffler przyjmuje, że z dystryktu lubelskiego wywieziono około 40% ludności żydowskiej do Sobiboru, 39% do Bełżca, 14% do Treblinki, a tylko około 7% (a więc około 18 000) na Majdanek 41. Oczywiście obliczenia Schefflera mają podobnie jak wcześniejsze dane charakter szacunkowy, ale wydają się bardziej zbliżone do stanu faktycznego niż obliczenia J. Kiełboń, która oparła je przede wszystkim na w kilku przypadkach wyraźnie zawyżonych wyliczeniach T. Berenstein i A. Rutkowskiego 42. 37 PRO w Kew, Sporządzone na podstawie prowadzonego przez wywiad brytyjski nasłuchu radiowego stany liczbowe więźniów w obozie na Majdanku za okres styczeń 1942 styczeń 1943 (dziękuję Peterowi Wittemu za umożliwienie mi zapoznania się z tym dokumentem); APMM, Zbiór foto- i kserokopii dokumentów (dalej Fotokopie), sygn. 595, Meldunki o dziennych stanach liczbowych w obozie na Majdanku za okres od 1 kwietnia do 16 czerwca 1943 r.; Dok. nor., sygn. NO-5194, Raport Korherra. 38 J. Kiełboń: Migracje ludności w dystrykcie lubelskim w latach 1939-1944. Lublin 1995, s. 153, 174. 39 J. Marszałek: Żydzi warszawscy w Lublinie..., s. 265. 40 Z. Leszczyńska: Transporty więźniów do obozu na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. IV (1969), s. 183, 185, 189. 41 Zob. ekspertyzę Schefflera na temat prześladowania Żydów w GG w: H. Grabitz (Hg.): Täter und Gehilfen des Endlösungswahns. Hamburger Verfahren wegen NS-Gewaltverbrechen 1946-1996. Hamburg 1999, s. 186. 42 Np. podawane przez J. Kiełboń wyliczenia, według których tylko w październiku 1942 r. trafiło z Lubelszczyzny na Majdanek około 12 000 Żydów, nie znajdują potwierdzenia w bardzo szczegółowych zestawieniach dotyczących wysiedleń i deportacji do obozów zagłady sporządzonych przez Tatianę Berenstein: Martyrologia, opór i zagłada ludności żydowskiej w dystrykcie lubelskim. Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, nr 21 (1957), s. 60, 70, 73-75, 78, 17
T O M A S Z K R A N Z Biorąc pod uwagę podawane w literaturze dane liczbowe dotyczące Żydów z poszczególnych państw, a w przypadku Polski Żydów pochodzących z dystryktu lubelskiego i warszawskiego oraz z Białegostoku, podjęto próbę ustalenia liczby Żydów deportowanych na Majdanek w latach 1941-1944. Wyliczenia te prezentują dwie tabele: Tabela 1 Deportacje Żydów polskich Dystrykt lubelski 26 000 43 Getto warszawskie 20 000 Getto białostockie 6500 44 Różnej proweniencji przypędzeni z obozów pracy 4000 45 3 listopada 1943 r. i deportowani w 1944 r. O g ó ł e m 56 500 Źródło: Z. Leszczyńska: Transporty więźniów do obozu na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. IV (1969), s.174-232; J. Marszałek: Żydzi warszawscy w Lublinie i na Lubelszczyźnie w latach 1940-1944. (W:) Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina. Pod red. T. Radzika. Lublin 1995, s. 257-271; J. Kiełboń: Migracje ludności w dystrykcie lubelskim w latach 1939-1944. Lublin 1995. 80. Z powodu braku materiałów źródłowych trudno dzisiaj ustalić, ilu Żydów przywieziono na Majdanek pod koniec 1942 r. Rozbieżności w tej kwestii są znaczne. J. Kiełboń szacuje liczbę Żydów lubelskich deportowanych w ostatnim kwartale 1942 r. na ponad 15 000, natomiast Z. Leszczyńska przyjmuje, że w tym czasie przybyło do obozu w ogóle ok. 8280 Żydów. Z. Leszczyńska: Transporty i stany liczbowe obozu. (W:) Majdanek 1941-1944..., s. 100. 43 Jest to zaokrąglona średnia zsumowanych wyliczeń W. Schefflera i J. Kiełboń. 44 Na ogół przyjmuje się, że na Majdanek trafiło z Białegostoku 11 000 Żydów. Liczba ta została określona na podstawie zeznania dyżurnego ruchu ze stacji w Treblince, Franciszka Ząbeckiego. Zob. Biuletyn GKBZHwP, t. XIII (1960), dok. 37, s. 88. Część skierowanych pierwotnie do Lublina wagonów została jednak na dworcu w Małkini odłączona od składu i wysłana do Treblinki. Zob. APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-1314, Szamaj Kizelsztajn, s. 18. Natomiast liczba 6500 wynika z obliczeń Z. Leszczyńskiej, której argumentacja pod tym względem wydaje się przekonująca. Zob. Z. Leszczyńska: Transporty więźniów do obozu, s. 197, przyp. 