Probl em del imitacji mikroregionów fizycznogeograficznych w krajobrazach dolin i nizin

Klasyfikacja krajobrazu. Teoria i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu. 2008, t. XX. 197-207. Probl em del imitacji mikroregionów fizycznogeograficznych w krajobrazach dolin i nizin The problem of delimiting physical geographical microregions in valley and lowland landscapes Rafał Kot Instytut Geografii UMK ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń, Polska, e-mail: rafalkot@geo.uni.torun.pl Abstract. The article considers the issue of the geocomplex delimitation on a regional scale, called physical geographical microregion. Its counterpart are район in Russian, die Macrochore in German. The physical geographical macroregion delimitations for Polish Lowland that have been conducted so far have shown that there have not been proposed any unified methods and procedures of their delimitation. Those that have been used so far have not fulfilled generally accepted rules of regionalisation, thus giving a varied view on delimited geocomplexes, as it is, e.g., in Toruń Basin. The differences among microregions proposed by many authors concern their size and space rank, which is dependent on the scale of research and the size of a research area, a method applied and delimitation criteria, and first of all, the exactness and the rank of their quality recognition. In order to delimit physical geographical microregions in Toruń s surroundings the author applied a method of leading factors. Their isolation was decided by the relief-creative processes that have dominated and have been occuring till now, as well as by the distribution and the borderline course of relief units delimited by P. Weckwerth. It was also essential to set their layout as well as to arrange them hierarchicaly to the upper rank forms. Additionally the commonly applied rules of physical geographical regionalisations were applied. According to the author the following relief units in the vicinity of Toruń should be regarded as physical geographical microregions: the riverbed of a huge lowland river along with a flood plain (a domination of fluvial processes currently active), river terrace systems along with dunes (a domination of fluvial and eolian processes active in the near past), ice-marginal valley terrace systems frequently with dune fields (glacial, fluvial and eolian processes domination), fragments of moraine uplands (glacial processes domination), outwash plain areas (glacial fluvial processes domination), and vast erosive plains (glacial fluvial processes domination). The procedure of physical geographical microregions delimitation is an attempt to establish a certain unit rank and a choice of delimitation criteria. The author assumed the superior role of the relief and proposed its portioning, which in the landscape of the valley that has a huge lowland river should be identified with microregions. Finally in Toruń s vicinity there have been recognised 18 physical geographical microregions. Geocomplexes, including microregions, delimited with established, standardised, commonly accepted and valid methods and criteria, should become a basis for the structural research and varied evaluations of environment, including geodiversity evaluation. The established, accepted and normalised methods and procedures of geocomplexes delimitation should contribute to their better practical application as the best basic units in the landscape research słowa kluczowe: regionalizacja, krajobraz dolinny i nizinny key words: regionalisation, valley and lowland landscape 197

Kot R. Wstęp W geografii fizycznej kompleksowej istnieją dwa podstawowe systemy grupowania geokompleksów: typologia i regionalizacja (Kondracki 1976, Richling 1985, Richling, Ostaszewska 1983). Pierwszy polega na grupowaniu jednostek na podstawie podobieństwa, a drugi na zasadzie odrębności. Podobieństwo lub indywidualizm mogą odnosić się do położenia lub genezy obszaru, pojedynczej cechy komponentu środowiska przyrodniczego, zespołu cech jednego lub wielu komponentów, powiązań pomiędzy cechami, powiązań pomiędzy komponentami, funkcji cech lub komponentów. Typologię najczęściej stosuje się dla jednostek małych, niższych zakresów wielkościowych. Charakterystyczne dla jednostek typologicznych jest to, że te same typy mogą występować w różnych miejscach i ich powierzchnie mogą się ze sobą nie kontaktować. Jednostki regionalne natomiast zlokalizowane są tylko w określonym miejscu. Ze względów