TEMAT II Poznajemy nasze nietoperze

Transkrypt

1 TEMAT II Poznajemy nasze nietoperze PODSTAWOWE INFORMACJE Wszystkie informacje pochodzą z książki Nietoperze Polski autorstwa Konrada Sachanowicza i Mateusza Ciechanowskiego (MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2005) /patrz: Część V. Wykaz materiałów źródłowych/ Gatunki nietoperzy, zamieszczone na tytułowym slajdzie, przedstawia poniższa tabela. Mroczek pozłocisty Mopek Nocek orzęsiony Nocek duży Gacek szary Mroczek posrebrzany Nocek Natterera Podkowiec duży Gacek brunatny Nocek Bechsteina Karlik malutki Podkowiec mały Gatunki nietoperzy, zamieszczone na slajdach: 12 podkowiec mały (z lewej strony) i nocek Bechsteina, 14 i 15 gacek brunatny, 16 podkowce duże (z lewej strony) i nocki duże, 23 gacek szary, 25 karlik malutki. I. Stan poznania fauny nietoperzy na świecie i w Polsce Do roku 2003 na świecie opisano około 1100 gatunków nietoperzy, które występują współcześnie. Nietoperze stanowią około ¼ wszystkich ssaków żyjących na świecie. Najwięcej występuje w rejonach tropikalnych (w Puszczy Amazońskiej około 200 gat.). W Polsce odnotowano dotąd 22 gatunki nietoperzy. Trzy z nich (podkowce i nocek orzęsiony) występują tylko w południowej części kraju (Wyż. Krakowsko-Częstochowska, Sudety Wschodnie oraz Karpaty, przy czym podkowiec mały nie został stwierdzony w Tatrach, a nocek orzęsiony występuje tylko w ich niższych partiach). Podkowiec duży był dotąd notowany tylko sześć razy. Natomiast borowiec olbrzymi, zaledwie dwa razy. Liczba gatunków maleje z południa na północ. Najwięcej (19-21) występuje w Karpatach i Sudetach oraz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. II. Nietoperze owadożerne. Rodzina podkowcowate i mroczkowate Podkowcowate. Charakterystyczną cechą budowy, należących tu nietoperzy, jest obecność mięsistej narośli skórnej wokół nozdrzy, przypominającej kształtem podkowę. Ucho jest zaostrzone, bez koziołka. U nasady ucha (na jego zewnętrznym brzegu) obecny jest niewielki, podłużny płatek skórny. Dźwięki wytwarzane w trakcie echolokacji w krtani nietoperza są następnie wysyłane przez nos. Podczas hibernacji podkowce szczelnie owijają się błonami lotnymi, a poszczególne osobniki zazwyczaj nie dotykają się wzajemnie. U samic występuje para pseudosutków (po bokach otworu płciowego), które służą do przyczepiania się młodych. 35

2 Mroczkowate. Należące tu nietoperze nie posiadają narośli skórnych wokół nozdrzy (wyjątek stanowią gacek brunatny i mopek), ale sam kształt nozdrzy jest bardzo zróżnicowany. Dźwięki wytwarzane w trakcie echolokacji w krtani nietoperza są następnie wysyłane przez pyszczek, a u dwóch gatunków gacka brunatnego i mopka częściowo także przez nos. W uchu (po wewnętrznej stronie otworu usznego) obecny jest koziołek. Podczas hibernacji zwykle nie owijają się błonami lotnymi, a poszczególne osobniki często wiszą bardzo blisko siebie. Wyjątek stanowią gacki, które dość często, mniej lub bardziej, owijają się błonami lotnymi, a ponadto, jako jedyne, chowają pod skrzydła swoje długie uszy. III. Wykaz systematyczny krajowych gatunków nietoperzy Rodzina: Podkowcowate Rhinolophidae Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros Podkowiec duży Rhinolophus ferrumequinum Rodzina: Mroczkowate Vespertilionidae Nocek duży Myotis myotis Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii Nocek Natterera Myotis