96. 45 Znaczna część Żydów zatrudnionych w warsztatach i zakładach DAW, Osti, Bekleidungswerke i przy budowie stadionu (Sportplatz), została tam odkomenderowana z obozu na Majdanku. Wprawdzie nie figurowali oni w stanach obozowych, przeszli jednak przez obóz macierzysty i byli uwzględniani przy ustalaniu liczebności transportów przychodzących, dlatego nie można ich liczyć podwójnie. Z drugiej jednak strony do obozów przy Lipowej i na lotnisku kierowano w 1942 i 1943 r. również Żydów i Żydówki, którzy nie przeszli przez Majdanek. Trudno jest bliżej określić liczbę tych więźniów, ale nie popełnimy chyba większego błędu, jeśli przyjmiemy, że było ich, łącznie z jeńcami z Lipowej, około 4000. W grupie tej znalazło się ponadto przypuszczalnie kilkuset Żydów zagranicznych. 18
EKSTERMINACJA ŻYDÓW NA MAJDANKU I ROLA OBOZU Tabela 2 Deportacje Żydów zagranicznych Słowacja 8500 Protektorat Czech i Moraw 3000 Niemcy, Austria 3000 Francja, Holandia, Grecja 46 2000 Różnej proweniencji przypędzeni 1000 47 z obozów pracy 3 listopada 1943 i deportowani w 1944 r. O g ó ł e m 17 500 Źródło: Y. Büchler: The Deportation of Slovakian Jews to the Lublin District of Poland in 1942. Holocaust and Genocide Studies, vol. 6 (1991), s. 159; I. Arndt, H. Boberbach: Deutsches Reich. (W:) Dimension des Völkermordes. Die Zahl der jüdischen Opfer des Nationalsozialismus. Hrsg. von W. Benz. München 1991, s. 63. Dodając liczbę Żydów z Polski do liczby Żydów z zagranicy otrzymamy 74 000 osób, które deportowano do obozu na Majdanku w latach 1941-1944. Część z nich, o czym będzie jeszcze mowa, wywieziono do innych obozów. Jak wcześniej wspomniano, KL Lublin był obozem wielofunkcyjnym. Dotyczy to także jego roli w polityce wobec Żydów. Pod tym względem pełnił on bowiem następujące funkcje: - obozu pracy - rezerwuaru siły roboczej dla przedsięwzięć gospodarczych SS - miejsca grabieży mienia żydowskiego - miejsca masowych egzekucji i mordów. Funkcja Majdanka jako obozu pracy dla Żydów obejmuje zatrudnianie więźniów tej narodowości najpierw przy budowie obozu, a następnie w przedsiębiorstwach i magazynach SS. W pierwszym przypadku chodzi przede wszystkim o pracę przymusową mężczyzn, których wybierano z transportów 46 Podawana w wielu publikacjach informacja o wysłaniu do obozu na Majdanku w marcu 1943 r. 5000 Żydów z Drancy nie znajduje potwierdzenia w materiałach źródłowych. Prawdopodobnie z dwóch pochodzących z tego obozu transportów wybrano nieduże partie więźniów i wysłano je do Lublina, a pozostałych zamordowano w Sobiborze. Por. B. i S. Klarsfeld: Le Mémorial de la Déportation des Juifs de France. Paris 1978, s. 255 i n. Podobny los spotkał większość przesłanych na Majdanek, bowiem z informacji przekazywanych przez ruch oporu i relacji niektórych więźniów wynika, że w marcu 1943 r. gazowano na Majdanku transporty żydowskie z Belgii, Francji i Holandii. Zob. APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-399, Stanisław Baranowski, Protokół przesłuchania świadka, s. 3. Pewne jest, że wśród zarejestrowanych więźniów żydowskich Żydów francuskich było bardzo mało. Np. 8 lipca 1943 r. było ich zaledwie 83, APMM, KL Lublin, sygn. I c 2, Raporty dzienne o zatrudnieniu więźniów. Trzeba jednak zauważyć, że w transportach z obozu w Drancy dominowali Żydzi, którzy nie byli obywatelami Francji. 47 Por. przyp. 45. 19
