Zimowisko nietoperzy w kanalizacji burzowej w Pile (NW Polska) Bat hibernaculum in urban drainage system in Pi³a (NW Poland)

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 45 Notatki Notes Zimowisko nietoperzy w kanalizacji burzowej w Pile (NW Polska) Bat hibernaculum in urban drainage system in Pi³a (NW Poland) Abstract: The mass winter colony of bats was found in a city drainage system in Pi³a (NW Poland). Maximal number of bats was observed in 2009 year - 2230 individuals: Myotis nattereri - 1690, Myotis daubentonii - 374, Myotis myotis - 42, Barbastella barbastellus - 21, Plecotus auritus - 10, Chiroptera indet. - 93. This is one of the most numerous bat hibernacula in Pomerania region. Key words: Chiroptera, hibernation, city drainage system, central Europe Ostatnie lata przynios³y odkrycia kilku nowych, du ych zimowisk nietoperzy w Polsce, skupiaj¹cych ponad tysi¹c osobników (Dziêgielewska et al., 2007; Lesiñski et. al., 2008; Ciechanowski & Przesmycka, 2009). Uzyskano tak e nowe informacje na temat nietoperzy zimuj¹cych w systemach kanalizacyjnych miast (Grzywiñski & Kmiecik, 2003; Wojtaszyn et al., 2008). Na kolejne interesuj¹ce odkrycie natkniêto siê podczas inwentaryzacji nietoperzy prowadzonej na obszarze pojezierzy po³udniowopomorskich. W styczniu 2008 i 2009 roku objêto kontrol¹ fragment kanalizacji deszczowej w Pile (UTM XU18). Kanalizacja burzowa zbudowana jest z betonowych krêgów o œrednicy oko³o dwóch metrów, zbieraj¹cych wodê z rur o mniejszych œrednicach (oko³o 80 cm) z terenu miasta. Jej ³¹czna d³ugoœæ wynosi oko³o 2 km, co kilkaset metrów znajduj¹ siê studzienki kanalizacyjne. Kanalizacja przebiega w wiêkszoœci przez las oraz wzd³u ma³o ruchliwej drogi, ujœcie znajduje siê w peryferyjnej czêœci miasta (dzielnica Motylewo), do otwartego rowu melioracyjnego, w odleg³oœci oko³o 300 metrów od rzeki Gwdy. W drugim roku badañ w zimowisku stwierdzono 2230 osobników nietoperzy nale ¹cych do nastêpuj¹cych gatunków: nocek Natterera Myotis nattereri - 1690, nocek rudy Myotis daubentonii - 374, nocek du y Myotis myotis - 42, mopek Barbastella barbastellus - 21, gacek brunatny Plecotus auritus 10. Do gatunku nie uda³o siê oznaczyæ 93 osobników, ze wzglêdu na zbyt silne ukrycie w szczelinach (Tab.1). Nietoperze zimowa³y w szczelinach betonowych krêgów, w studzienkach lub wisia³y wolno na sklepieniach krêgów. Tab. 1. Sk³ad gatunkowy, liczba osobników (N) i wspó³czynnik dominacji (D% - z wy³¹czeniem nietoperzy nieoznaczonych) nietoperzy zimuj¹cych w kanalizacji deszczowej w Pile w latach 2008-2009 Table. 1. Species, number of individuals (N) and dominance (D% - Chiroptera indet. not included) of bats hibernating in urban drainage system in Pi³a in the years 2008-2009

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 46 46 Zaobserwowany sk³ad gatunkowy jest bogatszy ni w kanalizacji burzowej w Koszalinie i Poznaniu, bowiem stwierdzono tu piêæ gatunków nietoperzy. Mo na uznaæ, e znaczna dominacja nocka Natterera (w badanym obiekcie ponad 75%) jest charakterystyczna dla zimowisk w kanalizacjach burzowych, gdy w tego typu obiektach udzia³ tego gatunku równie by³ bardzo wysoki: w Poznaniu - 90,5% i Koszalinie 89,1% (Grzywiñski & Kmiecik, 2003; Wojtaszyn et al., 2008). Nale y podkreœliæ, e badany odcinek kanalizacji miejskiej w Pile, z maksymaln¹ liczebnoœci¹ 1690 osobników nocka Natterera, stanowi jedno z trzech najwiêkszych znanych zimowych skupisk tego gatunku w Polsce, po podziemiach Miêdzyrzeckiego Rejonu Umocnionego na Ziemi Lubuskiej - publikowane dane mówi¹ o 3646 osobnikach (Sachanowicz & Ciechanowski, 2005) i Baszcie Micha³owskiej na Mazowszu - 1779 osobników (Lesiñski et al., 2008). Zimowisko w kanalizacji deszczowej w Pile z maksymaln¹ liczebnoœci¹ 2230 osobników nale y te do najliczniejszych zimowisk nietoperzy w Polsce (por. Kepel et al., 2005). Na uwagê zas³uguje zimowanie mopków i nocków du ych. Obecnoœæ tych gatunków w kanalizacji w Polsce zosta³a ju, co prawda wykazana - M. Ignaczak obserwowa³ maksymalnie cztery mopki w niewielkim odcinku kanalizacji w Zduñskiej Woli (inf. ustna), a w Poznaniu stwierdzono pojedyncze osobniki nocka du ego (W. Grzywiñski inf. ustna). W pilskiej kanalizacji gatunki te zimowa³y jednak znacznie liczniej, gdy w 2008 roku stwierdzono 46 nocków du ych i 21 mopków, co stanowi odpowiednio 3% oraz 1,4% zgrupowania nietoperzy