OCHRONY LASU 2014 CURRENT PROBLEMS OF

AKTUALNE PROBLEMY OCHRONY LASU 2014 CURRENT PROBLEMS OF FOREST PROTECTION 2014 Ustroń-Jaszowiec 22-24 października/october 2014

Międzynarodowa Konferencja zorganizowana przez Komisję Ochrony Zasobów Leśnych PTL, Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym oraz Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Katowicach International Conference organized by the Commission of Forest Resources Protection (Polish Forestry Society), Forest Research Institute and Regional Directorate of State Forests in Katowice Komitet organizacyjny/organizing Committee: Prof. dr hab. Andrzej Kolk Dr inż. Kazimierz Szabla Dr hab. Lidia Sukovata Redakcja/Editor: Dr hab. Lidia Sukovata

PROGRAM KONFERENCJI / CONFERENCE PROGRAM Dzień I (środa, 22.10.2014 r.) Day I (Wednesday, 22.10.2014) przyjazd i zakwaterowanie uczestników / arrival and accomodation 18 00 22 00 Kolacja / Dinner Dzień II (czwartek, 23.10.2014 r.) Day II (Thursday, 23.10.2014) 7 45 8 45 Śniadanie / Breakfest 9 00 9 30 Otwarcie Konferencji i powitanie uczestników Welcome and opening remarks Prezentacja Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach 9 30 11 10 Sesja referatowa I / Presentation session I Problemy ochrony lasu w Polsce i krajach ościennych Problems of forest protection in Poland and neighbouring countries 9 30-9 55 Aldona Perlińska, Kamil Szpakowski, Tomasz Jabłoński Ważniejsze zagrożenia lasów w Polsce powodowane przez szkodliwe owady w 2014 r. (The most important threats to forests from insect pests in Poland in 2014) 9 55-10 15 Agnieszka Hamera-Dzierżanowska Aktualna sytuacja dotycząca środków ochrony roślin w leśnictwie (Current situation related to plant protection products in forestry) 10 15-10 35 Mirosław Maciąg, Małgorzata Stachowiak Gradacja borecznika sosnowca na obszarze RDLP w Poznaniu w latach 2013-2014 (The outbreak of pine sawfly in the territory of the Regional Directorate of State Forests in Poznan in 2013-2014) 10 35-10 55 Marek Kozioł, Agnieszka Bielawska, Jarosław Plata, Alfred Król Występowanie obiałki korowej i obiałki pędowej oraz zamierania pędów jodły na terenie RDLP Kraków i RDLP Krosno (The occurrence of Adelges piceae and A. nordmannianae as well as twig dieback on the silver fir in the territory of the Regional Directorate of State Forests in Wroclaw and RDSF in Krakow) 10 55 11 10 Dyskusja / Discussion 11 10 11 40 Przerwa na kawę / Coffee break

11 40 13 45 Sesja referatowa II / Presentation session II Problemy ochrony lasu w Polsce i krajach ościennych c.d. Problems of forest protection in Poland and neighbouring countries cont. 11 40-12 05 Wojciech Grodzki, Jerzy Starzyk Gradacja kornika drukarza Ips typographus (L.) w Beskidzie Śląskim i Żywieckim - próba podsumowania (The outbreak of the spruce bark beetle Ips typographus (L.) in the Silesian Beskids and Zywiec Beskids an attempt to summarize) 12 05-12 30 Petr Zahradník, Marie Zahradníková Czynniki mające wpływ na efektywność pułapek feromonowych do odłowu Ips typographus (Factors affecting the efficiency of pheromone traps for Ips typographus) 12 30-12 50 Iryna Matsiakh Zamieranie jesionu na Zachodniej Ukrainie (Ash dieback in the western part of the Ukraine) 12 50-13 10 Alma Gustienė Zamieranie jesionu na Litwie: zanikanie drzewostanów jesionowych (Ash dieback in Lithuania: the loss of ash stands) 13 10-13 30 Anna Tereba, Justyna Nowakowska, Artur Pacia, Tomasz Oszako Zjawisko zamierania jesionu (Fraxinus excelsior L.) w aspekcie zróżnicowania genetycznego wyzwaniem dla hodowli tego gatunku w polskich lasach [The common ash (Fraxinus excelsior L.) dieback from a perspective of genetic variability challenges for breeding this species in polish forests] 13 30 13 45 Dyskusja / Discussion 13 45 14 45 Przerwa obiadowa / Lunch 14 45 16 45 Sesja referatowa III / Presentation session III Metoda jesiennych poszukiwań foliofagów sosny plusy i minusy The method of autumnal searches of pine defoliators pluses and minuses 14 45-15 15 Katrin Moeller, Pascal Ebert Jesienne poszukiwania foliofagów sosny w ściole jako sprawdzone narzędzie w ochronie lasu doświadczenie z Brandenburgii (Autumn searches for pine defoliators in forest litter as a proven forest protection tool an experience from the Land Brandenburg) 15 15-15 45 Lutz-Florian Otto, Franz Matschulla Aktualne problemy ochrony lasu i propozycje ich rozwiązań w Saksonii (Current problems and examples for solutions in forest protection in Saxony)

15 45-16 10 Volodymyr Kramarets, Ivan Yasinovskyy Foliofagi sosny i świerka metody oceny nasilenia ich występowania na Ukrainie (The pine and spruce defoliators the methods of the population density assessment in the Ukraine) 16 10-16 30 Kęstutis Grigaliūnas System monitoringu foliofagów sosny na Litwie (Monitoring system of pine defoliating insects in Lithuania) 16 30 16 45 Dyskusja / Discussion 16 45 17 15 Przerwa na kawę / Coffee break 17 15 19 00 Sesja referatowa IV / Presentation session IV Metoda jesiennych poszukiwań foliofagów sosny plusy i minusy c.d. The method of autumnal searches of pine defoliators pluses and minuses cont. 17 15-17 40 Ignacy Korczyński Porównanie dokładności wybranych metod określania liczebności owadów zimujących w ściółce leśnej (Comparison of accuracy of selected methods for estimating the population density of insects overwintering in forest litter) 17 40-18 00 Zbigniew Filipek Porównanie wyników i pracochłonności dwóch metod jesiennych poszukiwań szkodników pierwotnych sosny (metody podokapowej oraz metody 10 powierzchni) na terenie Leśnych Kompleksów Promocyjnych [A comparison of the results and time effort of autumnal searches of the primary pine insect pests using two methods (the method of a crown projection area and the method of 10 plots) in the Forest Promotional Complexes] 18 00-18 25 Sławomir Ślusarski - Rozkład przestrzenny zimujących stadiów głównych foliofagów sosny jako istotny element w prognozowaniu ich występowania (Spatial distribution of overwintering stages of the major pine defoliators as an important issue in forecasting their occurrence) 18 25-18 45 Katarzyna Skałecka, Katarzyna Nowik, Jarosław Góral, Grzegorz Rogowski Historia występowania boreczników na terenie Nadleśnictwa Milicz, RDLP Wrocław (History of the pine-sawfly occurrence in the territory of Milicz Forest District, RDSF in Wroclaw) 18 45 19 00 Dyskusja / Discussion 19 30 Uroczysta kolacja / Conference Dinner