T O M A S Z K R A N Z deportowanych do dystryktu lubelskiego w związku z Akcją Reinhardt Odsetek wyselekcjonowanych był różny, z reguły wynosił około 20 procent, ale bywały transporty, z których wysyłano do pracy na Majdanku więcej osób. Wybierano przede wszystkim osoby w wieku od 15 do 55 lat, ale zdarzało się jak wynika m.in. z zachowanej księgi zgonów że na Majdanek trafiali chłopcy poniżej 15 roku życia i mężczyźni mający więcej niż 60 lat 48. W esesowskich zakładach i spółkach zatrudniono zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Większość z nich wyselekcjonowano na rampie kolejowej w Lublinie lub Umschlagplatzu w Warszawie z transportów wywożonych na zagładę. Niekiedy osoby te przywieziono nawet bezpośrednio z obozów zagłady 49. Rola Majdanka jako rezerwuaru żydowskiej siły roboczej wiąże się z dwoma aspektami. Pierwszy to brak dużych przedsiębiorstw zbrojeniowych w Lublinie i okolicach, wskutek czego obóz koncentracyjny na Majdanku miał dużą nadwyżkę siły roboczej. W związku z tym wielu więźniów, w tym także żydowskich, wysyłano do innych obozów koncentracyjnych. Spora liczba Żydów z Majdanka została przeniesiona do KL Auschwitz i obozu pracy w Skarżysku Kamiennej latem 1942 i 1943 r. Niewielkie grupy trafiły przez Majdanek do innych obozów jeszcze w 1944 r. Dzięki tym transportom część Żydów uniknęła zagłady w obozie, a przypuszczalnie co najmniej kilkaset osób doczekało końca wojny 50. Spośród więźniów Majdanka rekrutowali się w znacznej mierze również Żydzi zatrudniani w zlokalizowanych na terenie Lublina sortowniach i magazynach mienia rabowanego ofiarom Akcji Reinhardt 51. Centralnym obozem pełniącym tę funkcję był kompleks hangarów i baraków na dawnym lotnisku 48 Por. E. Kryl: op. cit., s. 33; J. Kiełboń: Księga więźniów zmarłych na Majdanku w 1942 r. Analiza dokumentu. Zeszyty Majdanka, t. XV (1993), s. 113. 49 W lutym 1943 r. przywieziono z Treblinki 104 Żydówki, które zostały tam wysłane na zagładę z Białegostoku i Grodna. Również część Żydów z getta warszawskiego przybyła do obozu na Majdanku przez Treblinkę, gdzie przeprowadzano selekcje i wybierano młodych i silnych mężczyzn do pracy na Majdanku. Np. 13 maja 1943 r. przywieziono stamtąd 308 mężczyzn. Z. Leszczyńska: Kronika obozu na Majdanku. Lublin 1980, s. 136, 165. 50 Nie ma, niestety, wykazów, które pozwoliłyby ustalić wiarygodne dane. Fragmentaryczne wykazy ocalonych, w tym byłych więźniów obozu na Majdanku, znajdują się w materiałach zbieranych przez Centralny Komitet Żydów Polskich w Lublinie, APMM, Fotokopie, sygn. 108. Sporządzony przez United State Holocaust Memorial Museum rejestr ocalonych z Holocaustu podaje nazwiska 776 Żydów i Żydówek, byłych więźniów obozu na Majdanku. Są to jednak głównie osoby, które po wojnie osiedliły się w USA. Zob. B. and V. Meed: Registry of Jewish Holocaust Survivors. 2000 (CD-ROM). 51 Na terenie Lublina istniało kilka placówek zatrudniających Żydów, którzy byli skoszarowani na miejscu. Jako więźniowie byli oni jednak zarejestrowani w obozie na Majdanku i nosili numery obozowe. Poddawano ich selekcjom, słabszych odsyłano na Majdanek. Zob. Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej AŻIH), Relacje ocalałych z Holocaustu, sygn. 301-6260, Zeznanie Ignacego Wieniarza, s. 7 i n. 20
EKSTERMINACJA ŻYDÓW NA MAJDANKU I ROLA OBOZU przedwojennej wytwórni samolotów Plagego i Laśkiewicza przy ul. Wrońskiej (tzw. Flugplatz). Był on wprawdzie powiązany z Majdankiem w sprawach dotyczących więźniów i załogi wartowniczej, ale jego podobozem stał się formalnie dopiero na kilka dni przed wymordowaniem pracujących tam Żydów w listopadzie 1943 r. 52 Majdanek jako obóz macierzysty nie był zresztą w stanie zatrudnić sensownie wszystkich więźniów oznaczonych gwiazdą Dawida, bowiem jeszcze w czerwcu 1943 r. wykorzystywał zaledwie 50 procent ogólnej liczby Żydów, a reszta zgodnie z planami Globocnika stanowiła