w tym zimowisku (Tab. 1). Opisywany obiekt jest zdecydowanie najliczniejszym zimowym schronieniem nietoperzy w Pile. Do tej pory najwiêkszym znanym zimowiskiem by³y ruiny dawnego browaru, w którym rokrocznie stwierdzano ponad 200 osobników nietoperzy, maksymalnie zaœ 545 (Wojtaszyn, 2002; 2009). Podziêkowania Dziêkujemy za udzia³ w pracach terenowych Rafa³owi Rucie i Robertowi Puciacie oraz Wojciechowi Stephanowi za konsultacje. Literatura Ciechanowski M. & Przesmycka A. 2009. Najwiêksze zimowisko nietoperzy na Pomorzu Gdañskim. Nietoperze 10: 67-70; Dziêgielewska M., Ignaszak K. & Bandrowski M. 2007. Fabryka paliw syntetycznych w Policach najwiêksze zimowisko nietoperzy na Pomorzu Zachodnim. Nietoperze 8: 39-52; Grzywiñski W. & Kmiecik P. 2003. Kanalizacja miejska zimowiskiem nietoperzy. Nietoperze 4: 176-178; Kepel A., Kowalski M., Dziêcio³owski R. & Lesiñski G. 2005. Report on the implementation of the Agreement in Poland 2003-2004 [www.eurobats.org/documents/pdf/national]; Lesiñski G., Olszewski A. & Filewicz M. 2008. Najwiêksze zimowisko nietoperzy na Mazowszu. Nietoperze 9: 59-63; Sachanowicz K. & Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa: 160pp; Wojtaszyn G. 2002. Interesuj¹ce zimowisko nietoperzy w Pile. Nietoperze 2: 297-298; Wojtaszyn G. 2009. Nietoperze (Mammalia, Chiroptera) rezerwatu przyrody KuŸnik i Rynny Jezior KuŸnickich. [In:] Owsianny P. M. (ed.). Rynna Jezior KuŸnickich i rezerwatu przyrody KuŸnik bioró norodnoœæ, funkcjonowanie, ochrona i edukacja. Muzeum S. Staszica w Pile: 209-215; Wojtaszyn G., Rutkowski T., Stephan W., Wiewióra D. & Jaros R. 2008. Masowe zimowanie nietoperzy w miejskiej kanalizacji burzowej w pó³nocnej Polsce. Nietoperze 9: 65-72.

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 47 47 Grzegorz Wojtaszyn ul. Reja 2, 64-980 Trzcianka e-mail: grzegwojt2@wp.pl Kamil Kryza ul. Poznañskia 63, 64-920 Pi³a e-mail: kamil.kryza@wp.pl Artur Stanilewicz ul. Wiosny Ludów 68, 64-920 Pi³a e-mail: artst@wp.pl Obserwacja zachowania borowca wielkiego Nyctalus noctula w trakcie ucieczki przed drapie nikiem - puszczykiem Strix aluco Observation of the behaviour of noctule bat Nyctalus noctula during the escape from a predator - tawny owl Strix aluco Abstract: An individual behaviour of the Nyctalus noctula was observed during escape from a predator - Strix aluco. This behaviour consisted in loss of predator by the air maneuvers. Then, bat hid in the predator shadow by flew close behind him and waited out until owl gives up hunting. The bat flew away safely when the predator ceased searching the lost victim. Key words: Chiroptera, Nyctalus noctula, Strix aluco, predation, behaviour Nietoperze znajdowywane s¹ w zrzutkach sów, miêdzy innymi puszczyka Strix aluco (Kowalski & Lesiñski, 1990). Ich udzia³ w diecie sów nie jest wysoki, a ptaki, które na nie poluj¹, uznawane czêsto s¹ za osobniki wyspecjalizowane w ³apaniu tego typu ofiar (Gauckler & Kraus, 1963; Lesiñski et al., 2008). Borowiec wielki Nyctalus noctula by³ tak e notowany w wypluwkach puszczyka (Gryz et al., 2008; Lesiñski et al., 2009). Polowanie puszczyków w powietrzu jest skomplikowane (Nilsson, 1978), a prawdopodobnie szczególnie trudne, gdy celem s¹ tak zwinne zwierzêta jak nietoperze (Kowalski & Lesiñski, 1990). W literaturze niewiele jest informacji na temat zachowania siê nietoperzy w trakcie ucieczki przed tego rodzaju drapie nikiem, czy te samego sposobu polowania sów na te ssaki w terenie otwartym. Z Polski istnieje jedynie informacja o dziwnym zachowaniu nietoperza, który sprawia³ wra enie, jakby atakowa³ lec¹c¹ przed nim sowê (Krzanowski, 1958). Taki stan wiedzy wynika zapewne z trudnoœci obserwacji nietoperzy, szczególnie w trakcie ich lotu, spontanicznego charakteru interakcji drapie nik-ofiara, jak i okazjonalnoœci warunków pogodowych umo liwiaj¹cych tego typu obserwacje. Zachowanie nietoperzy podczas ucieczki przed puszczykiem obserwowa³em w Gminie Duszniki (UTM WU91) w Wielkopolsce, 29.07.2010r. trzy dni po pe³ni ksiê yca przy czystym niebie oko³o godziny 21:45. W trakcie prowadzonych nagrañ detektorowych obserwowa³em co najmniej dwie sowy poluj¹ce na nietoperze lataj¹ce w krajobrazie rolniczym wzd³u szpalerów drzew. Z odleg³oœci oko³o 2 do 5 metrów obserwowa³em ucieczkê borowca wielkiego (rozpoznanego po sygna³ach echolokacyjnych) przed puszczykiem (rozpoznanym po wygl¹dzie). W trakcie ucieczki nietoperz najpierw manewrowa³ w boki, lecz gdy doganiaj¹ca go sowa zbli y³a siê do niego na odleg³oœæ mniejsz¹ ni pó³ metra, z³o y³ skrzyd³a, drastycznie zmniejszy³ wysokoœæ lotu i da³ siê wyprzedziæ drapie nikowi. Po tym manewrze szybko wzbi³ siê z powrotem w powietrze i lecia³ w ogonie kr¹ ¹cej sowy. Po oko³o 20 sekundach lotu patrolowego, maj¹cego charakter ruchu kr¹ ¹cego, puszczyk prawdopodobnie rezygnuj¹c z poszukiwañ ofiary wykona³ zdecydowany skrêt, nietoperz