Dzień III (piątek, 24.10.2014 r.) Day III (Friday, 24.10.2014) 8 00 9 00 Śniadanie / Breakfest 9 00 11 40 Sesja referatowa V / Presentation session V Metody ochrony lasu i inne problemy z nią związane Methods of forest protection and other related problems 9 00-9 25 Alicja Sowińska, Radosław Plewa, Iwona Skrzecz Opracowanie metod wczesnego wykrywania i ograniczania szkód powodowanych przez przypłaszczka granatka w drzewostanach sosnowych z zastosowaniem termowizji i pułapek z atraktantami (Development of the methods for early detection and reducing damage caused by Phaenops cyanea in the pine tree stands based on termovision and traps with attractants) 9 25-9 45 Monika Małecka, Adam Kaliszewski, Zbigniew Sierota Porównanie efektu ochronnego oraz kosztów zabiegu biologicznego na pniakach świerkowych zabezpieczanych preparatem Rotstop ręcznie i z użyciem maszyny wielooperacyjnej (Comparison of the effects and costs of biological treatment of spruce stumps by Rotstop manually and using a multifunctional machine) 9 45-10 10 Andrzej Kolk Możliwości wykorzystania metod geobiologii energetycznej w hodowli i ochronie lasu (Possibilities to use the methods of energetic geobiology in silviculture and forest protection) 10 10-10 35 Aleksandra Rosa-Gruszecka ProBioEmy kontra chemia. Czy warto dezynfekować glebę w szkółkach? (ProBioEms contra chemicals. Is it necessary to disinfect soil in forest nurseries?) 10 35-10 55 Cezary Kieszek Rozwój systemów korzeniowych sadzonek wyprodukowanych w systemie kontenerowym i ich potencjalny wpływ na stabilność upraw sosnowych (The root growth of saplings produced in tree containers and its potential effect on stability of the pine plantations) 10 55-11 20 Lidia Sukovata Walka z chrabąszczami wyzwania i szanse (The control of cockchafers challenges and chances) 11 20 11 40 Dyskusja i podsumowanie konferencji / Discussion and Summary 12 00 13 00 Obiad / Lunch wyjazd uczestników

WAŻNIEJSZE ZAGROŻENIA LASÓW W POLSCE POWODOWANE PRZEZ SZKODLIWE OWADY W 2014 R. Aldona Perlińska 1, Kamil Szpakowski 1, Tomasz Jabłoński 2 1 Wydział Ochrony Ekosystemów DGLP, ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr 3, 02-362 Warszawa, A.Perlinska@lasy.gov.pl 2 Zakład Ochrony Lasu IBL, ul. Braci Leśnej nr 3, Sękocin Star, 05-090 Raszyn Każdego roku leśnicy w Polsce są zmuszeni do zapobiegania szkodom powodowanym przez szkodliwe owady. Również w 2014 r. odnotowano występowanie wielu gatunków stale i systematycznie nękających lasy na terenie całego kraju. W niniejszym referacie przedstawiono ilościową i przestrzenną charakterystykę występowania najważniejszych szkodników pierwotnych i wtórnych, w stosunku do których były prowadzone zabiegi ograniczania liczebności w I, II i III kwartale 2014 r. Do 26 września 2014 r. przeciwko szkodnikom pierwotnym wykonano wielkoobszarowe zabiegi zwalczania przy pomocy sprzętu agrolotniczego i naziemnego na powierzchni 30 197,89 ha. Najsilniej zagrożone były drzewostany sosnowe, w których zabiegi ochronne przeprowadzono przeciwko barczatce sosnówce, brudnicy mniszce, borecznikowatym i osnui gwiaździstej. Sumaryczna powierzchnia zabiegów ochronnych w drzewostanach sosnowych wyniosła 21 066,21 ha. Wysoki poziom zagrożenia odnotowano również w drzewostanach liściastych. Całkowita powierzchnia zwalczania zwójek i miernikowców w drzewostanach dębowych wyniosła 8 552 ha, a na powierzchni 579,62 ha przeprowadzono zabiegi ochronne przeciwko imagines chrabąszczy. Drugą bardzo ważną grupą szkodników zwalczaną w 2014 r. były szkodniki wtórne. W 2014 r. (do 26 września) usunięto 4 043 967 m 3 posuszu oraz złomów i wywrotów, w tym 1 676 315 m 3 drewna sosnowego i 1 489 126 m 3 drewna świerkowego oraz 185 502 m 3 drewna brzozowego, 156 592 m 3 drewna bukowego i 140 860 m 3 drewna dębowego. Strona 1

AKTUALNA SYTUACJA DOTYCZĄCA ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN W LEŚNICTWIE Agnieszka Hamera-Dzierżanowska Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Wydział Ochrony Lasu, ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr.3, 02-362 Warszawa, a.hamera@lasy.gov.pl Ograniczona liczba środków ochrony roślin w związku ze zmianami przepisów prawnych oraz znikome zainteresowanie firm ich rejestracją powodują trudności w ochronie lasu. W referacie będzie przedstawiona lista środków ochrony roślin, które mogą być zastosowane przeciwko szkodliwym owadom i chorobom patogenicznym. Zostaną wskazane alternatywne metody rejestracji z inicjatywy i na wniosek zainteresowanej strony oraz dokona się analizy problemów w tym procesie. Poza tym, będą omówione procedowane zmiany w ustawie o środkach ochrony roślin. Dodatkowym utrudnieniem w stosowaniu środków ochrony roślin jest certyfikacja FSC. Trwają prace nad opracowaniem aneksu do standardów FSC, który z uwagi na specyfikę polskiej gospodarki leśnej, pozwoliłby na uniknięcie derogacji i używanie środków dopuszczonych prawem krajowym. Wobec obostrzeń w stosowaniu chemicznych metod ochrony lasu istnieje konieczność poszukiwania i doskonalenia metod biologicznych i mechanicznych. W referacie wskazano kierunki działań w tym zakresie. Strona 2