rezerwę dla zakładów, które miały być włączone do lubelskiego obozu koncentracyjnego 53. Podwójna rola KL Lublin widoczna jest również w przypadku grabieży. Majdanek jako obóz podległy WVHA musiał przekazywać część majątku po zmarłych więźniach żydowskich do Berlina 54. Jednak w okresie realizacji Akcji Reinhardt waluta, złoto, biżuteria, a także tekstylia zagrabione Żydom były wysyłane z obozu do magazynu Akcji Reinhardt w Lublinie przy ul. Chopina 27. W lipcu 1942 r. Globocnik wydał rozkaz dotyczący założenia centralnej kartoteki do rejestracji uzyskanych z tej operacji przedmiotów. Począwszy najprawdopodobniej od września 1942 r. pieniądze i kosztowności, które zabierano Żydom po przybyciu na Majdanek, nie były w obozie szczegółowo ewidencjonowanie. Żydzi nie oddawali ich bowiem, tak jak inni więźniowie, do depozytu, lecz wrzucali do zaplombowanych skrzyń 55. Administracja obozu przekazywała je do sztabu Akcji Reinhardt przy Administracji Garnizonu SS (Standortverwaltung Waffen SS) w Lublinie. Otrzymywała stamtąd pokwitowania odbioru, w których podana była liczba skrzyń i informacja, że zawierały one pieniądze i kosztowności 56. Natomiast Administracja Garnizonu SS w Lu- 52 Pismo w tej sprawie wyszło z SS-WVHA 22 października 1943 r., a już 3 listopada wszystkie Żydówki i Żydów z Flugplatzu zapędzono na Majdanek i rozstrzelano w ramach akcji Erntefest. Dzieje obozu na lotnisku są słabo rozpoznane, najwięcej informacji na ten temat zawiera oparta na aktach śledczych praca niemieckiego prokuratora G. Taubego: Das SS Zwangsarbeitslager am alten Flughafen Lublin. Hamburg 1973, APMM. Zob. również C. Rajca: Podobozy Majdanka. Zeszyty Majdanka, t. IX (1977), s. 83-103. 53 APMM, Proces O. Pohla, t. 12, s. 94-98, notatka O. Globocnika z 21 czerwca 1943 r. dotycząca rozbudowy obozów pracy SS. Faksymile dokumentu w: H. Grabitz, W. Scheffler: Letzte Spuren. Ghetto Warschau, SS-Arbeitslager Trawniki, Aktion Erntefest, Fotos und Dokumente über Opfer des Endlösungswahns im Spiegel der historischen Ereignisse. Berlin 1993, s. 324-327, tu s. 325. 54 APMM, Proces O. Pohla, t. 5, s. 197-198. 55 Z tego powodu pieniędzy zagrabionych Żydom nie wpisywano z reguły do odpowiedniej rubryki w obozowej kartotece pieniężnej. Zob. J. Kiełboń: Dokumenty dotyczące Żydów..., s. 67. 56 Por. APMM, Akcja Reinhard, sygn. II-2. Obszernie temat ten omawia J. Kasperek: Grabież mienia w obozie na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. VI (1972), s. 46-97. Ten dwutorowy sposób przekazywania rabowanych przedmiotów potwierdza także Ruppert: Rzeczy były przekazywane częściowo do Inspektora Obozów Koncentracyjnych w Oranienburgu, a częściowo do biura dowódcy SS i policji w Lublinie. Effektenverwalter nadzorował osobiście w różnych przypad- 21
T O M A S Z K R A N Z blinie zobowiązana była, zgodnie z rozkazem zastępcy szefa Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego z 26 września 1942 r., do przekazywania mienia po zgładzonych Żydach do Berlina (Banku Rzeszy i SS-WVHA) 57. Jednoznacznej klasyfikacji wymyka się także funkcja eksterminacyjna Majdanka w procesie wyniszczenia deportowanych tutaj Żydów, przy całym tragizmie nie można bowiem zaliczyć tego obozu pod tym względem do typowych obozów zagłady więźniów żydowskich. Nie tylko dlatego, że w polityce wobec Żydów pełnił on również zupełnie inne zadania, ale także z dwóch innych powodów. Do lubelskiego obozu koncentracyjnego przywożono zwłaszcza w 1942 r., a więc w zasadniczym okresie realizacji Akcji Reinhardt przede wszystkim Żydów wyselekcjonowanych jako siłę roboczą. Sprawę tę regulowały odpowiednie rozkazy, o których będzie mowa w innym miejscu opracowania. Poza tym znaczna liczba Żydów nie zginęła na Majdanku w wyniku mordu realizowanego za pomocą metod