Pozabankowe instrumenty finansowania przedsiębiorstw Mikropożyczka specyficzny instrument finansowania pozabankowego Wykład monograficzny M. Gajewski (2014)
Przedmiot wykładu Przedmiot: Tło problematyki wspierania dostępu do zewnętrznych źródeł kapitału mikro i mali przedsiębiorcy; instrumentarium wsparcia; czynnik kapitałowy. Kolejne wykłady nr 2-4: Postać instytucjonalna systemu pozabankowych instrumentów wspierania działalności gospodarczej: działalność pożyczkowa / mikropożyczkowa (2), działalność poręczycielska (3), kapitał zalążkowy (4). Punkty koncentracji: Postać instytucjonalna instrumentu (struktury organizacyjne), modele działalności, regulacje / standardy działalności (rozwijane obecnie w Europie, z uwzględnieniem doświadczeń światowych). Perspektywy rozwoju instrumentów inżynierii finansowej w świetle programów wsparcia publicznego. 2
Dzisiejszy wykład Cześć I. Mikropożyczka specyfika, jako instrumentarium finansowania pozabankowego. Pozabankowa działalność mikropożyczkowa istota operacyjna instrumentu (sfery koncentracji oddziaływania źródła finansowania i fazy rozwoju przedsiębiorstwa beneficjenta finansowania). Przykłady rozwiązań operacyjnych. Część 2. Działalność poręczeniowa istota poręczenia, jako instrumentu finansowania pozabankowego. Poręczenie a gwarancja podstawowe różnice Modele prowadzenia działalności poręczeniowej. Geneza, rozwój i stan obecny sektora funduszy poręczeniowych w Polsce. Podsumowanie - główne charakterystyki działalności poręczeniowej (funduszy poręczeniowych). 3
Typologia pozabankowych instytucji pożyczkowych (zarys) Metody udostępniania finansowania Instytucje pożyczkowe rozwijane w oparciu o wsparcie publiczne publiczny instrument interwencji o rozmaitych celach Charakter głównie non profit Bazujące na założeniach filozofii mikrofinansowania Instytucje pożyczkowe o nastawieniu komercyjnym Odwołujące się do tradycyjnych modeli finansowania Charakter for profit; podejście komercyjne Dominujące modele Polska, Europa, świat 4
Kontekst funkcjonowania pozabankowych instrumentów finansowych - ustalenia Wnioski do kształtowania instrumentów pozabankowych Główne źródła finansowania działalności gospodarczej zewnętrzne: kredyt bankowy, wewnętrzne środki własne (ograniczone). Dostępność zewnętrznych źródeł finansowania: Utrudniona dla pewnych kategorii przedsiębiorstw (sektor MŚP, szczególnie firmy mikro i małe, firmy we wczesnych fazach rozwoju, firmy o technologiczne / innowacyjne koncentracja luki finansowania). Utrudniona dostępność finansowania znajduje odzwierciedlenie w zjawisku luki finansowej, powodowanym: Asymetrią informacji, a w konsekwencji Awersją do finansowania (kredytowania) racjonowanie kredytu, Manipulowanie stopami procentowymi (koszt finansowania) nie zdaje egzaminu ryzykowne portfele klientów. Przeciwdziałanie czynnikom ograniczającym finansowanie działalności (uzasadnione) powoduje eliminację pewnych kategorii podmiotów, jako beneficjentów finansowania. Wymogi zabezpieczeń, brak zabezpieczeń (!) Historia kredytową, brak historii kredytowej (!) Czas funkcjonowania beneficjenta, starterzy (!) Racjonowanie finansowania; wymagania dotyczące udziału własnego, niewystarczające finansowanie / środki własne (!) Biurokratyzacja analizy wniosku o finansowanie, wymogi dokumentacyjne, wzrost kosztów pozyskania finansowania (!) 5