GRADACJA BORECZNIKA SOSNOWCA NA OBSZARZE RDLP W POZNANIU W LATACH 2013-2014 Mirosław Maciąg, Małgorzata Stachowiak Zespół Ochrony Lasu w Łopuchówku, Łopuchówko 1, 62-095 Murowana Goślina, e-mail: miroslaw.maciag@lasy.gov.pl W 2013 roku na obszarze rdlp w Poznaniu miała miejsce gradacja borecznika sosnowca, Diprion pini (L.). Gradacja na taką skalę obserwowana była wcześniej jedynie na początku lat 90. Do ratowniczych zabiegów agrolotniczych zakwalifikowano 15 980 ha drzewostanów różnych klas wieku. Z uwagi na warunki pogodowe oraz, w wielu miejscach, na zaawansowany rozwój larw zabiegi wykonano jedynie na powierzchni 11 810 ha. Wyniki jesiennych poszukiwań foliofagów sosny w ściole wskazały na zagrożenie drzewostanów przez borecznika sosnowca w 2014 roku na powierzchni przekraczającej 11 000 ha. Ponadto, na kolejnych 7000 ha drzewostanów określono ostrzegawczy stopień zagrożenia. W związku z powyższym ZOL w Łopuchówku, w uzgodnieniu z przedstawicielami rdlp w Poznaniu oraz wybranych nadleśnictw, wprowadził do realizacji szeroki program monitorowania populacji borecznika sosnowca, w celu bieżącej oceny realnego zagrożenia drzewostanów. Na program ten składały się następujące czynności: 1) założenie 4 Punktów Obserwacyjnych rozwoju boreczników sosnowych, w odległych od siebie lokalizacjach, w celu diagnozy stanu lokalnych populacji, 2) poszukiwanie kokonów boreczników w okolicach szyi korzeniowych drzew, według wytycznych ZOL, w celu określenia zdrowotności oraz tendencji do diapauzowania (dwa terminy: w kwietniu oraz na przełomie maja i czerwca), 3) ścinka drzew na płachty w okresie od początku czerwca, w celu bezpośredniej oceny liczebności populacji szkodnika w I generacji, 4) letnie poszukiwania kokonów w koronach i na strzałach ściętych drzew oraz na roślinności runa, w celu określenia spasożytowania populacji po zakończeniu żeru I generacji, 5) ścinka drzew na płachty, w celu określenia liczby i zdrowotności jaj boreczników (w sierpniu i wrześniu). Analiza dostarczonych materiałów pozwoliła stwierdzić, iż na każdym etapie rozwoju lokalnych populacji dochodziło do ich narastającego spasożytowania. Niemniej zagęszczenie populacji było nadal wysokie. Zakładano, że może dojść do pojawu znacznie liczniejszej II generacji, która stworzy realne zagrożenie dla trwałości drzewostanów. Obserwacja kokonów zebranych w trakcie letnich poszukiwań wykazała znaczne ich spasożytowanie. Ostateczne potwierdzenie załamania się gradacji uzyskano po wykonaniu analizy zdrowotności jaj spasożytowanie wynosiło niemal 100 %. Strona 3

WYSTĘPOWANIE OBIAŁKI KOROWEJ I OBIAŁKI PĘDOWEJ ORAZ ZAMIERANIA PĘDÓW JODŁY NA TERENIE RDLP KRAKÓW I RDLP KROSNO Marek Kozioł, Agnieszka Bielawska, Jarosław Plata, Alfred Król Zespół Ochrony Lasu w Krakowie, Al. Słowackiego 17a, 31-159 Kraków, m.koziol@lasy.gov.pl Prezentowane doniesienie ma na celu zwrócenie uwagi na niepokojące zjawiska z zakresu hylopatologii jodły pospolitej stwierdzane od kilku lat w drzewostanach RDLP Kraków i RDLP Krosno, gdzie jodła jest jednym z głównych gatunków lasotwórczych Krainy Karpackiej. W młodszych drzewostanach jodłowych obu dyrekcji obserwowane są coraz liczniejsze przypadki występowania chorób i uszkodzeń prowadzących do zamierania pędów oraz igieł. Głównymi sprawcami uszkodzeń są mszyce z rodziny Adelgidae oraz patogeny infekujące świeże pędy. W starszych drzewostanach jodłowych obserwowana jest tendencja wzrostowa populacji mszyc, skutkująca lokalnym osłabieniem drzew i zwiększeniem ich podatności na inne uszkodzenia. Na terenie RDLP w Krakowie oraz RDLP w Krośnie od kilku lat prowadzone są obserwacje występowania wspomnianych czynników szkodotwórczych, oparte na założeniach metodycznych opracowanych przez Zespół Ochrony Lasu w Krakowie. W wyniku inwentaryzacji przeprowadzonej w bieżącym roku stwierdzono obecność obiałki pędowej (Dreyfusia nordmannianae) na powierzchni 1117 ha upraw i młodników jodłowych, natomiast obiałki korowej (Dreyfusia piceae) na powierzchni 4553 ha drzewostanów jodłowych w wieku powyżej 30 lat. Istotnym uszkodzeniom na skutek wzmożonego występowania obiałki pędowej uległy jodły w uprawach i młodnikach na powierzchni 71 ha, natomiast widoczne osłabienie starszych drzewostanów spowodowane intensywnym, nękającym występowaniem obiałki korowej zaobserwowano na powierzchni 159 ha. Zjawisko chorobowe zamierania tegorocznych pędów jodły stwierdzono na łącznej powierzchni 786 ha. Istotne uszkodzenia pędów jodeł zostały zinwentaryzowane na powierzchni 49 ha. W porównaniu z ubiegłym rokiem nastąpił wyraźny wzrost powierzchni występowania wymienionych czynników szkodotwórczych, co uzasadnia potrzebę dalszego ich monitorowania. Strona 4

GRADACJA KORNIKA DRUKARZA IPS TYPOGRAPHUS (L.) W BESKIDZIE ŚLĄSKIM I ŻYWIECKIM PRÓBA PODSUMOWANIA Wojciech Grodzki 1, Jerzy R. Starzyk 2 1 Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Lasów Górskich, ul. Fredry 39, 30-605 Kraków, W.Grodzki@ibles.waw.pl 2 Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja, Wydział Leśny, Zakład Ochrony Lasu, Entomologii i Klimatologii Leśnej, Al. 20 Listopada 46, 31-415 Kraków W latach 2004-2010 w zachodniej części Karpat miała miejsce rozległa gradacja kornika drukarza Ips typographus (L.) i gatunków towarzyszących, która osiągnęła kulminację w latach 2007-2008. Gradacja ta miała największe nasilenie w świerczynach Beskidu Śląskiego i Żywieckiego, w których w okresie jej trwania usunięto drzewa zasiedlone o miąższości ponad 3,8 mln m 3. Podczas trwania tej gradacji prowadzono badania nad mechanizmem jej powstania i przebiegu w aspekcie teorii chorób lasu, a także nad cechami populacji kornika drukarza i ich zmiennością w nawiązaniu do czasowo-przestrzennego zróżnicowania nasilenia wydzielania się świerków zasiedlonych przez korniki. Wykorzystując dane z Systemu Informatycznego Lasów Państwowych, określono charakterystykę przestrzenną rozwoju gradacji z uwzględnieniem czynnika wysokości n.p.m. i ekspozycji stoku oraz kierunku przemieszczania się procesu w masywach górskich. Podczas badań terenowych zebrano dane dotyczące struktury płci, rozrodczości i długości chrząszczy kornika drukarza, które analizowano w aspekcie przestrzennym, w nawiązaniu do wybranych cech stanowisk i drzewostanów oraz tendencji rozwoju gradacji. Referat stanowi próbę podsumowania badań wykonanych w Beskidach, w nawiązaniu do wiedzy zebranej podczas klęskowego zamierania drzewostanów świerkowych w Sudetach Zachodnich w latach 80-tych XX wieku. Strona 5