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 48 48 natomiast odlecia³ w przeciwnym kierunku chowaj¹c siê w cieniu pobliskiego szpaleru drzew. Obserwacja ta potwierdza i nie tylko niebywale zwinny lot tych ssaków (w porównaniu z ptakami) wynikaj¹cy z budowy skrzyde³ (Dietz et al., 2009), ale tak e ich inteligencja oraz zdolnoœæ do uczenia siê, mo e mieæ znacz¹cy wp³yw na to, i s¹ trudne do z³apania dla sów. Literatura Dietz C., von Helversen O. & Nill D. 2009. Nietoperze Europy i Afryki pó³nocno-zachodniej, Biologia, rozpoznawanie, zagro enia. Multico, Warszawa: 400pp; Gauckler A., & Kraus M. 1963. Über ein Massenquartier winterschlafender Mausohren (Myotis myotis) in einer Höhle der Frankenalb. Bonn. Zool. Beitr. 14: 187-205; Gryz J., Krauze D. & Goszczyñski J. 2008. The small mammals of Warsaw as inferred from tawny owl (Strix aluco) pellet analyses. Ann. Zool. Fenn. 45: 281-285; Kowalski M. & Lesiñski G. 1990. The food of the tawny owl (Strix aluco L.) from near a bat cave in Poland. Bonn. Zool. Beitr. Bd. 41: 23-26; Krzanowski A. 1958. Nietoperz atakuj¹cy sowê. Przegl. Zool. 2: 44-45; Lesiñski G., Gryz J. & Kowalski M. 2008. Does the diet of an opportunity raptor, the tawny owls Strix aluco, reflect long-term changes in bat abundance? A test in central Poland. Folia Zool. 57: 258-263; Lesiñski G., Gryz J. & Kowalski M. 2009. Bat predation by tawny owls Strix aluco in differently human-transformed habitats. Ital. J. Zool. 76: 415-421; Nilsson I. N. 1978. Hunting In flight by Tawny owls Strix aluco. Ibis 120: 528-531. Jan Boratyñski Pracownia Paleozoologii Muzeum i Instytut Zoologii PAN ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa e-mail: jboratynski@miiz.waw.pl Stwierdzenia nocka Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817) w skrzynkach dla nietoperzy w Górach Bystrzyckich Notes of Bechstein s bats Myotis bechstenii (Kuhl, 1817) in bat boxes in the Góry Bystrzyckie mountain range Abstract: Authors present new observations of Myotis bechsteinii in bat boxes. So far that species has been noted only few times in bat boxes in Poland. Between 2007 and 2010 solitary individuals of Bechstein s bats were observed in bat boxes (Issel type) in the Góry Bystrzyckie mountain range. Key words: Myotis bechsteinii, bat box, coniferous forests, Góry Bystrzyckie mountain range Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817) uwa any jest za gatunek typowo leœny, który w okresie letnim preferuje lasy liœciaste i mieszane (Sachanowicz & Ciechanowski, 2005). Spotykany jest równie w lasach iglastych o urozmaiconej strukturze i bogatym sk³adzie gatunkowym podszytu (Dietz et al., 2009). Stwierdzenia nocka Bechsteina w skrzynkach na terenie Polski nale ¹ do rzadkich (Lesiñski, 2006). Do tej pory znane s¹ stwierdzenia tego gatunku w skrzynkach dla ptaków: jeden samiec na ZamojszczyŸnie (Bagrowska & Urbañczyk, 1976), 3 osobniki na Górnym Œl¹sku (Kowalski & Lesiñski, 1994). Nocki Bechsteina stwierdzono równie w skrzynkach typu Stratmann rozwieszonych w rezerwacie Szachownica na Wy ynie Wieluñskiej. Jednego osobnika obserwowano 15.07.2001r. a dwa samotne osobniki 25.07.2004r. Nie rozró niano p³ci obserwowanych nietoperzy (M. Ignaczak inf. ustna). W Polsce M. bechsteinii stanowi³ zaledwie