Sfery oddziaływania reakcja na czynniki kształtujące lukę finansowania (poziom mikro) Czynniki, kształtujące lukę finansową w przypadku podmiotów sektora MŚP: niższa stabilność oraz poziom przychodów i zysków, niższe stopy przeżywalności firm (wysoka śmiertelność), niższa jakość informacji finansowych, Sfera akceptowalnego ryzyka ograniczone możliwości oceny perspektyw rynkowych i racjonalności podejmowanych decyzji ekonomicznych, ograniczone zdolności zarządzania (głównie intuicja właściciela), silne związki pomiędzy przedsiębiorstwem i jego właścicielami, powodujące, że w razie rezygnacji z prowadzenia firmy nie są zabezpieczone warunki jej dalszego funkcjonowania, trudności w zakresie wiarygodnej oceny wartości czynników niematerialnych. Działalność pożyczkowa Odmienne podejście do klienta zagadnienia operacyjne Działalność mikropożyczkowa Różnice? 6
Działalność mikropożyczkowa - istota działalności operacyjnej Przedsiębiorca / osoba podejmująca działalność gospodarczą Poszukiwanie finansowania Bank / instytucja finansująca Historia finansowa (?) Wykonalność przedsięwzięcia (?) Dostępność zabezpieczeń (?) Jakość zabezpieczeń (?) Wynik oceny wiarygodności finansowej przedsiębiorcy i przedsięwzięcia Finansowanie Usługi mikrofinansowania Fundusz mikropożyczkowy (produkt finansowy, warunki formalne, procedura, zabezpieczenia) Zdolność kapitałowa funduszu NIE TAK 7
Działalność mikropożyczkowa tle schematu źródeł finansowania Źródła finansowania Zewnętrzne Wewnętrzne Własne Kapitał podstawowy i zapasowy Emisja papierów udziałowych Obce Majątkowe Bieżące wpływy Amortyzacja Sprzedaż majątku Rotacja majątku obrotowego Kapitałowe Zysk zatrzymany Fundusze celowe Rezerwy Długoterminowe Kredyt inwestycyjny (mikro) Pożyczka Leasing Emisja obligacji Inne Krótkoterminowe Kredyt obrotowy (mikro) Pożyczka Factoring Kredyt kupiecki Emisja papierów dłużnych Instrument analogiczny jak w przypadku pożyczek pozabankowych różnice: (1) Inne odmienna metodologia dystrybucji, (2) inne charakterystyki pożyczki / / Zakres skala instrumentu (wielkość i okres finansowania) Zastosowanie z punktu widzenia fazy rozwojowej Instrument bardzo uniwersalny 8
Źródła finansowania a fazy rozwoju przedsiębiorstwa (zastosowanie mikropożyczek ze źródeł pozabankowych) Mikropożyczki ze źródeł pozabankowych 9
Specyfika działalności mikropożyczkowej na tle innych instrumentów finansowania Instr. Sektor bankowy Fundusze pożyczkowe Fundusze mikropożyczkowe Działalności poręczeniowa Fundusze zalążkowe Faza rozwoju 10
Geneza mikrofinansowania Wykluczenie społeczne jako źródło wykluczenia finansowego: ubóstwo, bezrobocie, zacofanie cywilizacyjne (brak wykształcenia). Cel oddziaływania w sferze ułatwiania / udostępniania źródeł finasowania: aktywizacja gospodarcza społeczności dotkniętych różnymi formami wykluczania, w szczególności finansowego. Mikrofinansowanie to sposób na przyznanie gospodarstwom domowym i ludziom o niskich dochodach tych samych usług i praw, które dostępne są dla wszystkich innych. To uznanie faktu, że ludzie biedni nie muszą stanowić problemu, co więcej mogą walnie przyczyniać się do rozwiązania kwestii ubóstwa. Trzeba im tylko dać szansę i stworzyć możliwości. Mikrofinansowanie to sposób na wykorzystanie pomysłów siły i wizji wszystkich ludzi. 11
Inicjatywy mikrofinansowe Opportunity International (1971 Kolumbia) Accion International (1973 Brazylia) Grameen Bank (1976 - Bangladesz) ADIE (lata 70./80 Francja) Inicjatywy USAID i Banku Światowego (CGAP) Fundusz Mikro i Inicjatywa Mikro (lata 90. Polska) Community Development Finance Association (2002 - Wielka Brytania) Muhammad Yunus fundator i założyciel Grameen Bank, 2006 noblista (nagroda pokojowa dla Banku i M. Yunus a) for their efforts to create economic and social development from below. Lasting peace can not be achieved unless large population groups find ways in which to break out of poverty. Micro-credit is one such means. Development from below also serves to advance democracy http://nobelprize.org/mediaplayer/index.php?id=146 www.grameen-info.org 12