FACTORS INFLUENCING THE EFFICIENCY OF PHEROMONE TRAPS IN FOREST PROTECTION AGAINST SPRUCE BARK BEETLE (IPS TYPOGRAPHUS) Petr Zahradník, Marie Zahradníková Forestry and Game Management Research Institute, Strnady 136, CZ-156 04 Praha 5 - Zbraslav; zahradnik@vulhm.cz Synthetic pheromones of the spruce bark beetle - Ips typographus (L.) (Coleoptera: Curculionidae: Scolytinae) have been used in European spruce forests for forest protection for almost 50 years. They were applied mainly in pheromone traps, but were also used in a combination with chemically treated trap trees. We focused on the four major issues that despite a long practical use still should be clarified: distance of pheromone traps from a stand edge; spacing between pheromone traps; setting the traps: individually or in groups; type of pheromone trap and pheromone dispenser. A distance of pheromone traps from a stand edge was empirically determined in Europe to be about 10-15 m. It minimizes the risk of the attack of standing trees by bark beetles. With increasing distance from the stand edge the catches in pheromone traps decrease. If we assume that the number of beetles captured at a distance of 5 m from the edge stands for 100%, then at 10, 15, 20 and 25 m the catches were at the level of 73, 63, 63 and 54%, respectively. It is therefore clear that regarding the number of captured beetles, a safe distance, at which the traps may be established, ranges from 10 to 20 meters. To determine an appropriate spacing between pheromone traps, the groups of five traps in a distance of 5, 10, 15, 20 and 25 m between the traps were tested. Assuming the catches at a minimal distance (5 m) stands for 100%, then at a higher population density the catches reached 174, 195, 118 and 126% when traps were spaced at the distance of 10, 15, 20 and 25 m respectively, whilst at a lower population density differences were smaller 101, 95, 108 and 92%, respectively. Therefore, we may conclude that at the higher population density, it is preferable to install traps at the greater intervals, whereas at the lower population density the intervals are not very important. We tested four variants of pheromone traps settings: 1) standard, along the stand edge, 2) the group of 9 pheromone traps in a line located in the centre of the clearcut (without spaces) with all traps baited with lures, 3) as in the previous variant, with every second trap baited, 4) as in the previous case, but the lures were placed only in the middle trap and the traps at the line edges. Whereas in the first two variants the catches were rather similar, in the latter two variants the number of beetles in traps decreased: by about 1/3 in the third variant and by amlost 1/2 in the last case. In tests of 10 types of dispensers, their different efficiency was proven; diffrences between studied dispensers ranged in the tens of percent. Two types of dispensers (both with the combined pheromones of Ips typographus and Pityogenes chalcographus) were the least efficient and their use is quite inefficient. We found out that some pheromone dispensers (IT Ecolure Tube, Pheagr IT and IT Pheagr Extra) kept their attractiveness to the beetles throughout the entire flight period, and therefore it is not necessary to replace them by new ones. The catches to the traps with some other dispensers (FeSex Typo, IT Ecolure Mega, Pheagr IT Forte) only slightly decreased. This brings significant economic benefits to forest owners. Strona 6

ASH DIEBACK IN THE WESTERN PART OF THE UKRAINE Iryna Matsiakh Ukrainian Forestry University of Ukraine, Generala Chuprynki St, 103, 79057 Lviv, Ukraine, iramatsah@ukr.net Symptoms of epidemic mortality of Fraxinus excelsior were recorded in Poland in the early 1990s (Przybył, 2002), but since 2001 an intensive spread of this phenomenon in central, northern and eastern Europe has been observed. The characteristic symptoms of ash dieback are shown in the bark and xylem of shoots, twigs, branches, stems and leaves (Kirisits et al., 2009; Kowalski et al., 2010). In recent years, investigation of ash forest stands and nurseries in Western Ukraine indicates the appearance of typical symptoms of ash dieback. Since 2009, a wide and rapid deterioration of the health condition of ash tree stands in Western Ukraine has been observed. Last year many hectares of ash were cut, because extensive distribution of disease to young trees might contribute to massive decline of entire tree stands next year. According to the data of the Forest Service, the reasons of ash dieback in the Lviv region are flooding, root rot and xylophagous insects. In the Ternopil region the main causes of ash mortality are bacterial canker and root rot. At the beginning of April 2014, samples of ash branches with typical ash dieback symptoms were collected in the western part of the Ukraine. Qiagen DNeasy Plant mini kit, standard protocol with added pgem reference DNA in lysis buffer was used for DNA extraction. As expected, the largest amount of fungal DNA in all samples was in the places with clearly visible external signs of lesions such as a brownish discolouration of the bark. DNA of Hymenoscyphus fraxineus was detected fairly far away from the visible edge of the lesion (10 cm or more). The branch tissue can look absolutely healthy externally, but the presence of the pathogen s mycelium in this tissue was detected using the genetic analysis. Strona 7

ASH DIEBACK IN LITHUANIA: THE LOSS OF ASH STANDS Alma Gustienė State Forest Service, Department of Forest Sanitary Protection, Pramonės pr. 11A, 51327 Kaunas, Lithuania, A.Gustiene@amvmt.lt The dieback of ash (Fraxinus excelsior) started around 1995-1996 in the forests of the north-central part of the country. Currently the epidemic is in a chronic phase and all ash stands are damaged to a greater or lesser extent. Due to continuous sanitary fellings carried out in state and private forests, the area of ash stands decreased from 50 800 ha in 1998 to 29 000 ha in 2013, i.e. from 2,7% to 1,4% of the total forest area in Lithuania. According to the data collected from permanent monitoring plots (State Forest Service), about 9% of ash trees die every year; 56% of trees died in 2009-2014. The mean proportion of sound-looking trees in the plots has dropped from 29% in 2008 to 3% in 2014. In addition to prolonged infections by Hymenoscyphus fraxineus (Chalara fraxinea), root rot caused by Armillaria spp. has been observed almost in every stand. General recommendations for Lithuanian forest owners and managers are to do sanitary fellings of the diseased ash stands. The method of felling (clear or selective cutting) is chosen depending on the age, proportion of ash, presence of understory and general stand composition. The Law of Forest Fellings allows clear-cuttings in stands, where stocking level after the felling of dead and severely damaged trees drops lower than 0,4 (40%). Artificial re-establishment of ash is not recommended. Natural regeneration of ash seedlings in the diseased stands is very poor: the sprouts and seedlings are often attacked and killed by fungus H. fraxineus. On the other hand, healthy seed trees should be saved, but the practice shows that many of them die in few years because of the disease. Clear-felled areas are reforested with other tree species because the ash is no longer regarded as a reliable forest component. Strona 8