stosowanych w obozach zagłady (gazowania i rozstrzeliwania), lecz wskutek ciężkiej pracy i potwornych warunków bytowych. Ofiarami katastrofalnych warunków życia byli również więźniowie nieżydowscy, ale śmiertelność wśród Żydów była najwyższa. Wynikało to z faktu, że przy budowie obozu, która pochłonęła stosunkowo dużo ofiar, zatrudniano głównie Żydów, a w późniejszym okresie Żydzi byli traktowani szczególnie brutalnie i nie byli objęci pomocą organizacji charytatywnych. Uśmiercanie Żydów na Majdanku w komorach gazowych Zagłada Żydów w toku Aktion Reinhardt utożsamiana jest przede wszystkim z masowym gazowaniem w specjalnie do tego celu przystosowanych komorach gazowych. Ten sposób zabijania był główną, aczkolwiek nie jedyną kach przewóz tych rzeczy koleją do Oranienburga. Słyszałem również, że takie rzeczy otrzymywało biuro dowódcy SS i policji, i wiadomo mi dokładnie, że działo się tak, gdy chodziło o pieniądze w złotych. Dok. nor., sygn. NO-1903, Zeznanie Friedricha W. Rupperta z 6 sierpnia 1945 r. 57 APMM, Proces O. Pohla, t. 18, s. 114-116. W kontekście grabieży należy pamiętać, aby odróżniać administrację obozu koncentracyjnego w Lublinie od Administracji Garnizonu SS. W niektórych opracowaniach obie te placówki są ze sobą mylone. Zwrócili na to już uwagę B. Perz i T. Sandkühler: Auschwitz und die Aktion Reinhardt 1942-1945. Judenmord und Raubpraxis in neuer Sicht. Zeitgeschichte, H. 5 (1999), s. 285. Oddział Abteilung IV a Aktion Reinhard, kierowany przez Georga Wipperna, mieścił się w budynku przy ul. Dolnej 3 Maja. Znajdował się tam skarbiec, w którym gromadzono biżuterię i pieniądze. Przetapiano także złoto. Wszystkie te rzeczy pochodziły z Akcji Reinhardt. Przy pracach tych zatrudniano brygadę więźniów żydowskich, którzy formalnie byli co już wspomniano więźniami Majdanka. Wiosną 1943 r. zorganizowano w budynku SS-Standortverwaltung wystawę rabowanych kosztowności, którą zwiedził H. Himmler. Zob. AŻIH, Relacje ocalałych z Holocaustu, sygn. 301-6260, Zeznanie Ignacego Wieniarza, s. 11. 22
EKSTERMINACJA ŻYDÓW NA MAJDANKU I ROLA OBOZU metodą likwidowania ludności żydowskiej. Podczas gdy mordercza działalność obozów nadzorowanych bezpośrednio przez Christiana Wirtha jako inspektora komand specjalnych Einsatz Reinhardt jest dość dobrze rozpoznana, to na temat eksterminacji w komorach Majdanka wiadomo niewiele 58. W literaturze na ten temat występuje ponadto sporo nieścisłości, które wymagają skorygowania i zweryfikowania. Dotyczą one przede wszystkim takich kwestii, jak budowa i usytuowanie komór, ustalenie tego, w których komorach mordowano ludzi, określenia częstotliwości i skali selekcji wśród Żydów, a także długości okresu, w którym komory gazowe służyły jako urządzenia zagłady. Na podstawie dostępnego materiału źródłowego można sformułować trzy zasadnicze wnioski dotyczące komór gazowych w obozie na Majdanku. Po pierwsze, budowa i adaptacja komór na cele eksterminacyjne była związana z Akcją Reinhardt. Po drugie, do mordowania ludzi używano dwóch komór w bunkrze wybudowanym od północnej strony baraku łaźni nr 41. Po trzecie, komory gazowe wykorzystywane były zarówno do zabijania ludzi, jak i dezynfekowania odzieży. Pierwsze zagadnienie zostanie omówione w rozdziale poświęconym związkom obozu na Majdanku z Akcją Reinhardt. Jeśli chodzi natomiast o eksterminację więźniów Majdanka przez gazowanie, zakwestionować trzeba przede wszystkim twierdzenie, że odbywała się ona w komorach zlokalizowanych w baraku między polami I i II oraz w komorze przylegającej bezpośrednio do pomieszczenia z prysznicami w bloku nr 41, tzw. komorze prowizorycznej. W niektórych publikacjach poświęconym historii Majdanka znaleźć można informację, że w obozie tym wybudowano ogółem 7 komór gazowych, jednakże nie stwierdza