Pojęcie i ogólna postać instytucji mikrofinansowych Termin mikrofinanse oznacza oferowanie osobom o niskich dochodach, dotkniętych zjawiskiem wykluczenia finansowego, podstawowych usług finansowych, obejmujących: pożyczki (mikropożyczki), lokaty oszczędnościowe, ubezpieczenia (inne instrumenty). Jednym z zasadniczych celów działania organizacji mikrofinansowych jest umożliwienie grupom docelowym podejmowanie działalności gospodarczej lub finansowanie mikroprzedsięwzięć gospodarczych (już działających). Edukacja finansowa jako pierwszy krok do eliminacji zjawiska wykluczenia finansowego, a w konsekwencji także społecznego. Charakterystyczne jest ogromne zróżnicowanie instytucji mikrofinansowych (produkty, formy organizacyjne, modele działania, powiązanie finansowania z innymi formami wsparcia szkolenia, doradztwo, inspirowanie i motywowanie do działania ) 13
Ogólne charakterystyki instytucji mikrofinansowych Świadczeniem usług mikrofinansowych zajmują się instytucje, działające w ramach dwóch sektorów: bankowego (banki mikrofinansowe lub oszczędnościowe) i pozabankowego (spółdzielnie, organizacje typu non-profit, organizacje pozarządowe ). Wszystkie instytucje dążą do rozwiązania problemu wykluczenia poprzez zastosowanie podejścia rynkowego. Organizacje sektora pozabankowego dodatkowo świadczą usługi o charakterze niefinansowym. Innym kryterium podziału organizacji mikrofinansowych jest rynek grup docelowych. W tym przypadku wyróżnić można: Instytucje obsługujące klientów, którzy posiadają ograniczoną zdolność do korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania, tradycyjne przedsiębiorstwa rozpoczynające działalność (starterzy) oraz funkcjonujące już mikroprzedsiębiorstwa, Instytucje kierujące ofertę do klientów nieposiadających takiej zdolności. Osoby o niskich dochodach dotknięte zjawiskiem wykluczenia finansowego. Zróżnicowanie 14
Fundusze mikropożyczkowe charakterystyka operacyjna Postać instytucjonalna i rozwiązania organizacyjne / proceduralne generalnie podobne do postaci tradycyjnej pozabankowej instytucji pożyczkowej. Zróżnicowanie zachodzi w sferze: klienta (różne kryteria segmentacji, zgodnie z misją instytucji mikropożyczkowej np. kobiety, imigranci, osoby marginalizowane) produktu (produkty o rozmaitych cechach np. specyficzne harmonogramy spłat, zróżnicowana wielkość i okresy finansowania) i podejścia operacyjnego. Trzy grupy klientów docelowych: koncentracja na usługach finansowych dla osób znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji bezrobotni, osoby cierpiące z powodu ubóstwa itp.; mikroprzedsiębiorcy firmy już działające, zazwyczaj najmniejszych rozmiarów. uzupełniająco inni. 15
Fundusze mikropożyczkowe charakterystyka operacyjna Dominują dwa podejścia operacyjne: tzw. character based lending, to znaczy uzależniania przyznania pożyczki od wyników zindywidualizowanej analizy wiarygodności i rzetelności przedsiębiorcy (analiza ekonomiczno finansowa ma drugorzędne znaczenie) oraz tzw. step lending, tj. system, w którym pierwsza pożyczka ma zawsze niewielką wartość, zaś wartość kolejnych jest coraz większa. Zasada bliskiej współpracy z klientem, polegająca na wspólnym uzgadnianiu wartości finansowania, jakie może mu się przydać, i które jednocześnie będzie w stanie spłacić, w powiązaniu z zasadą step lending. 16
Fundusze mikropożyczkowe charakterystyka operacyjna (klienci i cele) Klienci europejskich organizacji mikropożyczkowych Cele europejskich organizacji mikropożyczkowych 17