praktycznych regionalizację stosuje się częściej dla geokompleksów wyższych zakresów taksonomicznych (Ostaszewska 2002; Richling 1992, 2007). W regionalizacji fizycznogeograficznej stosowane są dwa podejścia do wydzielania jednostek przestrzennych: dedukcyjne i indukcyjne (Richling 1992). Pierwsze polega na podziale obszaru najpierw na jednostki duże, a później na coraz mniejsze. Do dedukcyjnych metod regionalizacji należą: metoda sprzężonej analizy komponentów, nakładania konturów regionalizacji cząstkowych oraz łatwa i często stosowana metoda czynników przewodnich. Tę ostatnią w Polsce zastosowali m.in. J. Kondracki (1978, 1998, 2000) w regionalizacji fizycznogeograficznej Polski oraz A. Richling (1985) dla byłego województwa suwalskiego. Metody indukcyjne polegają na wydzielaniu najpierw małych jednostek przestrzennych zakresu topicznego lub chorycznego, a później na ich łączeniu w geokompleksy wyższego rzędu. Do tej grupy należą metody: sąsiedztwa i dendrytów, zastosowane odpowiednio dla wyspy Wolin oraz Wybrzeża Gdańskiego przez A. Marsza (1966, 197) oraz metoda analizy granic, wykorzystana dla byłego województwa białostockiego (Richling 1976). Jak podaje G. Haase (1979, za Richlingiem 1992, s. 181) w regionalizacji małych jednostek przestrzennych podstawę powinny stanowić jednostki topiczne. W przypadku większych jednostek przestrzennych ich regionalizacja uwzględniać powinna dobór cech dominujących, które wybierane są subiektywnie. Z teorią regionalizacji związanych jest szereg zasad, przedstawionych w pracy A. Richlinga (1992). Do najważniejszych z nich należą: - zasada porównywalności rezultatów regionalizacji, która mówi o tym, że wydzielone przez różnych autorów jednostki tej samej rangi, powinny być takie same; - zasada zwartości regionu, stwierdzająca, że region nie może składać się z niegraniczących ze sobą części; - zasada hierarchicznej kolejności kryteriów i powiązana z nią zasada kompleksowości, które mówią, że należy określić kolejność uwzględnianych elementów, a wybrane czynniki powinny być nadrzędne w odniesieniu do pozostałych. Powinny zostać także przeanalizowane relacje pomiędzy czynnikami w pierwszym rzędzie przewodnimi, a następnie pozostałymi; - zasada genetyczna, która zakłada, że każdy wydzielony region powinien mieć jedną genezę. Najniższą, heterogeniczną jednostką wymiaru regionalnego jest mikroregion fizycznogeograficzny. Jego odpowiednikami w literaturze obcojęzycznej są: rosyjski - rajon, łandszaftnyj rajon, niemiecka die Makrochore lub stosowane w krajach angielskojęzycznych - land region, zespół land systems lub microregion. Propozycje nazw najmniejszej jednostki przestrzennej wymiaru regionalnego na świecie, według różnych autorów, zaprezentowano w tabeli 1. Do wydzielania mikroregionów fizycznogeograficznych dla obszarów Niżu Polskiego stosowano różne kryteria i metody (Marsz 1966, 197, Bartkowski 1967, 1970, Kondracki 1969, 1972, Kozacki, Marsz, Żynda 1970, Stolzman-Pietkiewicz 1970, Richling 1976, 1985, Richling, Solon 2001). Zdaniem J. Kondrackiego (1976) wadą metod indukcyjnych wydzielania mikroregionów jest duża dowolność i nakład pracy oraz subiektywizm. Ze względu na prostotę i mniejszą pracochłonność częściej wybierane są metody dedukcyjne, a wśród nich metoda czynników przewodnich, w której głównymi kryteriami są rzeźba terenu i użytkowanie ziemi. E. Malinowska i in. (200) uważają, że w praktyce mikroregiony wydziela się na podstawie szczegółowej analizy zróżnicowania cech fizycznogeograficznych terenu oraz zmian wywołanych przez człowieka. 198

Problem delimitacji... Tabela 1. Nazwy najniższej rangi jednostki przestrzennej podziału regionalnego (mikroregionu fizycznogeograficznego) według różnych autorów* Table 1. The names of a space unit of the lowest rank in regional division according to various authors* Nazwa jednostki przestrzennej Autor i rok publikacji 1 Mikroregion G. Haase (1996) 1 Groβlandschaft, Makrochorengefüge F. Dollinger (1998) na podstawie różnych źródeł 2 mikroregion Solncev (198); J. Kondracki (1960); T. Bartkowski (197); Czeppe (1976) 2 region Milkov (198); Jamek (195); Armand (1952); Gwozdiecki (1960); 3 Mikrochore E. Neef (1963) 3 rajon N. Gwozdiecki (1960) 3 łandszaft/łandszaftnyj rajon badacze radzieccy (za J. Kondrackim 1976) Landschaft I.S. Zonneveld (1972) Makrochore E. Neef (1963); G. Haase (196); G. Haase, H. Richter (1965); K. Herz (197) Mikroregion H. Barsch (1971/1978) Mikroregion (Mikrovertikal) H. Richter (1968) Naturräumliche Groβeinheit J. Schmithüsen (199) okrug A. Isaczenko (1965) section Nakano (1963) 5 mikrochora (rajon) E. Malinowska i in. (200) 6 district ecologique M. Jurdant i In. (1977) 6 ecodistrict E.B. Wiken i in. (1980); E.B. Wiken, D.M. Welch (1979) 6 land district E.B. Winek, G.R. Ironiside (1977); P. Gimbarzewsky (1978) 7 land region A.B.A. Brink, T.G. Partridge (1965) A.B.A. Brink i in. (1966) * - opracowano na podstawie: 1 Dollinger F., 1998. Die Naturräume im Bundesland Salzburg. Erfassung chorischer Naturraumeinheiten nach morphodynamischen und morphogenetischen Kriterien zur Anwendung als Bezugsbasis in der Salzburger Raumplanung. Forschungen zur Deutschen Landeskunde, 25, 5. 