się jednoznacznie, które z tych pomieszczeń faktycznie funkcjonowały jako miejsca zagłady 59. Podana liczba komór pojawiła się po raz pierwszy w 1944 r. w ekspertyzach polsko-sowieckiej komisji. Z jej ustaleń wynikało, że 1 komora znajdowała się w baraku łaźni nr 41, 3 w sąsiednim bunkrze, 2 w baraku na I międzypolu i 1 w tzw. nowym krematorium za po- 58 Zob. C. Rajca: Eksterminacja bezpośrednia. (W:) Majdanek 1941-1944, s. 264-271; A Rutkowski: op.cit., s. 241-242. Nawet żmudne dochodzenia prokuratury niemieckiej, a następnie postępowania sądowe, nie zdołały wyjaśnić wielu istotnych dla tego zagadnienia kwestii. Najobszerniej temat komór gazowych w obozie na Majdanku omówił J. C. Pressac, którego opracowanie jest jednocześnie próbą obalenia argumentów używanych przez środowiska rewizjonistyczne dla udowodnienia tezy, jakoby w Auschwitz i na Majdanku nie mordowano ludzi w komorach gazowych (tzw. raport Leuchtera). 59 Zob. np. Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny. Warszawa 1979, s. 308; I. Gutman, editor in chief: Encyclopedia of the Holocaust, vol. 3. London 1990, s. 937-940. 23
T O M A S Z K R A N Z lem V. W wydanym w 1945 r. komunikacie z prac komisji stwierdza się jednak, że komór było w sumie sześć 60. Część historyków przypisuje funkcję eksterminacyjną komorom, w przypadku których nie ma żadnych dowodów na to, że rzeczywiście były do tego wykorzystywane. W pierwszym rzędzie chodzi o dwie komory wybudowane na pasie ziemi położonym między pierwszym i drugim polem więźniarskim, tzw. I międzypolu 61. Istnienie komór do mordowania ludzi w tej części obozu wykluczył natomiast J. Marszałek, uzasadniając to w racjonalny sposób: Usytuowanie ich [komór gazowych] obok istniejącego w tym czasie krematorium na tzw. I międzypolu nie było celowe ze względu na zbyt dużą ilość świadków gazowania ofiar. W pobliżu krematorium mieściła się przecież pralnia, w której pracowało liczne komando; również i więźniowie przebywający na polach I i II mogli być dokładnymi obserwatorami zbrodniczych poczynań władz obozowych. 62 O funkcjonowaniu komór gazowych na I międzypolu w lecie 1942 r., a więc przed uruchomieniem komór za łaźnią, nie informują zresztą świadkowie. 60 Komunikat Polsko-Radzieckiej Komisji Nadzwyczajnej do Zbadania Zbrodni Niemieckich Dokonanych w Obozie Unicestwienia na Majdanku w Lublinie. Moskwa 1945, s. 16-17. Czytamy tam m.in.: Ekspertyza sądowo-techniczna oraz chemiczna [...] stwierdziła, że komór, zbudowanych na terytorium obozu, używano przeważnie do masowego unicestwiania ludzi. Ogółem takich komór było sześć. Część z nich przystosowana była do uśmiercania za pomocą CO, inne natomiast do uśmiercania za pomocą trującego środka chemicznego Cyklon. Najwidoczniej członkowie komisji wycofali się z pierwotnych ustaleń dotyczących komory gazowej w tzw. nowym krematorium. Było ono prawie całkowicie spalone, nie wiadomo więc, skąd pochodziła informacja o istnieniu w tym budynku komory. Nie potwierdziły tego zresztą późniejsze badania nad zagadnieniem budowy obozu. Zob. J. Marszałek: Budowa obozu koncentracyjnego na Majdanku w latach 1942-1944. Zeszyty Majdanka, t. IV (1969), s. 57. 61 Za prawdopodobne przyjmuje to C. Rajca: Eksterminacja..., s. 270. Autor opiera się na artykule A. Toniak, która przytoczyła tę informację bez żadnej bazy źródłowej. Zresztą Toniak nie pisze o gazowaniu, lecz stwierdza: Pierwsze dwie komory gazowe w obozie na Majdanku zbudowano na I międzypolu w roku 1942. A. Toniak: Korespondencja w sprawie dostawy gazu cyklonu B do obozu na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. II (1967), s. 133. Podtrzymuje to również J. Kiełboń: Dziennik obozowy Jadwigi Ankiewicz. Zeszyty Majdanka, t. XXI (2001), s. 334, przyp. 40. Natomiast w przyp. 