Fundusze mikropożyczkowe charakterystyka operacyjna Drugorzędna rola zabezpieczeń finansowania (mikropożyczek): Z uwagi na specyfikę klienta docelowego, nie przywiązuje się szczególnego znaczenia do kwestii zabezpieczeń, Dominujące znaczenie zabezpieczeń miękkich (nie majątkowych z uwagi na brak odpowiednich aktywów po stronie pożyczkobiorców), Zastosowanie znajdują specyficzne formy zabezpieczania transakcji np. pożyczki grupowe, lub też dochodzi do całkowitej rezygnacji ze stosowania zabezpieczeń, W zamian, koncentracja na mechanizmach character based lending oraz step lending (generalnie, wspomniana wcześniej bliska współpraca z klientem ). 18
Przykładowe rozwiązania operacyjne uproszczona dokumentacja formalno-prawna Uproszczona dokumentacja tylko zasadnicze informacje charakteryzujące wnioskodawcę, brak dokumentów planistycznych 19 http://www.funduszmikro.pl/pozyczki_dla_firm.php
Przypadek 1 (Holandia, Qredits) Średnia pożyczka ok. 17 tys. euro 20
Przypadek 1 (Holandia, Qredits) Wykorzystanie gwarancji portfelowej EFI 3 mln euro. Bardzo znaczna selektywność wniosków (dotychczas 24 tys. aplikacji). 21
Przypadek 2 (Rumunia, Patria Credit IFN S.A.) W sektorze mikrofinansowania w Rumunii największą organizacją pozabankową jest Patria Credit IFN S.A. z siedzibą w Bukareszcie (Patria Credit Institutie Financiare Nebancara S.A.). Wykorzystanie gwarancji portfelowej EFI 0,96 mln euro oraz pożyczki uprzywilejowanej 8 mln euro. Poręczenia rumuńskich funduszy gwarancyjnych (głównie Funduszu Obszarów Wiejskich) 22
Przypadek 2 (Rumunia, Patria Credit IFN S.A.) Środki z pożyczki podporządkowanej EFI 23
Przypadek 2 (Rumunia, Patria Credit IFN S.A.) 24
Pozabankowe instrumenty wspierania dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania działalności gospodarczej Działalność poręczycielska w Polsce: instytucje, rozwiązania organizacyjne, działalność Wykład monograficzny M. Gajewski (2014)
Działalność poręczeniowa - istota działalności operacyjnej Przedsiębiorca / osoba podejmująca działalność gospodarczą Poszukiwanie finansowania Bank / instytucja finansująca Historia finansowa (?) Wykonalność przedsięwzięcia (?) Dostępność zabezpieczeń (?) Jakość zabezpieczeń (?) Wynik oceny wiarygodności finansowej przedsiębiorcy i przedsięwzięcia Finansowanie Fundusz poręczeniowy (produkt finansowy, warunki formalne, procedura, zabezpieczenia) Zdolność kapitałowa funduszu NIE TAK 26
Działalność poręczeniowa na tle schematu źródeł finansowania Źródła finansowania Zewnętrzne Wewnętrzne Własne Kapitał podstawowy i zapasowy Emisja papierów udziałowych Obce Majątkowe Bieżące wpływy Amortyzacja Sprzedaż majątku Rotacja majątku obrotowego Kapitałowe Zysk zatrzymany Fundusze celowe Rezerwy Długoterminowe Kredyt inwestycyjny Pożyczka Leasing Emisja obligacji Inne Krótkoterminowe Kredyt obrotowy Pożyczka Factoring Kredyt kupiecki Emisja papierów dłużnych Inne Funkcja: zabezpieczenie zobowiązań wynikających z pozyskiwanego finansowania Zakres skala instrumentu (wielkość i okres finansowania) Zastosowanie z punktu widzenia fazy rozwojowej Instrument bardzo uniwersalny 27
Źródła finansowania a fazy rozwoju przedsiębiorstwa (zastosowanie pożyczek ze źródeł pozabankowych) Działalność poręczeniowa 28
Specyfika działalności poręczeniowej na tle innych instrumentów finansowania Instr. Sektor bankowy Fundusze pożyczkowe Fundusze mikropożyczkowe Działalności poręczeniowa Fundusze zalążkowe Faza rozwoju 29