nattereri Nocek orzęsiony Myotis emarginatus Nocek Brandta Myotis brandtii Nocek wąsatek Myotis mystacinus Nocek rudy Myotis daubentonii Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus Mroczek późny Eptesicus serotinus Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus Karlik większy Pipistrellus nathusii Borowiaczek Nyctalus leisleri Borowiec wielki Nyctalus noctula Borowiec olbrzymi Nyctalus lasiopterus Gacek brunatny Plecotus auritus Gacek szary Plecotus austriacus Mopek Barbastella barbastellus IV. Oznaczanie nietoperzy do gatunku A. Na podstawie cech morfologicznych Rozpoznawanie nietoperzy wymaga wiedzy oraz doświadczenia terenowego, a więc opatrzenia z poszczególnymi gatunkami. Niekiedy bywa bardzo trudne (np. nietoperze obserwowane z dużej odległości lub ukryte). Krajowe nietoperze mają rozpiętość skrzydeł rzędu cm i ważą 3-40 g. Barwa futerka nietoperzy, to najczęściej różne odcienie brązu, bądź czerń. Anomalie, bądź całkowity albinizm zdarzają się bardzo rzadko. Koziołek w uchu nietoperzy może mieć kształt nożowaty (nocki, gacki, mopek), grzybkowaty (borowce, mroczek posrebrzany) lub rogalikowaty (karliki, pozostałe mroczki). 36

3 Ważniejsze cechy budowy brane pod uwagę przy oznaczaniu nietoperzy trzymanych w ręku, to: (1) Budowa głowy, głównie nozdrzy (kształt nozdrzy jest bardzo zróżnicowany; osobliwe kształty przyjmują one zwłaszcza u podkowców, gacka brunatnego i mopka) oraz uszu (wielkość i kształt uszu oraz koziołków). (2) Wielkość ciała. (3) Długość przedramienia (od nadgarstka do łokcia), mierzona suwmiarką. (4) Ubarwienie strony grzbietowej i brzusznej ciała oraz pyszczka. (5) Miejsce połączenia błony skrzydłowej ze stopą. (6) Wygląd brzegu błony ogonowej (m.in. długość ostrogi, obecność lub brak oraz budowa płatka za ostrogą). (7) Wielkość stopy. (8) Uzębienie (kształt zębów i ich wzajemne proporcje) cecha istotna w przypadku kilku gatunków (karlików, nocków, gacków). (9) Kształt i barwa prącia cecha istotna w przypadku kilku gatunków (nocków, karlików). (10) Użyłkowanie błony lotnej cecha istotna w przypadku karlików. B. Na podstawie wydawanych ultradźwięków (z zastosowaniem detektora ultradźwięków) Rozpoznawanie nietoperzy z zastosowaniem detektora (na podstawie wydawanych przez nietoperze ultradźwięków) wymaga specjalistycznej wiedzy oraz doświadczenia terenowego. V. Rozpoznawanie krajowych gatunków nietoperzy Podkowiec mały Najmniejszy spośród europejskich podkowców (przedramię długości < 43 mm, długość ciała ok. 4 cm, waga 4-10 g). Ma dość duże, szpiczaste uszy bez koziołków oraz charakterystyczną, podkowiastą narośl wokół nozdrzy. Górna krawędź grzebienia podkowy krótka i łagodnie zaokrąglona, dolna wysunięta i szpiczasta. Od podkowca dużego różni się małymi rozmiarami ciała (istotna jest tu długość przedramienia) i kształtem grzebienia na podkowie. Zimujące podkowce owijają się szczelnie błonami lotnymi. Nie mając doświadczenia terenowego można je wówczas pomylić z hibernującymi gackami, które także dość często owijają się błonami i są podobnej wielkości. Podkowiec duży Największy spośród europejskich podkowców (przedramię długości > 51 mm, długość ciała ok. 5,5-7 cm, waga g). Ma szpiczaste uszy bez koziołków oraz charakterystyczną, podkowiastą narośl wokół nozdrzy. Górna i dolna krawędź grzebienia podkowy jest krótka i tępa. Zimujące podkowce owijają się błonami lotnymi całkowicie lub częściowo. Podkowa umożliwia ukierunkowanie ultradźwięków wysyłanych przez nos. Samice podkowców mają dwie pary sutków jedną do karmienia i drugą ( pseudosutki ), ułatwiającą młodym przyczepianie się do ich brzucha (np. podczas przenoszenia młodych w locie do innej kryjówki). 37