41 do omawianego dokumentu autorka stwierdza, że J. Ankiewicz w swoim opisie myli krematorium z budynkiem, w którym mieściły się dwie komory gazowe. Tymczasem sytuacja wygląda odwrotnie. Budynek, o którym pisze J. Ankiewicz, to tzw. stare krematorium, w którym po wygaszeniu pieców składowano ciała zmarłych i dokonywano pojedynczych mordów, podobnie jak w stojącej obok szopie. Tutaj przywożono zwłoki więźniów zmarłych na rewirze, niekiedy także zamordowanych w komorach gazowych, a następnie wywożono je samochodami ciężarowymi do lasu krępieckiego. Zob. m.in. A. Stanisławski: Pole śmierci. Lublin 1969, s. 51-52; F. Siejwa: Więzień III pola. Lublin 1964, s. 29-30; Z. Pawlak: przeżyłem... Warszawa 1973, s. 133; APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-245, Edward Karabanik: Majdanek obóz zagłady Polaków i Żydów, s. 92-93. 62 J. Marszałek: Budowa obozu koncentracyjnego na Majdanku..., s. 54. Zob. również J. Marszałek: Majdanek..., s. 133. 24
EKSTERMINACJA ŻYDÓW NA MAJDANKU I ROLA OBOZU Wzmianek na ten temat nie ma ani we wspomnieniach więźniów polskich, ani w relacjach Żydów przebywających w tym czasie w obozie 63. Jest zupełnie nieprawdopodobne, aby trzymani na I lub II polu ludzie nie widzieli, że w pobliżu ich baraków znajdują się i działają komory gazowe. Poza tym na podstawie planu obozu sporządzonego przez Zentralbauleitung stwierdzić można, że w lipcu 1942 r. na I międzypolu stały dwa baraki: krematorium i pralnia 64. Z materiałów archiwalnych wynika ponadto, że zachowane do dzisiaj na I międzypolu w baraku tzw. małego krematorium komory powstały znacznie później, najprawdopodobniej dopiero na jesieni 1943 r. jako komory dezynfekcyjne. Wskazuje na to fragment meldunku związanej z Armią Krajową komórki konspiracyjnej Centralnej Opieki Podziemia Opus z 13 października 1943 r., w którym czytamy m.in.: Gazkamerę, która była przy łaźni, rzeczywiście niedawno rozmontowano i aparaturę usunięto i nawet podobno wywieziono, ale buduje się dwie większe nawet koło pralni, gdyż odwszanie ubrań i bielizny też przeprowadza się gazem 65. Poważne wątpliwości budzi również twierdzenie, że do mordowania ludzi wykorzystywano komorę przylegającą bezpośrednio do pomieszczenia z natryskami, nazywaną komorą prowizoryczną. Informację taką znajdujemy nie tylko w opracowaniach popularnych, ale również w polskich pracach naukowych 66. W swojej monografii o obozie na Majdanku J. Marszałek pisze na ten temat 63 Por. np. T. Kosibowicz: Zdrowych było niewielu. (W:) Jesteśmy świadkami. Wspomnienia byłych więźniów Majdanka. Wybór i wstęp C. Rajca et al. Lublin 1969, s. 24-43; APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-245, Edward Karabanik: Majdanek..., s. 38, 92 i n. O komorach nie wspomina też przywieziony w czerwcu 1942 r. i umieszczony na II polu Żyd słowacki Rudolf Vrba (na Majdanek przybył jako Walter Rosenberg), który podobnie jak E. Karabanik opisał jednak dość dokładnie krematorium. APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-1020. Zob. również Sprawozdanie R. Vrby w: Raporty uciekinierów z KL Auschwitz. Opracowanie i przypisy H. Świebocki. Oświęcim 1991, s. 196-208. 64 Zob. APMM, Plany KL Lublin, sygn. IX-A1.6, Plan przestrzennego zagospodarowania obozu z lipca 1942 r. Natomiast ze sprawozdania z wykonania prac budowlanych w KGL Lublin w okresie 1 XI 1941 1 VII 1942 r. wynika, że krematorium było gotowe w 80%, a pralnia w 60%. J. Marszałek: Geneza i początki budowy..., s. 70. 