Instrumentarium operacyjne poręczenie a gwarancja Poręczenia i gwarancje różnice i podobieństwa: Poręczenie umowa zobowiązująca, w której poręczyciel zobowiązuje się zaspokoić zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik nie wykonał zobowiązania Forma pisemna pod rygorem nieważności. Dowolność w sprawie odpłatności. Regulacja w Kodeksie cywilnym (art. 876-887). Kodeks cywilny - poręczenie Poręczenie ma charakter akcesoryjny dług poręczyciela jest uzależniony od istnienia długu głównego (poręczanego) w konsekwencji, jeśli z określonych powodów umowa główna (tworząca wierzytelność) okaże się nieważna, w takiej sytuacji zwalnia się odpowiedzialność poręczyciela (poręczycielowi przysługują zarzuty, które przysługują dłużnikowi). Gwarancja przeciwnie, zobowiązanie gwaranta jest samodzielne i nieakcesoryjne. Gwarant ponosi odpowiedzialność nie wystąpienia objętego gwarancją stanu (dłużnik nie spełni zobowiązania). Gwarant nie może podnosić wobec beneficjenta gwarancji jakichkolwiek zarzutów, które mogą przysługiwać dłużnikowi ( szersza odpowiedzialność gwaranta; np. odpowiada także wtedy, gdy dłużnik powołuje się na siłę wyższą). Prawo bankowe gwarancja bankowa Gwarancja, jako instrument zabezpieczenia jakości, w której gwarant zobowiązuje się do usunięcia wady fizycznej rzeczy lub dostarczenia rzeczy wolnej od wad (to zupełnie inna instytucja zabezpieczająca nie dotyczy zabezpieczenia zobowiązania finansowego) (regulacja w Kodeksie cywilnym, art. 577-581) 30
Geneza i rozwój funduszy poręczeniowych w Polsce początki i stan obecny Trzy szczeble organizacyjne systemu funduszy, ukształtowane historycznie pod wpływem procesów wsparcia publicznego: Szczebel centralny: 1994 2009: Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych BGK oraz 2004 2009: Fundusz Poręczeń Unijnych, 2009 Bank Gospodarstwa Krajowego (samodzielna ograniczona działalność poręczeniowa), 2013 Bank Gospodarstwa Krajowego zarządzający ogólnokrajowym programem poręczeń portfelowych tzw. gwarancja de minimis. Szczebel regionalny:(kształtowany głównie z udziałem wsparcia ze środków europejskich 2004-2006 i 2007-2013). 16 funduszy regionalnych, kształtowanych począwszy od 2002 r., w tym dwa zapoczątkowane w połowie lat 90. XX w. Szczebel lokalny: (kształtowany j.w.) Kształtowany od 1994 r. europejski Program Inicjatyw Lokalnych pierwsze fundusze poręczeniowej, sytuowane w gminach zagrożonych bezrobociem strukturalnym. Rozwój oparty o środki wsparcia publicznego poręczenie jako instrument interwencji publicznej, służącej aktywizacji finansowania z innego źródła). 31
Działalność poręczeniowa modele operacyjne Modele indywidualne Model portfelowy W warunkach polskich modele indywidulane dominują na szczeblu funduszy o zasięgu regionalnym (lokalnym). Na szczeblu krajowym jest to obecnie mechanizm portfelowy gwarancja de minimis BGK 32
Działalność poręczeniowa istota operacyjna instytucji poręczeniowej Mnożnik (teoretyczny / nominalny a realny) Kapitał Portfel poręczanych zobowiązań (wartościowo) x-krotnie przekraczający wartość kapitału zabezpieczającego udzielone zabezpieczenia. Masa zabezpieczanych zobowiązań 33
Aktualny obraz polskiego sektora funduszy poręczeniowych Sektor funduszy poręczeniowych kształtują obecnie: (1) segment jednostek działających na szczeblu regionalnym (rzadziej lokalnym), składający się z ok. 45 funduszy, dysponujących kapitałem rzędu 1,1 mld zł. Program ogólnokrajowy, prowadzony przez Bank Gospodarstwa Krajowego (tzw. gwarancja de minimis) początkowo, obejmujący jedynie kredyty obrotowe, ale od listopada 2013 r. także inwestycyjne Efektywność dyskusyjna. Zaangażowanie kapitału na koniec 2010 r. wynosiło tylko 109% (na koniec 2011 tylko 97%). Sytuacja w tym względzie uległa jednak ostatnio poprawie (I poł. 2013 r. ok. 125%). Nadal jednak poziomy