4 Nocek duży Największy krajowy nietoperz (długość przedramienia do 67 mm, długość ciała ok. 6,5-8,5 cm, waga g). Dzięki charakterystycznemu wyglądowi jest łatwo rozpoznawalny. Uszy dość długie i szerokie. Koziołek nożowaty. Krótki i szeroki pyszczek jest cielisty. Futerko na grzbiecie dorosłych osobników jest najczęściej brązowe, a młodych szarawe. Brzuszna strona ciała jest znacznie jaśniejsza biaława. Ostroga bez płatka. Nocek Bechsteina Nietoperz średniej wielkości (długość ciała ok. 4-5,5 cm). Ma długie (ale krótsze niż gacki) i bardzo szerokie uszy, dzięki czemu jest stosunkowo łatwo rozpoznawalny. Koziołek nożowaty. Pyszczek wydłużony. Futerko na grzbiecie brązowawe, a na brzuchu wyraźnie jaśniejsze białawe. Ostroga bez płatka. Nocek Natterera Nietoperz średniej wielkości (długość ciała ok. 4-5,5 cm). Futerko na grzbiecie szarawe, a na brzuchu wyraźnie jaśniejsze białawe. Spośród wszystkich nocków, właśnie u tego gatunku najwyraźniej zaznacza się kontrast między grzbietową i brzuszną stroną ciała. Końce uszu są lekko wygięte do tyłu. Koziołek nożowaty. Ostroga bez płatka. Charakterystyczną cechą są krótkie, sztywne, haczykowate włoski na brzegu błony ogonowej między ostrogami. Nocek orzęsiony Nietoperz średniej wielkości (długość ciała ok. 4-5 cm). Futerko rudobrązowe na grzbiecie i żółtawoszare od spodu. Kontrast w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej części ciała słabo zaznaczony. Włosy na grzbiecie są trójbarwne ciemne u nasady, jaśniejsze pośrodku i rdzawe na końcu. Uszy z charakterystycznym, głębokim wcięciem na 2/3 długości zewnętrznego brzegu. Koziołek nożowaty. Ostroga bez płatka. Nocek Brandta Do 1970 roku uznawany za podgatunek nocka wąsatka z uwagi na bardzo duże podobieństwo obu gatunków. Cechy pozwalające odróżnić oba gatunki od siebie, to: kształt prącia u samców, uzębienie oraz ubarwienie futerka i nieowłosionych części ciała osobników dorosłych. Mały nietoperz (długość ciała około 4-6 cm). Uszy, pyszczek i błony lotne jaśniejsze niż u nocka wąsatka. Futerko na grzbiecie jest brązowe ze złotawym połyskiem, a na brzuchu białawe lub szarawe. Koziołek nożowaty. Ostroga bez płatka. Prącie dorosłych samców jest buławkowato rozszerzone na końcu. Nocek wąsatek Najmniejszy krajowy nocek (długość ciała około 3,5-5 cm). Uszy, pyszczek i błony lotne ciemniejsze niż u nocka wąsatka. Futerko na grzbiecie jest ciemnobrązowe lub prawie czarne, a na brzuchu jaśniejsze, najczęściej szarawe. Koziołek nożowaty. Ostroga bez płatka. Prącie samców jest jednolicie wąskie na całej długości. Nocek rudy Mały nietoperz (długość ciała ok. 4-6 cm). Uszy krótkie. Koziołek nożowaty. Duże stopy (ich długość przekracza połowę długości goleni). Futerko na grzbiecie brązowawe, a na brzuchu białawe lub szarawe. Kontrast w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej części ciała zwykle wyraźnie widoczny. Młodociane osobniki (do roku) zazwyczaj mają na dolnej wardze charakterystyczną, ciemną plamkę. Ostroga bez płatka. 38