65 APMM, Centralna Opieka Podziemia OPUS (1943-1944) (dalej OPUS), sygn. XII-10, s. 137. Pierwszym opracowaniem, w którym podano informację o komorach na I międzypolu, jest artykuł sędziego Z. Łukaszkiewicza. Stwierdza on w nim: W maju 1942 r. między drugim a pierwszym polem, w baraku drewnianym, zostają umieszczone dwie komory gazowe o wymiarach 10 x 6 x 2 m. Komory przystosowane są do użycia cyklonu. W tym samym miejscu w czerwcu 1942 r. powstaje pierwsze prowizoryczne krematorium, składające się z dwu odrębnych pieców. Z. Łukaszkiewicz: Obóz koncentracyjny i zagłady Majdanek, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, t. IV (1948), s. 66. Nie wiadomo, na jakiej podstawie autor datuje powstanie komór na maj 1942 r. Podane wymiary jednoznacznie wskazują, że chodzi o komory dezynfekcyjne wybudowane w baraku byłego krematorium. 66 Por. np. C. Rajca: Eksterminacja..., s. 270. Jednakże stwierdzenie to nie zostało podparte żadnymi źródłami, pomijając wspomniany już artykuł A. Toniak. 25
T O M A S Z K R A N Z m.in.: Betonowe komory gazowe na Majdanku dostosowane do użycia cyklonu B zostały uruchomione w październiku 1942 r. Wcześniej jednak, wykorzystując doświadczenia oświęcimskie z zastosowaniem tego gazu do uśmiercania jeńców radzieckich, rozpoczęto gazowanie w prowizorycznej komorze. Świadczą o tym starania administracji obozu o cyklon. 67 Zamawianie cyklonu do obozu nie stanowi, oczywiście, dowodu, że trucizna ta była używana do mordowania ludzi w komorze przy łaźni. Istnieją natomiast dowody na to, że komora ta służyła do dezynfekcji odzieży przy użyciu cyklonu B. Opisał to dokładnie w swoich wspomnieniach Czesław Skoraczyński, który był jednym z więźniów zatrudnionych jak to ujmuje przy gazowaniu ubrań więźniarskich i bielizny esesmańskiej 68. Wprawdzie nie można całkowicie wykluczyć, że w komorze tej przez jakiś czas uśmiercano ludzi, trzeba jednak podkreślić, że nie potwierdzają tego dostępne materiały źródłowe, a tezę o gazowaniu w niej więźniów obalają dwa argumenty. Pierwszy to fakt, że drewniane drzwi łączące łaźnię z komorą otwierały się do wewnątrz komory, co w przypadku mordowania w niej ludzi znacznie komplikowałoby przeprowadzanie egzekucji 69. Drugim argumentem jest stan techniczny komory. Była ona wykończona prowizorycznie, miała nieregularny kształt, przylegała nie tylko do łaźni, ale także do dwóch innych pomieszczeń i miała łącznie troje drzwi. Poza tym należy zwrócić uwagę na fakt, że na planie przebudowy komór gazowych pomieszczenie to zaznaczone jest jako ubieralnia. Nie jest to z pewnością termin kamuflujący, skoro komory w bunkrze podpisane są na tym dokumencie jako istniejące komory gazowe 70. W jednej z notatek dotyczących warunków sanitarnych w obozie z 10 maja 1943 r. stwierdza się zresztą, że dezynfekcja umieszczona jest w ubieralni skrzydła wschodniego i dla zwiększenia wydajności ma być rozbudowana przez wybudowanie oddzielnej komory pod wiatą 71. 67 J. Marszałek: Majdanek..., s. 137. 68 C. Skoraczyński: Żywe numery. Kraków 1984, s. 93-94, 100-101. Zob. również K. Simonow: Obóz zagłady. Moskwa 1944, s. 8-9. 69 Na jednym ze zdjęć z 1944 r. widać wyraźnie, że otwierały się one od strony komory. Zob. również APMM, Fotokopie, sygn. 38, Protokół z wizji lokalnej przeprowadzonej na terenie obozu koncentracyjnego SS w Lublinie, k. 129-133; APMM, Zbiór mikrofilmów dokumentów (dalej Mikrofilmy), sygn. 1730, J. Czernik: Opis techniczny do inwentaryzacji baraku łaźni i komór gazowych na Majdanku w Lublinie. 70 APMM, Fotokopie, sygn. 42, KL Lublin. Umbau der Entwesungsanlage. 71 Centralne Archiwum Państwowe im. Rewolucji Październikowej w Moskwie, Fond nr 1372, opis nr 5, EDCHR nr 156, APMM, Fotokopie, sygn. 42, k. 2-3. W piśmie tym używa się wprawdzie określenia Blausäurevergasung (gazowanie kwasem pruskim), ale termin ten był często stosowany przez niemieckich fachowców przy omawianiu spraw dotyczących dezynfekcji. Por. J. Kalthoff / M. Werner: Die Händler des Zyklon B. Tesch & Stabenow. Eine Firmengeschichte zwischen Hamburg und Auschiwtz. Hamburg 1998. Znając zresztą niemiecką praktykę 26