ZJAWISKO ZAMIERANIA JESIONU (FRAXINUS EXCELSIOR L.) W ASPEKCIE ZRÓŻNICOWANIA GENETYCZNEGO - WYZWANIEM DLA HODOWLI GATUNKU W POLSKICH LASACH Anna Tereba 1, Justyna A. Nowakowska 1, Artur Pacia 2, Tomasz Oszako 3,4 1 Instytut Badawczy Leśnictwa, Laboratorium Biologii Molekularnej, Braci Leśnej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn, A.Tereba@ibles.waw.pl 2 Nadleśnictwo Chojnów, Klonowa 13, Pilawa, 05-532 Baniocha 3 Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Ochrony Lasu, Braci Leśnej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn 4 Politechnika Białostocka, Zamiejscowy Wydział Leśny w Hajnówce, Piłsudskiego 8, 17-200 Hajnówka Od ponad 20 lat w Polsce obserwuje się zjawisko zamierania jesionu wyniosłego, nie tylko pojedynczych drzew, ale i całych drzewostanów. Produkcja sadzonek, jak i odnowienia naturalne z samosiewu stanowią poważny problem i wyzwanie nie tylko w aspekcie produkcji drewna, ale i zachowania gatunkowej bioróżnorodności polskich lasów. Ograniczenie zamierania jesionu wyniosłego jest obecnie ważnym zadaniem hodowli i ochrony lasu wymagającym podjęcia interdyscyplinarnych badań. Zjawisko zamierania drzew nie ma charakteru jednorodnego, a do jego opisu zastosowanie znajduje m.in. system opisany przez Roloffa w 1989 r. Metoda ta wyróżnia 3 stopnie uszkodzenia koron drzew w zależności od wielkości potencjału siły wzrostu pędów (Dmyterko, 1998). Skomplikowany w opisie i efekcie proces zamierania drzewostanów wskazuje na ogromną złożoność interakcji czynników leżących u źródła tego zjawiska, jak i interakcję genotyp - środowisko. Analiza genotypów w drzewostanach zdrowych może być przyczynkiem do wnioskowania o podstawach odporności i adaptacji do zmieniających się czynników biotycznych i abiotycznych. Pośrednią metodą badania poziomu zróżnicowania genetycznego podlegającego wpływowi naturalnej selekcji jest wykorzystanie neutralnych markerów genetycznych, które nie podlegają naturalnej selekcji, lecz pozwalają wnioskować o genetycznej wariancji, dostarczając informacji o puli genotypów znajdujących się w badanej populacji. Celem badań była analiza 10 markerów molekularnych (6 jądrowych i 4 chloroplastowych) dla 55 prób pędów jesionowych pochodzących od osobników o zróżnicowanym stopniu uszkodzenia. Obserwowany poziom zróżnicowania genetycznego we wszystkich stopniach Roloffa był wysoki, natomiast nie zaobserwowano istotnego dystansu genetycznego pomiędzy grupami osobników zakwalifikowanych do poszczególnych stopni Roloffa. Aż 98% zróżnicowania genetycznego wynikało ze zmienności obserwowanej pomiędzy osobnikami. Wysoki poziom zróżnicowania genetycznego potencjalnie pozwala na zwiększenie zdolności adaptacyjnych populacji, z kolei zbyt niski jego poziom może w istotny sposób ograniczać te zdolności. Neutralne markery pozwalają również na wnioskowanie o poziomie przepływu genów między osobnikami oraz stopniu ich spokrewnienia. Wszystkie te informacje są kluczowe dla prowadzonej polityki leśnej, w aspekcie strategii ochrony zasobów genowych. Strona 9

AUTUMN SEARCHES FOR PINE DEFOLIATORS IN FOREST LITTER AS A PROVEN FOREST PROTECTION TOOL AN EXPERIENCE FROM THE LAND BRANDENBURG Katrin Moeller, Pascal Ebert Landesbetrieb Forst Brandenburg, Landeskompetenzzentrum Forst Eberswalde, Alfred- Möller-Straße 1, 16225 Eberswalde, Katrin.Moeller@LFE-E.Brandenburg.de Current situation of the Scots pine defoliators and their outbreaks in Brandenburg (Germany) will be presented. Monitoring of the insect pests will be described in details, with a particular attention to autumn searches in the forest litter and soil, i.e. methods, results, forest threat assessment and decision making process about insecticide treatments. The experience related to the use of GIS, data platforms, and also satellite data for needle mass estimation will be presented as well. Strona 10

CURRENT PROBLEMS AND EXAMPLES FOR SOLUTIONS IN FOREST PROTECTION IN SAXONY Lutz-Florian Otto, Franz Matschulla Sachsenforst Government-Owned Enterprise, Competence Centre for Wood and Forestry, Department for Sylviculture, Forest Protection and Hunting in State Forest, Bonnewitzerstraße 34, 01734 Pirna OT Graupa; Lutz.Otto@smul.sachsen.de A cooperation of competent authorities in Saxony for forest protection monitoring based on autumn/winter soil/litter surveys for pine defoliators will be presented on the example of the Panolis flammea outbreak in 2011/2012. A possibility for reducing the number of inventory pine stands for this method will be discussed. Monitoring procedure using various survey methods will be shown on the example of the current outbreak of the nun moth, Lymantria monacha. Strona 11

FOLIOFAGI SOSNY I ŚWIERKA METODY OCENY NASILENIA ICH WYSTĘPOWANIA NA UKRAINIE Volodymyr Kramarets 1, Ivan Yasinovskyy 2 1 Narodowy Uniwersytet Leśno-techniczny Ukrainy, ul. Generała Czuprynki 103, 79057 Lviv, Ukraina, v_kramarets@ukr.net 2 Przedsiębiorstwo Państwowe "Lvivlisozachyst", ul. Lvivska 4а, Bruhovychi, Lviv, 79491, Ukraina Na terytorium Ukrainy nie stwierdzono masowego występowania foliofagów w drzewostanach świerkowych. Pracownicy leśnictw w regionach górskich prowadzą jednak obserwacje rozwoju gatunków z rodzaju Cephalcia. W odróżnieniu od drzewostanów świerkowych, w drzewostanach sosnowych okresowo notowano gradacje foliofagów. Średnia powierzchnia występowania szkodników liściożernych sosny wzrosła z 52,2 tys. ha w latach 1947-1977 do 68,8 tys. ha w latach 1978-2012. Gwałtownie wzrosła w ciągu tego okresu powierzchnia drzewostanów zagrożonych przez Neodiprion sertifer z 2,8 do 24,6 tys. ha. Stwierdzono tendencję do skrócenia średniego okresu międzygradacjynego. Dla Diprion pini w latach 1947-1977 wynosił on 8,6 lat, a w latach 1978-2008 7,9 lat, dla N. sertifer odpowiednio 7,8 do 7,6 lat, dla Panolis flammea zmniejszył się on z 10,9 do 10,4 lat, dla Bupalus piniarius z 10,1 do 8,1 lat, a dla Dendrolimus pini z 10,7 do 9,4 lat. Tendencja ta nie jest jednak statystycznie istotna. Najczęściej gradacje foliofagów sosny obserwowano na terenie wschodniej i południowej Ukrainy, a rzadziej na Polesiu. W ciągu ostatnich czterech lat stwierdzono zwiększenie powierzchni zagrożenia drzewostanów przez Diprion pini (54,2 tys. ha w 2011 r.), N. sertifer (z 22 tys. ha w 2010 r. do 41,1 tys. ha w 2012 r.) i Dendrolimus pini (6 tys. ha w 2013 r.). Wstępne metody oceny występowania foliofagów sosny polegają na: ocenie defoliacji koron drzew, obserwacji rójki imagines (ocena wizualna, rzadko przy użyciu pułapek feromonowych). Szczegółowe obserwacje (poszukiwanie zimujących stadiów w ściółce) mają na celu określenie średniej liczby gąsienic barczatki sosnówki, kokonów boreczników, poczwarek strzygoni choinówki i poprocha cetyniaka na poletkach 1 1 m. Na podstawie uzyskanych wyników określa się zagrożenie drzewostanów wg tabel Il inskego. Wcześniej stosowano zakładanie pod drzewami sektorowych powierzchni próbnych, jednak zrezygnowano z nich ze względu na bardziej skomplikowany charakter prac. Do oceny zagrożenia drzewostanów na następny rok wykorzystuje się hydrotermiczne wskaźniki z roku bieżącego. Dokładność takich prognoz wynosi 40-60%. Strona 12