5 Gatunek ten można rozpoznać na podstawie obserwacji samego zachowania. Małe nietoperze latające tuż nad powierzchnią wodą, niemal przez cały czas na tej samej wysokości, zataczając przy tym pętle i często zmieniając kierunek lotu, na pewno będą nockami rudymi. Nocek łydkowłosy Nietoperz średniej wielkości (długość ciała ok. 6 cm). Szeroki pyszczek i uszy. Koziołek nożowaty. Ma bardzo duże stopy (ich długość przekracza połowę długości goleni). Futerko na grzbiecie jest brązowawe, a na brzuchu białawe. Kontrast w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej części ciała jest wyraźnie widoczny. Ostroga bez płatka. Mroczek posrebrzany Dość duży nietoperz (długość ciała ok. 5-7,5 cm). Łatwo rozpoznawalny. Uszy szerokie. Koziołek szeroki, grzybkowaty. Dolna krawędź ucha tworzy poniżej koziołka charakterystyczny płatek. Futerko na grzbiecie jest ciemne, ze srebrzystym połyskiem, który nadają mu srebrzystobiałe końce włosów. Strona brzuszna jest biaława (u młodych może być żółtawa lub szarawa). Kontrast w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej części ciała u dorosłych osobników jest wyraźnie widoczny. Ostroga z płatkiem wzmocnionym porzeczną chrząstką. Jedyny europejski nietoperz, którego samica ma dwie pary sutków. Mroczek późny Duży nietoperz (długość ciała ok. 6-8 cm). Koziołek rogalikowaty. Futerko na grzbiecie najczęściej ciemnobrązowe, a na brzuchu żółtobrązowe. Kontrast w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej części ciała jest słabo widoczny. Ostroga z płatkiem, bez porzecznej chrząstki. Mroczek pozłocisty Nietoperz średniej wielkości (długość ciała ok. 4,5-6,5 cm). Uszy krótkie i szerokie. Koziołek krótki, rogalikowaty. Futerko na grzbiecie jest ciemne, ze złocistym połyskiem, który nadają mu żółtawe końce włosów. Strona brzuszna jest żółtawa. Kontrast w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej strony ciała jest wyraźnie widoczny. Ostroga z płatkiem, bez porzecznej chrząstki. Karlik drobny, karlik malutki, karlik większy Grupa trzech, podobnych do siebie gatunków. Cechy pozwalające odróżnić karlika malutkiego i drobnego od karlika większego, to: długość piątego palca oraz uzębienie. Rozróżnienie dwóch pierwszych gatunków jest znacznie trudniejsze. Karlik drobny i malutki do niedawna uznawane były za jeden gatunek z uwagi na ich bardzo duże podobieństwo. Cechy brane pod uwagę przy odróżnianiu obu tych gatunków, to: wygląd pyszczka, ubarwienie ciała, kształt i ubarwienie prącia u samców oraz użyłkowanie błony lotnej. Karlik drobny i malutki to najmniejsze nietoperze w Europie (długość ciała ok. 3-5 cm). Karlik większy również należy do najmniejszych nietoperzy w Europie (długość ciała ok. 4,5-5,5 cm). Wszystkie trzy gatunki karlików mają trójkątne uszy z rogalikowatym koziołkiem, krótkie i szerokie skrzydła oraz ostrogę z płatkiem, wzmocnionym poprzeczną chrząstką. 39

6 Gacek brunatny Nietoperz średniej wielkości (długość ciała ok. 4-5 cm, waga 5-11 g). Ma bardzo duże uszy, sięgające ¾ długości ciała, zrośnięte u nasady. Futerko na grzbiecie jest brązowe (u młodych szarawe), a na brzuchu żółtawe. Cała głowa (z pyszczkiem) cielista lub podobnego koloru jak grzbiet. Kontrast między barwą grzbietowej i brzusznej części ciała niezbyt ostry. Pyszczek krótki i szeroki, z charakterystycznymi fałdami skórnymi wokół nozdrzy. Brodawki nad oczami duże, wielkością zbliżone do średnicy oka. Koziołek (długi i nożowaty) cielisty lub szary na prawie całej