te nie są uznawane za satysfakcjonujące. Główne powody niskiego zaangażowania kapitału to: brak instrumentów skłaniających fundusze do podejmowania większego ryzyka, stały dopływ środków publicznych w ramach kolejnych programów wspierających i związany z tym rosnący mianownik ułamka, opisującego stopień zaangażowania kapitału, brak efektywnych mechanizmów regwarancyjnych. Działalność poręczeniowa realizowana jest w oparciu o ogólne przepisy prawa, co ma określone konsekwencje (przepisy dotyczące tworzenia rezerw w bankach dopiero od niedawna, 2010 r., poręczenie /gwarancja zmniejsza podstawę tworzenia rezerw; ale: konieczność posiadania ratingu, nadanego przez agencję ratingową z listy KE). Konsekwencje dotyczą również bankowej oceny wiarygodności funduszu poręczeniowego (zwykle traktowany jest jak każdy inny przedsiębiorca). 34
Działalność poręczeniowa sytuacja bieżąca sektora poręczeniowego w Polsce Szczebel krajowy (BGK, de minimis) (dane w mln zł) Średnia wartość poręczenia (BGK, de minimis) wynosi ok. 203,1 tys. zł. (wg danych na koniec sierpnia 2013 r. z poręczeń skorzystało 16 453 przedsiębiorstw. 35
Działalność poręczeniowa sytuacja bieżąca sektora poręczeniowego w Polsce Fundusze lokalne i regionalne liczba udzielonych poręczeń KSFP, raport 31.12.2012 r. Liczba i wartość udzielonych poręczeń w latach 2010-2012. Obliczenia własne Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Liczba poręczeń udzielonych w danym okresie - wszystkie fundusze 7144 6118 5638 w tym poręczenia kredytów i pożyczek inwestycyjnych - wszystkie fundusze 1166 1183 1037 w tym poręczenia kredytów i pożyczek obrotowych - wszystkie fundusze 5693 4768 4374 w tym pozostałe - wszystkie fundusze 285 167 227 Wartość poręczeń udzielonych w danym okresie (tys. zł) - wszystkie fundusze 869175 968741 844056 w tym poręczenia kredytów i pożyczek inwestycyjnych - wszystkie fundusze 179146 217580 161822 w tym poręczenia kredytów i pożyczek obrotowych - wszystkie fundusze 681027 741086 667794 w tym pozostałe - wszystkie fundusze 9002 10075 14441 Średnia wartość poręczenia (ogółem) tys. zł 122 158 150 Średnia wartość poręczenia (pożyczki i kredyty inwestycyjne) tys. zł 154 184 156 Średnia wartość poręczenia (kredyty i pożyczki obrotowe) tys. zł. 120 155 153 36
Wybrane charakterystyki działalności poręczeniowej Rozkład poręczeń wg wartości Ukierunkowanie poręczeń wg kategorii beneficjenta, 2012 r. Rozkład poręczeń wg liczby KSFP, raport 31.12.2012 r. Obliczenia własne 37
Główne wyznaczniki działalności funduszy poręczeniowych Działalność poręczeniowa ma charakter pośredni decyduje fakt wystąpienia finansowania dłużnego oraz potrzeba jego zabezpieczenia. W tym sensie działalność poręczycielska ma charakter zależny (zależy od gotowości korzystania z finansowania dłużnego). Konieczność utrzymywania współpracy z dostarczycielami finansowania dłużnego (bankami, funduszami pożyczkowymi). Maksymalna wielkość zabezpieczanego zobowiązania (w wymiarze udziałowym i wartościowym, max = 80%, wartościowo zależnie od zdolności kapitałowej, zwykle w warunkach Polskich do ok. 0,5 mln zł. Odpłatność za udzielenie poręczenie prowizja podwyższa koszt pozyskania finansowania (rozmaite wielkości, sterowane regulacjami europejskimi) stawki minimalne, zależnie od oceny ryzyka poręczeniowego (rating wewnętrzny poręczanego zobowiązania, dokonywany przez fundusz poręczeniowy). Problem oceny wiarygodności poręczyciela szczególnie we współpracy z sektorem bankowym. Specyfika produktowa poręczenia transakcji finansowych oraz w mniejszym stopniu niefinansowych (np. poręczenie jako wadium przetargowe). 38
Dziękuję za uwagę!