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 49 49 0,1% nietoperzy stwierdzanych w skrzynkach, natomiast w Niemczech zdecydowanie wiêcej 4,6% (Kowalski & Lesiñski, 1994) a w niektórych regionach, jak np. w liœciastych lasach Westfalii i Nordpfalz, nocek Bechsteina by³ dominantem w sk³adzie gatunkowym nietoperzy obserwowanych w tego typu schronieniach (Taake & Hildenhagen, 1989; König & König, 1995). W grudniu 2004 roku w Górach Bystrzyckich na obszarze Leœnictwie Spalona Dolna UTM (XR07), (Nadleœnictwo Bystrzyca K³odzka) wywieszono 40 skrzynek typu Issel. Jesieni¹ 2007 roku wywieszono kolejnych 15, podobnie w roku nastêpnym. Wszystkie skrzynki wywieszono przy leœnych drogach wewn¹trz litych drzewostanów iglastych o ubogim runie leœnym i podszycie, których g³ównym sk³adnikiem by³ œwierk Picea bies, b¹dÿ na skraju tych drzewostanów. Bezpoœrednie s¹siedztwo skrzynek pozbawione by³o lasów liœciastych, jedynie miejscami ros³y pojedynczo: brzoza Betula pendula, buk Fagus silvatica i jawor Acer pseudoplatanus. Skrzynki wywieszono w drzewostanach w wieku od 82 do 102 lat (Plan Urz¹dzania Lasu dla Nadleœnictwa Bystrzyca K³odzka, Obrêbu Bystrzyca K³odzka, Leœnictwa Spalona Dolna). Obszar, na którym prowadzono obserwacje znajdowa³ siê na wysokoœci od 610 do 725m n.p.m. (Tab. 1). Skrzynki kontrolowano raz w roku, wyj¹tek stanowi rok 2008 kiedy to przeprowadzono trzy kontrole. W latach 2007 do 2010 w kontrolowanych skrzynkach obserwowano samotne samce nocka Bechsteina. Skrzynki, w których stwierdzono nocki Bechsteina, nr 108 i 116 wywieszone zosta³y na skraju lasu rosn¹cego w bezpoœrednim s¹siedztwie niewielkich stawów, pe³ni¹cych rolê zbiorników przeciwpo arowych, znajduj¹cych siê w miejscowoœci Spalona, a skrzynka nr 265 w bezpoœrednim s¹siedztwie leœnego strumienia. Pozosta³e, nr 136 i 214 zlokalizowane by³y w miejscach oddalonych od wód. Tab. 1. Daty kontroli skrzynek, w których stwierdzono nocka Bechsteina w oddzia³ach Leœnictwa Spalona Dolna Table 1. Date of surveys of bat boxes with noted Bechstein s in units of Spalona Dolna Forest District

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 50 50 Opisane obserwacje s¹ pierwszymi stwierdzeniami nocka Bechsteina w skrzynkach dla nietoperzy typu Issel w Polsce oraz jednymi z pierwszych stwierdzeñ tego gatunku w skrzynkach dla nietoperzy. Do tej pory gatunek ten w Górach Bystrzyckich zosta³ stwierdzony tylko raz, w kamiennym przepuœcie pod Autostrad¹ Sudeck¹, w miejscowoœci Porêba, w 1992 roku (R. Szkudlarek inf. ustna). Kolejne obserwacje nocka Bechsteina potwierdzaj¹, e jest on sta³ym sk³adnikiem chiropterofauny Gór Bystrzyckich. Stwierdzenia te dowodz¹, e nocek Bechsteina mo e równie wykorzystywaæ ubogie, górskie lasy iglaste. Ró ne terminy obserwacji nietoperzy w skrzynkach mog¹ œwiadczyæ, e tego typu kryjówki pe³ni¹ wa n¹ rolê jako dzienne schronienia (przynajmniej dla samców tego gatunku), zarówno w okresie rozrodu, jak i w okresie przejœciowym miêdzy rozrodem a hibernacj¹. Podziêkowania Autorzy sk³adaj¹ serdeczne podziêkowania leœniczemu Leœnictwa Spalona Dolna Grzegorzowi Kmiecikowi za pomoc w prowadzonych badaniach. Literatura Bagrowska E. & Urbañczyk Z. 1976. Stanowisko nietoperza Myotis bechsteinie (Kuhl) na pojezierzu Lubuskim. Przegl. Zool. 20: 367-369; Dietz C., Helversen, O. v. & Nill D. 2009. Nietoperze Europy i Afryki pó³nocno-zachodniej. Multico, Warszawa: 400pp; Kowalski M. & Lesiñski G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats In Poland. Nyctalus (N.F.) 5: 19-26; König H. & König W. 1995. Ergebnisse einer Untersuchung nistkastenbewohnender Feldermäuse in der Nordpfalz. Nyctalus (N.F.) 5: 529-544; Lesiñski G. 2006. Wp³yw antropogenicznych przekszta³ceñ krajobrazu na strukturê funkcjonowanie zespo³ów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 212pp; Sachanowicz K. & Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 160pp; Taake K. H. & Hildenhagen U. 1989. Nine years inspections of different artificial roosts for forest-dwelling bats in Nortern Westfalia: some results. [In:] V. Hanak, I. Horaèek & J. Gaisler (eds). European Bat Research 1987. Charles Univ. Press. Praha: 487-493. Pawe³ Kmiecik 1, Anna Kmiecik 2 Osiedle Szkolne 4a/7, 57-500 Bystrzyca K³odzka e-mail: kmiecik_p@poczta.onet.pl 1, aniabartnik@autograf.pl 2