długości. Prącie szersze u nasady i zwężające się ku końcowi. Stopy większe niż u gacka szarego, dość gęsto owłosione. Zimujące gacki brunatne owijają się niekiedy błonami lotnymi oraz niemal zawsze chowają uszy pod skrzydła tak, iż widoczne są tylko uszne koziołki. Długie, szerokie, zrośnięte u nasady uszy gacków tworzą rodzaj tuby ułatwiającej wychwytywanie szumów z kierunku ku któremu jest zwrócona (np. powierzchni liści, ściany kryjówki itp.). Gacek szary Nietoperz średniej wielkości (długość ciała ok. 4-6 cm). Ma bardzo duże uszy, sięgające ¾ długości ciała, zrośnięte u nasady. Futerko na grzbiecie jest szarawe lub oliwkowe (ciemniejsze niż u gacka brunatnego), u młodych ciemnoszare, a na brzuchu białawe lub szarawe. Głowa (z pyszczkiem) ciemna, szarobrązowa. Kontrast między barwą grzbietowej i brzusznej części ciała jest bardzo wyraźny. Pyszczek długi, wąski i szpiczasty, bez wypukłości wokół nozdrzy, jakie ma gacek brunatny. Brodawki nad oczami małe, dużo mniejsze niż średnica oka. Koziołek szary na całej długości. Prącie szersze na końcu i węższe u nasady. Stopy mniejsze i słabiej owłosione niż u gacka brunatnego. Zimujące gacki szare chowają uszy pod skrzydła tak, iż widoczne są tylko uszne koziołki. Borowiaczek Nietoperz średniej wielkości (długość ciała ok. 5,5-6,5 cm). Koziołek grzybkowaty. Dolny brzeg ucha, w postaci pogrubionej rynienki, dochodzi do oka. Futerko na grzbiecie ciemne, brunatne; włosy dwubarwne jaśniejsze na końcach (żółtobrązowe) niż u nasady (ciemnobrązowe). Spód ciała jest żółtobrązowy. Skrzydła długie i wąskie. Ostroga z płatkiem, wzmocnionym porzeczną chrząstką. Borowiec wielki Jeden z największych krajowych nietoperzy (długość przedramienia < 58,5 mm, długość ciała ok. 6-8,5 cm). Koziołek grzybkowaty. Dolny brzeg ucha, w postaci pogrubionej rynienki, dochodzi do oka. Futerko na grzbiecie dorosłych osobników latem jest rudobrązowe i błyszczące. W pozostałych okresach roku jest matowe, jasnobrunatne. Włosy jednobarwne (niekiedy jaśniejsze u nasady). Spód ciała jest brązowy. Skrzydła długie i wąskie. Ostroga z płatkiem, wzmocnionym porzeczną chrząstką. Gatunek ten można rozpoznać na podstawie obserwacji samego zachowania. Duże nietoperze o rudawym ubarwieniu, z długimi, wąskimi skrzydłami, w charakterystyczny sposób latające już o zachodzie słońca, należą właśnie do tego gatunku. 40

7 Borowiec olbrzymi Największy nietoperz w Europie (długość przedramienia > 63 mm, długość ciała ok. 8,5-10,5 cm). Z wyglądu przypomina nieco borowca wielkiego, od którego różni się m.in. dłuższym przedramieniem (kluczowa cecha), budową ucha i uzębieniem. Uszy bardzo szerokie. Koziołek grzybkowaty. Dolny brzeg ucha, w postaci pogrubionej rynienki, dochodzi do oka. Futerko na grzbiecie jest ceglastoczerwone lub rude. Spód ciała jest żółtobrązowy. Skrzydła długie i wąskie. Ostroga z płatkiem, wzmocnionym porzeczną chrząstką. Mopek Nietoperz średniej wielkości (długość ciała ok. 4,5-6 cm). Łatwo rozpoznawalny dzięki charakterystycznemu pyszczkowi (układ fałdów skórnych wokół nozdrzy oraz duże, szerokie uszy) i czarnej barwie futerka. Końcówki włosów futerka są żółtawe lub białawe, nadając mu złocisty połysk. Fałdy wokół nozdrzy odgrywają ważną rolę podczas echolokacji, bowiem mopki mogą wydawać dźwięki także przez nos (jeden z dwóch wyjątków wśród mroczkowatych). Uszy są zrośnięte u nasady. Koziołek nożowaty. 41