MONITORING SYSTEM OF PINE DEFOLIATING INSECTS IN LITHUANIA Kęstutis Grigaliūnas State Forest Service, Department of Forest Sanitary Protection, Pramonės pr. 11A, 51327 Kaunas, Lithuania, K.Grigaliunas@amvmt.lt Main and the largest outbreaks of pine defoliating insects historically situated in the very southern part of Lithuania. The outbreak areas are located on the territory of 3 State Forest Enterprises (Veisiejai, Druskininkai and Varena). Outbreaks of four insect species have been observed: the pine beauty moth Panolis flammea Den. et Schiff., pine lappet moth Dendrolimus pini L., common pine sawfly Diprion pini L., nun moth Lymantria monacha L. Monitoring is done by specialists of the Forest Sanitary Protection Department of the State Forest Service with assistance of State Forest Enterprise workers (foresters, forest rangers). The nun moth monitoring has been conducted annually (usually in August) in 42 spots. In each spot, the hatched pupae are counted on min 30 pine tree stems. Populations of Dendrolimus pini, P. flammea, B. piniarius and Diprionidae has been monitored in 60 spots located in the Scots pine stands annually, after the first strong frost (usually in November). Caterpillars and pupae are counted in forest litter on plots of 1 0,5 meter. Four plots are checked in every monitoring spot. Plots are distributed randomly, according to a compass with the shorter side touching tree stem (important for Diprionidae). Average number of forest pests per stem or per square meter is counted and compared with the results from previous years. A threat to the pine stands expected in the next year is determined for every monitoring spot. If predicted defoliation at any monitoring spot is higher than 30%, then additional searchers in neighbouring forest compartments are done to evaluated a scale of the possible outbreak. Strona 13

PORÓWNANIE DOKŁADNOŚCI WYBRANYCH METOD OKREŚLANIA LICZEBNOŚCI OWADÓW ZIMUJĄCYCH W ŚCIÓŁCE LEŚNEJ Ignacy Korczyński Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Entomologii Leśnej, ul. Wojska Polskiego 71C, 60-625 Poznań, ikorczy@up.poznan.pl Wprowadzenie do praktyki ochrony lasu nowej metody określania liczebności owadów zimujących w ściółce leśnej rodzi wciąż wiele pytań na temat jej wad i zalet. Charakterystyczne dla różnych metod stosowanych w leśnictwie jest to, że elementy prób nie są pobierane w drzewostanach losowo, lecz według określonych schematów. W związku z tym poszczególne metody mają charakterystyczne dla nich błędy systematyczne i są tylko wskaźnikami liczebności szkodliwych owadów w całym drzewostanie lub w jego fragmentach. Jednym z istotnych problemów przy określaniu wielkości dowolnej cechy mierzalnej jest dokładność pomiaru. Zwykle w dużym stopniu zależy ona od dokładności wykorzystywanego narzędzia pomiarowego. W sytuacji gdy każda z porównywanych metod pomiarowych określa liczebność owadów w innej części środowiska porównanie ich dokładności może być problemem metodycznym. Celem przeprowadzonych badań było określenie dokładności pomiaru liczebności foliofagów sosny na partiach kontrolnych. Miarą dokładności metody był współczynnik zmienności. Stwierdzono, że metoda, w której ocenę liczebności wykonuje się na 10 małych poletkach, po 0,5 m² każde, była na ogół znacznie dokładniejsza od metody, w której zagęszczenie populacji określa się na powierzchni podokapowej. Porównanie dokładności metod oceny liczebności, w których poszukiwanie owadów wykonuje się na mniej niż 10 poletkach, tzn. na ośmiu, sześciu i czterech, oraz na powierzchni podokapowej, wykazało, że już w przypadku czterech poletek dokładność była podobna jak przy poszukiwaniach na powierzchni podokapowej. Dokładność oceny liczebności foliofagów sosny wzrastała wraz ze wzrostem zagęszczenia populacji owadów, co wiąże się z ich bardziej równomiernym rozmieszczeniem. Strona 14

PORÓWNANIE WYNIKÓW I PRACOCHŁONNOŚCI DWÓCH METOD JESIENNYCH POSZUKIWAŃ SZKODNIKÓW PIERWOTNYCH SOSNY (METODY PODOKAPOWEJ ORAZ METODY 10 POWIERZCHNI) NA TERENIE LEŚNYCH KOMPLEKSÓW PROMOCYJNYCH Zbigniew Filipek Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Wydział Ochrony Lasu; ul. Bitwy Warszawskiej 1920 roku nr 3, 02-362 Warszawa; zbigniew.filipek@lasy.gov.pl Jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny służą do oceny zagrożenia drzewostanów sosnowych przez szkodniki liściożerne, głównie takich gatunków jak: strzygonia choinówka, poproch cetyniak, barczatka sosnówka, osnuja gwiaździsta, siwiotek borowiec oraz boreczniki. W 2004 roku Zarządzeniem nr 43 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 22 czerwca 2004 roku została wprowadzona do użytku nowa Instrukcja Ochrony Lasu, w której pojawiła się nowa metoda jesiennych poszukiwań szkodników pierwotnych sosny. Polega ona na prowadzeniu poszukiwań na 10 powierzchniach próbnych o wielkości 0,5 m 2 każda, co daje łączną wielkość partii kontrolnej 5 m 2. W niniejszym doniesieniu przedstawiono porównanie wyników poszukiwań oraz ocenę pracochłonności dwóch metod: podokapowej (MP) oraz 10 powierzchni (M10), w zależności od wybranych typów siedliskowych lasu. Badania przeprowadzono w drzewostanach sosnowych lub z przewagą sosny na terenie Leśnych Kompleksów Promocyjnych w 2004 roku. Prace porównawcze wykonano na około 20% istniejących wówczas partii kontrolnych. W analizie uwzględniono wyniki z 1207 powierzchni z terenu 12 Leśnych Kompleksów Promocyjnych. Obejmowała ona następujące elementy: wielkość powierzchni próbnej, czas przygotowania do poszukiwań, czas poszukiwania, skład gatunkowy owadów oraz liczbę szkodników na 1 m 2 powierzchni próbnej. Wielkość partii kontrolnej dla metody M10 wynosi zawsze 5 m 2. Dla metody MP na siedliskach borowych wahała się ona od 6,5 m 2 do 8,5 m 2, a na siedliskach lasowych od 8,8 m 2 do 10,8 m 2. Przy porównaniu pracochłonności stwierdzono, że metoda M10 jest o 46% bardziej pracochłonna niż metoda MP. Analiza liczebności owadów wykazała, że przy stosowaniu metody M10 liczba znalezionych osobników była większa w przypadku takich gatunków jak: barczatka sosnówka (wzrost o 100%), boreczniki (wzrost o 22%), poproch cetyniak (wzrost o 15%), siwiotek borowiec (wzrost o 15%). Dla strzygoni choinówki i osnui gwiaździstej uzyskano podobne wyniki. Strona 15