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 51 Stwierdzenia mroczka póÿnego Eptesicus serotinus w skrzynkach w Kampinoskim Parku Narodowym i Mazowieckim Parku Krajobrazowym Records of serotines Eptesicus serotinus in boxes in Kampinos National Park and Mazowiecki Landscape Park Abstract: Serotines Eptesicus serotinus were found in boxes (Stratmann type) installed in pine forests of the Mazovia region (central Poland). Six individuals were observed, among which one was an adult male. These new records confirm that this species rarely roosts in boxes but this phenomenon occurs in different regions of Poland. Key words: Serotine bat, summer roosts, boxes, forest, central Poland Mroczek póÿny Eptesicus serotinus (Schreber, 1774) nale y do najbardziej synantropijnych spoœród krajowych gatunków nietoperzy. Jego typowymi schronieniami dziennymi s¹ strychy budynków i ró ne zakamarki w œcianach (Lesiñski, 2006). Rzadko zasiedla skrzynki dla ptaków i nietoperzy. W Polsce opisano zaledwie kilka takich przypadków (Kasprzyk, 1992; Szarlik et al., 2005). Kolejne stwierdzenia mroczka póÿnego w skrzynkach zanotowano na Mazowszu. Podczas kontroli wykonanych w latach 2008-2010 odnaleziono pojedyncze osobniki zasiedlaj¹ce skrzynki typu Stratmann. Badaniami objêto dwa tereny: Kampinoski Park Narodowy (KPN), rejon wsi Piaski Królewskie, D¹browa Nowa i Wiersze 171 skrzynek i Mazowiecki Park Krajobrazowy (MPK), uroczyska: Torfy ko³o Karczewa i Czarci Dó³ ko³o Ponurzycy 136 skrzynek. Na obu terenach skrzynki powieszono wzd³u leœnych dróg na wysokoœci 2,5-3 m nad ziemi¹. Drzewostany charakteryzowa³y siê tam znaczn¹ dominacj¹ sosny i wiekiem 60-110 lat (KPN) oraz 60-110 lat (Torfy MPK) i 60-90 lat (Czarci Dó³ MPK). Kontrole wykonywano w okresie od marca do paÿdziernika (MPK) oraz w sierpniu (KPN), bez wyci¹gania nietoperzy ze skrzynek (znajduj¹ca siê u do³u szczelina umo liwia³a obejrzenie wnêtrza przy u yciu latarki). Tylko w jednym przypadku nietoperza schwytano w celu okreœlenia p³ci i wieku. Wykaz stwierdzeñ 13.08.2009r., KPN (Piaski Królewskie 52 21 N, 20 22 E, UTM DD60), 1 > ad.; 13.10.2009r., MPK (Torfy 52 3 N, 21 18 E, UTM EC16), 1 osobnik; 03.08.2010r., MPK (Czarci Dó³ 51 59 N, 21 23 E, UTM EC26), 1 osobnik; 18.08.2010r., MPK (Czarci Dó³ 51 59 N, 21 23 E, UTM EC26), 2 osobniki (pojedynczo w ró nych skrzynkach); 25.08.2010r., KPN (Piaski Królewskie 52 21 N, 20 23 E, UTM DD60), 1 osobnik. Gatunek ten stanowi³ stosunkowo niewielki procent wœród wszystkich nietoperzy zasiedlaj¹cych skrzynki podczas wymienionych kontroli: w Kampinoskim Parku Narodowym 2 stwierdzenia na 91 nietoperzy (2,2%), a w Mazowieckim Parku Krajobrazowym odpowiednio 4 na 260 (1,5%). Dotychczasowe stwierdzenia mroczków póÿnych w skrzynkach w naszym kraju by³y bardzo nieliczne. Nietoperze te odnaleziono zarówno w skrzynkach przeznaczonych dla ptaków (Kasprzyk, 1992), jak i w skrzynkach przeznaczonych dla nietoperzy (Szarlik et al., 2005). Fakt, e stwierdzenia pochodz¹ zarówno z Borów Tucholskich (Kasprzyk, 1992), Brodnickiego Parku Krajobrazowego i Wielkopolski (Szarlik et al., 2005) oraz ze œrodkowego Mazowsza wskazuje, e zjawisko to nie jest lokalne i mo e siê zdarzaæ na znacznym terytorium Polski. Przedstawione tu wyniki potwierdzaj¹ dotychczasowe ustalenia, e w naszym kraju mroczki póÿne w porównaniu z innymi gatunkami nietoperzy stosunkowo rzadko zasiedlaj¹ skrzynki (Kowalski & Lesiñski, 1994). Jednak w przypadku niektórych osobników, 51

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 52 52 zw³aszcza doros³ych samców (Szarlik et al., 2005 - dane z Mazowsza), mog¹ stanowiæ schronienia pozwalaj¹ce na wyraÿne skrócenie przelotów do miejsc erowania zlokalizowanych w lasach. Literatura Kasprzyk K. 1992. Mroczek póÿny w skrzynce lêgowej. Wszechœwiat 93: 138; Kowalski M. & Lesiñski G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats in Poland. Nyctalus (N.F.) 5: 19-26; Lesiñski G. 2006. Wp³yw antropogenicznych przekszta³ceñ krajobrazu na strukturê i funkcjonowanie zespo³ów nietoperzy w Polsce. Wydaw. SGGW, Warszawa: 211pp; Szarlik A., Gulatowska J. & Wojtaszyn G. 2005. Obserwacje mroczka póÿnego Eptesicus serotinus (Schreber, 1774) w skrzynkach dla nietoperzy. Nietoperze 6: 57-59. Grzegorz Lesiñski Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 159C, 02-787 Warszawa e-mail: glesinski@wp.pl Maria epkowska ul. Szpaków 13, 05-807 Podkowa Leœna e-mail: lepkowska.maria@gmail.com Adam Olszewski Kampinoski Park Narodowy ul. Tetmajera 38, 05-080 Izabelin e-mail: ad.ol@wp.pl Przemys³aw Skrzypiec-Nowak Mazowiecki Zespó³ Parków Krajobrazowych ul. Su³kowskiego 11, 05-400 Otwock e-mail: teren@parkiotwock.pl Borowce wielkie Nyctalus noctula w diecie puchaczy Bubo bubo z Borów Tucholskich i Pienin Noctules Nyctalus noctula in the diet of eagle owls Bubo bubo from Tuchola Forest and Pieniny Mts. Abstract: Bats belong to a relatively rare prey of the eagle owl Bubo bubo (Linnaeus, 1758). Remains of single noctules Nyctalus noctula (Schreber, 1774) were found in two small samples of the diet of this owl: collected on July 21, 2010 in Tuchola Forest (5 prey items) and Oct. 8, 2010 in Pieniny Mts. (29 prey items). Presented data confirm that larger bat species are most frequently captured by eagle owls. Key words: Bats, eagle owl, food, pellets, Poland Ssaki stanowi¹ zazwyczaj dominuj¹cy sk³adnik diety puchacza Bubo bubo (Linnaeus, 1758). Z racji rozmiarów, jego ofiary s¹ œrednio znacznie wiêksze, ni u pozosta³ych gatunków sów. Krajowe sowy rzadko poluj¹ na nietoperze (Krzanowski, 1973; Ruprecht, 1979; Kowalski & Lesiñski, 2002). Stosunkowo najczêœciej czyni to puszczyk Strix aluco (Linnaeus, 1758), jednak udzia³ nietoperzy w jego diecie na Mazowszu i Podlasiu w ostatnich dekadach wyniós³ jedynie 0,64% (Lesiñski et al., 2009). Europejskie puchacze jeszcze rzadziej chwytaj¹ nietoperze. W wielu du ych próbach pokarmu, licz¹cych ponad tysi¹c krêgowców, nie stwierdzono tych ssaków, np. w Hiszpanii (Jaksiæ & Marti, 1984), Francji (Penteriani et al., 2005) i Portugalii (Lourenço, 2006). Jeœli

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 53 53 w takich próbach nietoperze wystêpuj¹, to ich udzia³ jest na ogó³ niski: zazwyczaj od 0,03% do 0,43% (Thiollay, 1969; Pérez, 1978; Olson, 1979; März & Piechocki, 1980; Orsini, 1985; Frey & Walter, 1986; Martínez et al., 1992; Bayle, 1996; Serrano, 1998; Sándor & Ionesco, 2009). Dla S³owacji podano œredni udzia³ 0,29% (125 osobników na 42517 ofiar) (Obuch, 1998). Wyj¹tkowo zdarza siê, by stanowi³y one ponad 0,5% ofiar. Dotyczy to zw³aszcza mniejszych prób, na przyk³ad jeden osobnik zosta³ stwierdzony wœród 156 ofiar w Niemczech (Rockenbauch, 1978). Równie dwie próby z Polski, w których odnaleziono pojedyncze nietoperze (Bocheñski, 1960; Miszczyszyn & Mikusek, 1995), by³y niezbyt du e i zawiera³y mniej ni po 400 ofiar. W du ej próbie ze S³owacji wœród schwytanych przez puchacze nietoperzy najczêstsze by³y takie gatunki, jak: mroczek póÿny Eptesicus serotinus (Schreber, 1774) i nocek du y Myotis myotis (Borkhausen, 1797) (Obuch, 1998). W innych próbach stosunkowo czêsto notowano nocka du ego (Pérez, 1978; Martínez et al., 1992; Miszczyszyn & Mikusek, 1995) i podkowca du ego Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774) (Thiollay, 1969; Papageorgiou et al., 1993). Badaj¹c pokarm puchaczy, pochodz¹cy z ró nych regionów Polski, na dwóch stanowiskach stwierdziliœmy nietoperze. Wœród piêciu ofiar wypreparowanych ze zrzutki odnalezionej 21.07.2010r. w obrêbie Klasnowo w nadleœnictwie Rytel (Bory Tucholskie UTM XV76) znajdowa³ siê jeden osobnik borowca wielkiego Nyctalus noctula (Schreber, 1774). Drugi osobnik tego samego gatunku zosta³ stwierdzony 08.10.2010r. w szcz¹tkach kostnych, zawieraj¹cych w sumie 29 ofiar, zebranych w do³ku gniazdowym puchacza w Pieniñskim Parku Narodowym (UTM DV47). Z Polski posiadamy zbyt ma³o danych na temat sk³adu diety puchaczy, by oceniæ, jak czêsto poluj¹ one na nietoperze. Opublikowano dot¹d tylko kilka raportów, opartych na analizie niezbyt du ych prób. Na kilku stanowiskach w zachodniej Polsce na 389 ofiar krêgowych (Banz & Degen, 1975) oraz na pó³nocnym Podlasiu na 239 ofiar krêgowych (Pugacewicz, 1995) nie stwierdzono tych ssaków. Podobnie by³o w ma³ej próbie (8 ofiar) z Roztocza (Ziomek, 1998). Natomiast w Pieninach jeden nietoperz zosta³ odnaleziony wœród 129 krêgowców (Bocheñski, 1960), a w Górach Bystrzyckich jeden wœród 348 krêgowców (Miszczyszyn & Mikusek, 1995). Prawdopodobnie stanowi¹ one tylko przypadkowe ofiary tej sowy, nie odgrywaj¹ce istotnej roli w jej diecie. Informacja z Pienin dotyczy³a nietoperza nie oznaczonego do gatunku, natomiast w Górach Bystrzyckich w diecie puchacza stwierdzono nocka du ego. Nasze dane potwierdzaj¹, e czêœciej ³owione s¹ stosunkowo du e nietoperze borowiec wielki osi¹ga zbli on¹ masê do nocka du ego, mroczka póÿnego i podkowca du ego, a w faunie Polski nale y do najwiêkszych gatunków (Kowalski & Ruprecht, 1984). Informacjê o chwytaniu borowców wielkich przez s³owackie puchacze poda³ Obuch (1998). Ponadto Dietz i inni (2009) wspomnieli o schwytaniu tych nietoperzy przez puchacza w pó³nocnej Bu³garii, jednak bez zamieszczenia szczegó³owych wyników analizy odnalezionych zrzutek. Podziêkowania Jesteœmy wdziêczni Dariuszowi Anderwaldowi, który zebra³ materia³ z Pienin. W zdobyciu literatury dotycz¹cej diety puchaczy bardzo pomóg³ Rui Lourenço, za co równie bardzo dziêkujemy. Literatura Banz K. & Degen G. 1975. Zur gegenwärtigen Verbreitung und Ernährung des Uhus (Bubo bubo L.) im Westteil der VR Polen. Beitr. Vogelkd. 21: 258-265; Bayle P. 1996. Régime alimentaire du grand-duc d Europe Bubo bubo en période de reproduction dans le Parc National du Mercantour et ses environs (Alpes-Maritimes et Alpesde-Haute-Provence, France). Avocetta 20: 12-25; Bocheñski Z. 1960. The diet of the eagle-owl Bubo bubo (L.) in the Pieniny Mts. Acta Zool. Cracov. 31: 311-328;