ROZKŁAD PRZESTRZENNY ZIMUJĄCYCH STADIÓW GŁÓWNYCH FOLIOFAGÓW SOSNY JAKO ISTOTNY ELEMENT W PROGNOZOWANIU ICH WYSTĘPOWANIA Sławomir Ślusarski Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Ochrony Lasu, ul. Braci Leśnej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn, S.Slusarski@ibles.waw.pl Celem badań było poznanie rozkładu przestrzennego zimujących stadiów następujących foliofagów sosny: strzygoni choinówki Panolis flammea Den. et Schiff., barczatki sosnówki Dendrolimus pini L. i poprocha cetyniaka Bupalus piniarius L. Teren badań obejmował nadleśnictwa: Cierpiszewo, Bydgoszcz, Solec Kujawski, Gostynin, Złoczew, Kolumna, Szczytno, Wielbark oraz Park Narodowy Bory Tucholskie. Badania prowadzone były w latach 1999 2002. Na schemacie 3 m 4 m nanoszono występujące na nim pnie drzew oraz ich rzuty koron, odnotowywano znalezione owady, a następnie mierzono ich odległość od pnia. Policzono procentowy udział znalezionych poczwarek oraz gąsienic owadów w zależności od odległości od pnia najbliższego drzewa. Najbardziej skupiskowym rozkładem przestrzennym charakteryzuje się barczatka sosnówka. Stwierdzono, że w zależności od wariantu powierzchni (progradacyjna, gradacyjna i międzygradacyjna) od 82,4% do 93,2% populacji gąsienic zimuje w odległości do 0,5 m od pnia drzewa. Strona 16

HISTORIA WYSTĘPOWANIA BORECZNIKÓW NA TERENIE NADLEŚNICTWA MILICZ, RDLP WROCŁAW Katarzyna Skałecka, Katarzyna Nowik, Jarosław Góral, Grzegorz Rogowski Zespół Ochrony Lasu, Generalna Dyrekcja Lasów Państwowych, ul. Grunwaldzka 90, Wrocław, 50-357 Wrocław, k.skalecka@lasy.gov.pl W 2013 roku na terenie Nadleśnictwa Milicz stwierdzono gradacyjne wystąpienie borecznika sosnowego, Diprion pini (L.), letniej generacji. Po przeanalizowaniu danych historycznych okazało się, że poprzednia gradacja boreczników na terenie nadleśnictwa miała miejsce w 1985 r., dokładnie w tych samych granicach. W obu przypadkach pojawienie się zagrożenia nie było wcześniej wyraźnie sygnalizowane. W wyniku jesiennych poszukiwań w 1984 r. stwierdzono zagrożenie od boreczników na 1985 r. w stopniu ostrzegawczym na powierzchni zaledwie 72 ha. Zabieg natomiast wykonano na obszarze 2250 ha. W 2013 r. również nie przewidywano wystąpienia licznej populacji boreczników, ale ubytek aparatu asymilacyjnego stwierdzono na powierzchni 2680 ha drzewostanów sosnowych, w tym defoliację powyżej 60% wykazano na powierzchni 1375 ha. Porównanie przebiegu gradacji borecznika sosnowca w latach 1985 i 2013, w aspekcie uwarunkowań siedliskowych i pogodowych mogących mieć wpływ na gradacyjne wystąpienie boreczników sosnowych w drzewostanach Nadleśnictwa Milicz, nie przynosi odpowiedzi na pytanie jakie czynniki spowodowały nagłe zwiększenie liczebności szkodnika na tym samym obszarze po 28 latach. Konsekwencją powtórzenia gradacyjnego wystąpienia boreczników jest zaliczenie danego obszaru do tzw. stałych ognisk gradacyjnego rozrodu owadów, co z kolei skutkuje zagęszczeniem liczby powierzchni kontrolnych w jesiennych poszukiwaniach sosny. Zgodnie z obowiązującą Instrukcją Ochrony Lasu (2012), na obszarze wystąpienia boreczników jesienne poszukiwania wykonywane są obecnie na jednej partii kontrolnej na każde 200 ha drzewostanów sosnowych. Przebieg analizowanych gradacji wskazuje, że zagęszczenie liczby powierzchni raczej nie daje gwarancji na wcześniejsze wykrycie zagrożenia od borecznika sosnowca, zwłaszcza dla generacji letniej. Powstaje pytanie czy na terenie Nadleśnictwa Milicz uzasadnione jest zwiększenie liczby partii kontrolnych do jednej na każde 50 ha drzewostanów w ramach corocznego prognozowania zagrożenia przez boreczniki. Strona 17

OPRACOWANIE METOD WCZESNEGO WYKRYWANIA I OGRANICZANIA SZKÓD POWODOWANYCH PRZEZ PRZYPŁASZCZKA GRANATKA W DRZEWOSTANACH SOSNOWYCH Z ZASTOSOWANIEM TERMOWIZJI I PUŁAPEK Z ATRAKTANTAMI Alicja Sowińska, Radosław Plewa, Iwona Skrzecz Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Ochrony Lasu, Sękocin Stary, ul. Braci Leśnej 3,05-090 Raszyn, a.sowinska@ibles.waw.pl W ostatnich latach na terenie kraju obserwuje się wzrost szkód powodowanych w drzewostanach sosnowych przez przypłaszczka granatka, Phaenops cyanea (Coleoptera, Buprestidae). Istnieje więc pilna potrzeba opracowania i wdrożenia do praktyki ochrony lasu metody wczesnego wykrywania, monitoringu i ograniczania liczebności populacji tego gatunku. W trakcie badań przeprowadzonych w Zakładzie Ochrony Lasu IBL (ZOL-IBL) w latach 1994-2005 opracowano pułapkę lepową do odłowu przypłaszczka oraz udowodniono, że mieszanina związków chemicznych: gwajakolu, α-pinenu, 3-karenu i olejku sosnowego umieszczona na czarnej opasce lepowej podnosi istotnie efektywność odłowu przypłaszczka na tą pułapkę. Nie opracowano jednak dotychczas ostatecznej formy użytkowej dyspensera wabiącego przypłaszczka oraz samołownych, bezlepowych pułapek do odłowu chrząszczy. W 2014 r. w drzewostanach sosnowych Nadleśnictwa Sobibór (RDLP w Lublinie) przetestowano amerykańskie pułapki segmentowe w kolorze zielonym i fioletowym. Pomimo, że w pułapkach nie zastosowano żadnych substancji wabiących, to do pułapek zielonych odłowiło się średnio 4,7 przypłaszczka/pułapkę, natomiast do pułapek fioletowych 72,3 osobnika/pułapkę. Można więc przypuszczać, że fioletowy kolor jest atrakcyjny dla tego gatunku owada. Z badań wykonanych w ZOL-IBL oraz badań niemieckich wynika, że przy zasiedlaniu drzewa przez przypłaszczka granatka istotnym czynnikiem jest temperatura pnia. Drzewa z uszkodzonym systemem przewodzenia wody w pniu charakteryzują się temperaturą wyższą od drzew zdrowych. Celowe więc jest wykonanie obserwacji i zdjęć termowizyjnych drzew znajdujących się w miejscach nasłonecznionych (obrzeża luk, ściany lasu) oraz w miejscach ocienionych (wewnątrz drzewostanu), a następnie porównanie stopnia zasiedlenia badanych drzew przez przypłaszczka. Opisane wyżej wyniki posłużyły podstawą do opracowania w ZOL-IBL projektu, którego zakres prac obejmuje: ocenę możliwości wykorzystania kamery termowizyjnej do określenia zagrożenia pojedynczych drzew oraz ścian drzewostanów przez przypłaszczka granatka, opracowanie dyspensera do wabienia chrząszczy przypłaszczka granatka, opracowanie bezlepowej pułapki do monitoringu przypłaszczka. Kompleksowe zastosowanie wczesnego wykrywania osłabionych drzew za pomocą kamery termowizyjnej oraz monitoringu przypłaszczka z użyciem pułapek feromonowych może istotnie obniżyć pracochłonność i koszty profilaktyki oraz zwiększyć skuteczność ograniczania liczebności szkodnika. Strona 18