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 54 54 Dietz C., von Helversen O. & Nill D. 2009. Nietoperze Europy i Afryki pó³nocno-zachodniej. Biologia, rozpoznawanie, zagro enia. Multico, Warszawa: 400pp; Frey H. & Walter W. 1986. Brutvorkommen und nahrungsökologie des Uhus (Bubo bubo) im Burgenland. Egretta 20: 26-35; Jaksiæ F. M. & Marti C. D. 1984. Comparative food habits of Bubo owls in Mediterranean-type ecosystems. Condor 86: 288-296; Kowalski K. & Ruprecht A. L. 1984. Rz¹d: Nietoperze Chiroptera. [In:] Pucek Z. (ed.). Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138; Kowalski M. & Lesiñski G. 2002. Nietoperze w diecie sów na Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej. Nietoperze 3: 255-261; Krzanowski A. 1973. Numerical comparison of Vespertilionidae and Rhinilophidae (Chiroptera: Mammalia) in the owl pellets. Acta Zool. Cracov. 18: 133-140; Lesiñski G., Gryz J. & Kowalski M. 2009. Bat predation by tawny owls Strix aluco in differently human-transformed habitats. Ital. J. Zool. 76: 415-421; Lourenço R. 2006. The food habits of Eurasian Eagle-Owls in Southern Portugal. J. Raptor Res.: 40: 297-300; Martínez J. E., Sanchez M. A., Carmona D., Sanchez J. A., Ortuno A. & Martínez R. 1992. The ecology and conservation of the Eagle Owl Bubo bubo in Murcia, south-east Spain. [In:] Gailbraith C. A., Taylor I. R. & Percival S. (eds). The ecology and conservation of European owls. JNCC, UK Nature Conservation 5, Peterborough: 84-88; März R. & Piechocki R. 1980. Der Uhu. Die Neue Brehm-Bücherei, A. Ziemsen Verlag, Wittenberg Lutherstadt: 120pp; Miszczyszyn A. & Mikusek R. 1995. Sk³ad pokarmu puchacza Bubo bubo (L.) w Górach Bystrzyckich. Przegl. Zool. 39: 119-124; Obuch J. 1998. The representation of bats (Chiroptera) in the diet of owls (Strigiformes) in Slovakia. Vespertilio 3:65-74; Olsson V. 1979. Studies on a population of Eagle Owls, Bubo bubo (L.), in Southeast Sweden. Viltrevy 11: 1-99; Orsini P. 1985. Le régime alimentaire du hibou grand-duc Bubo bubo en Provence. Alauda 53: 11-28; Papageorgiou N. K., Vlachos C. G. & Bakaloudis D. E. 1993. Diet and nest site characteristics of Eagle Owl (Bubo bubo) breeding in two different habitats in north-eastern Greece. Avocetta 17: 49-54; Penteriani V., Sergio F., Delgado M. M., Gallardo M. & Ferrer M 2005. Biases in population diet studies due to sampling in heterogeneous environments: a case study with the Eagle Owl. J. Field Ornithol. 76: 237-244; Pérez V. 1978. Alimentación del Búho Real (Bubo bubo L.) en Espana Central. Ardeola 25: 93-112; Pugacewicz E. 1995. Stan populacji puchacza (Bubo bubo) na Nizinie Pó³nocnopodlaskiej w latach 1984-1994. Not. Orn. 36: 119-134; Rockenbauch D. 1978. Untergang und Wiederkehr des Uhus Bubo bubo in Baden- Württemberg. Anz. Orn. Ges. Bayern 17: 293-328; Ruprecht A. L. 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis 121: 489-494; Sándor A. D. & Ionescu D. T. 2009. Diet of the eagle owl (Bubo bubo) in Bra ov, Romania. North-West. J. Zool. 5: 170-178; Serrano D. 1998. Diferencias interhabitat en la alimentación del Búho Real (Bubo bubo) en el Valle Medio del Ebro (NE de Espana): efecto de la disponibilidad de conejo (Oryctolagus cuniculus). Ardeola 45: 35-46; Thiollay J. M. 1969. Essai sur les rapaces du midi de la France. Distribution Écologie. Alauda 37: 15-27;

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 55 55 Ziomek J. 1998. Drobne ssaki (Micromammalia) Roztocza. Czêœæ II. Micromammalia Roztocza Zachodniego i Œrodkowego na podstawie analizy zrzutek sów. Fragm. Faun. 41: 125-137. Grzegorz Lesiñski Katedra ywnoœci Funkcjonalnej i Towaroznawstwa Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 159 C, 02-787 Warszawa e-mail: glesinski@wp.pl Jakub Gryz Zak³ad Ekologii Lasu i owiectwa Instytut Badawczy Leœnictwa ul. Braci Leœnej 3, Sêkocin Stary, 05-090 Raszyn e-mail: J.Gryz@ibles.waw.pl Dagny Krauze Samodzielny Zak³ad Zoologii Leœnej i owiectwa Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa e-mail: Dagny.Krauze@wl.sggw.waw.pl Karlik drobny (Pipistrellus pygmaeus) nowy gatunek w faunie nietoperzy Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej Pygmy Pipistrelle (Pipistrellus pygmaeus) the new species in the chiropterofauna of Romincka Forest Landscape Park W trakcie inwentaryzacji nietoperzy prowadzonych w Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej (PKPR), powiat go³dapski, województwo warmiñsko-mazurskie, w czerwcu i lipcu 2009 roku stwierdzono wystêpowanie 8 gatunków nietoperzy, w tym karlika drobnego Pipistrellus pygmaeus. Inwentaryzacjê prowadzono na wybranych transektach, zgodnie z wytycznymi Kowalskiego et al., 2000. W ka dym kwadracie siatki UTM obejmuj¹cym swym zasiêgiem PKPR (EF82, EF81, EF92, EF91, FF02, FF01, FF12, FF11) wyznaczono po jednym transekcie (d³ugoœæ od 2 do 2,5 km). Ka dy z transektów kontrolowany by³ raz w miesi¹cu a trasa by³a pokonywana dwukrotnie w ci¹gu jednej kontroli. Dla ka dego transektu okreœlono wystêpuj¹ce w jego obrêbie gatunki nietoperzy. Nas³uchy nietoperzy prowadzono przy u yciu detektora ultradÿwiêkowego Petterson D-240x. Ca³oœæ nas³uchów zosta³a nagrana a nastêpnie przeanalizowana za pomoc¹ programu BatSound Pro. W trakcie inwentaryzacji na poszczególnych kwadratach UTM zanotowano 8 gatunków nietoperzy: mroczka póÿnego Eptesicus serotinus (FF01), mroczka poz³ocistego E. nilssonii (EF81, EF91, FF01), karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus (EF82, EF91, FF12), karlika drobnego P. pygmaeus (EF82, EF81), karlika wiêkszego P. nathusii (FF01, FF11), borowiaczka Nyctalus leisleri (EF82, EF81, EF92, EF91, FF02, FF01, FF12, FF11), borowca wielkiego Nyctalus noctula (EF82, EF81, EF92, EF91, FF02, FF01, FF12, FF11) oraz mopka Barbastella barbastellus (EF82, EF81, FF02). Ponadto stwierdzono obecnoœæ nocków, ale ze wzglêdu na trudnoœci z oznaczeniem do gatunku zakwalifikowano je do wspólnej grupy Myotis sp. (EF81, EF92). Dotychczas na terenie PKPR stwierdzono dwa gatunki nocków: nocka rudego M. daubentonii i nocka Natterera M. nattereri (Marzec et al., 2008). Na szczególn¹ uwagê zas³uguje stwierdzenie karlika drobnego, który nie by³ wczeœniej notowany na terenie PKPR. We wschodniej Polsce karlik drobny wystêpuje lokalnie. Najbli sza znana du a kolonia tego gatunku znajduje siê w Wigierskim Parku Narodowym (Sachanowicz & Ciechanowski, 2005). W PKPR karlik drobny zosta³ zanotowany dwukrotnie w po³owie lipca na prowadz¹cej przez tereny leœne drodze w pobli u jeziora Go³dap.

Kn.qxd 12.12.2011 10:20 Page 56 56 Dane uzyskane w ramach niniejszych badañ w wiêkszoœci pokrywaj¹ siê z wynikami wczeœniejszych letnich inwentaryzacji nietoperzy. Istotn¹ ró nic¹ jest pierwsze stwierdzenie karlika drobnego. Dotychczas spoœród pary gatunków P. pipistrellus / pygmeus notowano na terenie PKPR jedynie karlika malutkiego (Sachanowicz et al., 2001). Dziêki temu, e okreœlono wówczas echotyp karlika malutkiego jako 45kHz. (nie rozró niano wówczas P. pipistrellus / pygmeus jako osobnych gatunków) mo emy mieæ pewnoœæ, e by³ to faktycznie karlik malutki a nie drobny. Wszystkie pozosta³e gatunki nietoperzy by³y wczeœniej stwierdzane na terenie PKPR. Wyniki niniejszych badañ pozwoli³y na uzupe³nienie listy gatunków wystêpuj¹cych na tym terenie. Aktualnie na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej zanotowano wystêpowanie 11 gatunków nietoperzy (oprócz wymienionych w niniejszej notatce stwierdzono te wystêpowania gacka brunatnego Plecotus auritus) (Marzec et al., 2008). Literatura Kowalski M., Rachwald A. & Szkudlarek R. 2000. Standard prac detektorowych. Nietoperze. 1: 93-96; Marzec M., Siwak P., Siwak K. & Œwierubska T. 2008. Ochrona miejsc zimowania nietoperzy w Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej i Suwalskim Parku Krajobrazowym. Nietoperze 2:167-177; Sachanowicz K., Marzec M., Ciechanowski M. & Rachwald A. 2001. Nietoperze Puszczy Rominckiej. Nietoperze 2:109-116; Sachanowicz K. & Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa: 160pp. Katarzyna Siwak Regionalna Dyrekcja Ochrony Œrodowiska w Olsztynie Wydzia³ Spraw Terenowych w E³ku ytkiejmy, ul. Szkolna 1, 19-504 Dubeninki e-mail: siwaki2@gmail.com