PORÓWNANIE EFEKTU OCHRONNEGO ORAZ KOSZTÓW ZABIEGU BIOLOGICZNEGO NA PNIAKACH ŚWIERKOWYCH ZABEZPIECZANYCH PREPARATEM ROTSTOP RĘCZNIE I Z UŻYCIEM MASZYNY WIELOOPERACYJNEJ Monika Małecka, Adam Kaliszewski, Zbigniew Sierota Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary, ul. Braci Leśnej 3, 05-090 Raszyn, e-mail: M.Malecka@ibles.waw.pl W latach 2010 2012 realizowano projekt badawczy, którego celem było określenie możliwości wykorzystania harwestera do opryskiwania pniaków świerkowych preparatami biologicznymi z grzybem Phlebiopsis gigantea w drzewostanach świerkowych. Zakres prezentowanych wyników badań dotyczy porównania efektu ochronnego preparatu produkcji fińskiej Rotstop (zawierającego zarodniki grzyba Ph. gigantea) nanoszonego na pniaki różnymi technikami oraz analizy ekonomicznej tych metod. Jesienią 2010 r. w drzewostanach świerkowych na terenie 8 nadleśnictw wykonano zabiegi ochronne z użyciem preparatu Rotstop w trzech wariantach: a) ścinka drzew pilarką i ręczny oprysk pniaków, b) ścinka harwesterem i ręczny oprysk pniaków, c) ścinka harwesterem z równoczesnym opryskiem czoła pniaków przez system natryskujący, zamontowany w głowicy maszyny. Zabieg ręczny był wykonany przy użyciu opryskiwacza plecakowego SOLO 473P, a do mechanicznego zabiegu wykorzystano dwa harwestery firmy Ponsse, model ERGO, z dwoma typami żurawia (HN125 i HN200). Po upływie roku przeprowadzono ocenę udatności zabiegu kolonizacji pniaków na podstawie stwierdzenia obecności grzybni i/lub owocnika Ph. gigantea na pniaku oraz określenie stopnia rozłożenia drewna przez grzyb. Symptomy obecności grzybni lub owocników na pniakach stwierdzono średnio na 2-26% zabezpieczanych pniaków, zależnie od lokalizacji; najliczniej wprowadzony saprotrof występował na powierzchniach zabiegowych w Nadl. Krynki, gdzie na pniaki ścięte harwesterem preparat aplikowano ręcznie. Najsłabsze objawy kolonizacji występowały na pniakach zarówno ścinanych, jak i zabezpieczanych ręcznie, natomiast symptomy rozkładu drewna były najbardziej widoczne na pniakach ściętych i opryskiwanych maszynowo (35%). Analiza ekonomiczna kosztów wykazała, że oprysk pniaków przy użyciu ręcznego opryskiwacza plecakowego jest tańszą metodą ochrony niż zabieg mechaniczny, wykonywany z wykorzystaniem głowicy harwestera. Niezależnie od przyjętego wariantu nanoszenia preparatów z izolatami Ph. gigantea zabiegi te mogą przynieść potencjalnie duże korzyści ekonomiczne, choć zagadnienie efektywności ekonomicznej wymagałoby dalszych badań w dłuższej perspektywie czasowej. Strona 19

MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA METOD GEOBIOLOGII ENERGETYCZNEJ W HODOWLI I OCHRONIE LASU Andrzej Kolk Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary, ul Braci Leśnej 3, 05-090 Raszyn, A.Kolk@ibles.waw.pl W ostatnich latach w wielu krajach, np. Francja, Anglia, Niemcy, powstała i rozwija się nowa dziedzina wiedzy, tzw. geobiologia energetyczna, która zajmuje się oddziaływaniem promieniowania Ziemi i Kosmosu na organizmy żywe. Spośród różnych rodzajów naturalnego promieniowania na szczególną uwagę zasługują: promieniowanie geopatyczne i sieciowe, a zwłaszcza radiacje pochodzące od pól wirowych lewo- i prawoskrętnych w kształcie pionowych kolumn energii o przekroju kołowym o średnicy od 30 cm do ponad 30 m. Pola wirowe lewoskrętne charakteryzują się niskim poziomem energii oraz niską witalnością określoną w jednostkach Bovisa, a także dużą szkodliwością dla drzew określoną wg skali Gradan opracowanej w Polsce przez Gracjana Kuźniaka. Pole wirowe prawoskrętne charakteryzuje się wysokim poziomem energii pozytywnej, o dużej witalności i bardzo korzystnym oddziaływaniem na stan zdrowia większości organizmów żywych. W 2011 r. przeprowadzono badania nad wpływem cieków wodnych i promieniowań sieciowych na rozwój i stan zdrowotny drzew rosnących w lasach i parkach. Do badań wybrano 15 gatunków drzew pomnikowych: cis pospolity (C), dąb szypułkowy (Dbsz), dąb bezszypułkowy (Dbbsz), dąb czerwony (Dbcz), klon zwyczajny (Kl), buk zwyczajny (Bk), brzozę brodawkowatą (Brz), lipę drobnolistną (Lp), sosnę zwyczajną (So), modrzew europejski (Md), kasztanowiec zwyczajny (Ksz), wiąz pospolity (Wz), olszę czarną (Ol), robinię akacjową (Rb) i topolę czarną (T). Przy każdym drzewie: 1) określono w skali Bovisa (JB) poziom witalności energetycznej miejsca, w którym rosło drzewo, 2) radioaktywność w rentgenach (R) przy użyciu diagramu kolistego, 3) szkodliwość biologiczną wg skali Gradan (G), 4) kolor radiestezyjny energii wokół drzew (K) (najkorzystniejszy jest kolor zielony, najbardziej szkodliwy szary lub tzw. zieleń ujemna). Uzyskane wyniki wskazują, że takie gatunki drzew jak: C, Dbsz, Kl, Bk, Brz, Lp, Md, Ksz, Wz i So, wyróżniające się ponadprzeciętnym przyrostem na wysokość i grubość, a także zdrowotnością i długością życia, rosną w miejscach o podwyższonej energii, która w skali Bovisa waha się od 16000 do 18000. Takie, z kolei, gatunki jak: Dbcz, Dbbsz, Ol, Rb i T rosną w miejscach o niskim poziomie energetycznym wahającym się od 25 do 750 jednostek w skali Bovisa oraz niskiej szkodliwości biologicznej dla drzew (od 2100 do 3200 jednostek w skali Gradan). Z badań wynika także, że poziom energetyczny Ziemi jest jednym z czynników decydującym o stanie zdrowotności gatunków drzew iglastych. W drzewostanach o niskim poziomie tej energii zwykle dochodzi do częstych gradacji szkodliwych owadów leśnych. W celu ich zapobiegania można stosować odpromienniki radiestezyjne typu KA-ER, przy użyciu których można zwiększyć poziom energetyczny Ziemi, obniżyć radioaktywność i zmniejszyć szkodliwość biologiczną dla drzew. Strona 20