2 Klimaszewski M., 1979. The importance of geomorphological, hydrographical and climatological mapping for the development of physical geography and precise knowledge of geographical environment. Folia Geographica, 12, 5-25. 3 Kondracki J. 1976. Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej. PWN. Warszawa. 28, 69, 82-83,120. Leser H., 1997. Landschaftsökologie Ansatz, Modelle, Methodik, Anwendung. Ulmer. Stuttgart. tab. 5. 202-205. 5 Malinowska E., Lewandowski W., Harasimiuk A. (red.), 200. Geoekologia i ochrona krajobrazu. Leksykon. Uniwersytet Warszawski. Warszawa. 6 Richling A., 198. Zintegrowane badania środowiska przyrodniczego w Kanadzie jako kontynuacja i rozwinięcie systemu australijskiego. Przegląd Geograficzny, t. 56, z. 3-. 151-171. 7 Widacki W., 1982. Kierunek kompleksowy w australijskiej literaturze geograficznej. Przegląd Geograficzny, t. 5, z. 3. 307-332. Mikroregiony fizycznogeograficzne dol iny dol nej Wisły Problematykę wydzielania regionów fizycznogeograficznych niskiej rangi taksonomicznej w dolinie dolnej Wisły i jej najbliższym otoczeniu poruszali po II wojnie światowej badacze ośrodków: warszawskiego (Kondracki 1978, Richling, Czajkowski 1988, Richling i in. 2005), poznańskiego (Bartkowski 1970, Krygowski 1956, 1961), toruńskiego (Galon 1973, 198, Krażewska 1963) oraz gdańskiego (Gacki, Szukalski 1982). J. Kondracki (1955) na mapie zamieszczonej w swoim opracowaniu, Kotlinę Toruńską zaliczał do regionu Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego, a Pojezierza Chełmińskie, Dobrzyńskie i Dolinę Drwęcy do Pojezierza 199

Kot R. Mazurskiego. Granicę pomiędzy wymienionymi regionami stanowiła północna krawędź Kotliny Toruńskiej. Delimitację regionów, które nazywane są regionami geomorfologicznymi, dla fragmentu obszaru okolic Torunia, zaprezentował B. Krygowski (1956, 1961). Cytowany autor przedstawił dwa podziały, w których w pierwszym przypadku kryterium delimitacji była hipsometria, a w drugim morfologia. W obydwu podziałach B. Krygowski (1956, 1961) uwzględnił także budowę geologiczną, strukturę glebową i nawodnienie, które były cechami pomocniczymi. W podziale hipsometrycznym badany obszar położony jest w obrębie jednostek IV rzędu, tj. Wysoczyzny Kujawskiej, Kotliny Toruńskiej, Wysoczyzny Chełmińskiej i Wysoczyzny Dobrzyńskiej, które pod względem rangi taksonomicznej mogą odpowiadać mezoregionowi fizycznogeograficznemu według J. Kondrackiego (1998). W ujęciu morfologicznym regiony wydzielono tylko w pd.-zach. części analizowanego obszaru. Wyróżniono tu Wysoczyznę Kujawską z subregionem Równina Inowrocławska i subregion Kotlinę Toruńską należącą do regionu Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka. Wydzielaniem regionów fizycznogeograficznych w okolicach Torunia zajmowała się także A. Krażewska (1963). Autorka ta do delimitacji subregionów, mikroregionów oraz jednostek krajobrazowych Powiatu Toruńskiego zastosowała dedukcyjną metodę czynników przewodnich. Subregiony wydzieliła na podstawie głównych jednostek rzeźby terenu. O przebiegu granic mikroregionów zdecydowała uszczegółowiona rzeźba terenu w obrębie jednostek morfologicznych wyższego rzędu. Jednostki krajobrazowe powstały na podstawie rozpoznania gleb, hydrografii, roślinności oraz użytkowania ziemi (ryc. 1). W obrębie Pradoliny Wisły-Noteci T. Bartkowski (1970) zaproponował zmianę nazw niektórych mezoregionów fizycznogeograficznych wydzielonych wcześniej przez J. Kondrackiego (1968). Prace na tym obszarze dotyczyły także uszczegółowienia podziału na jednostki regionalne w obrębie istniejących mezoregionów. Mikroregiony fizycznogeograficzne cytowany autor wydzielił na podstawie morfometrii i użytkowania terenu. Toruń i jego okolice położone są w mezoregionie Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej oraz w obrębie czterech mikroregionów: Doliny Wisły (odcinek nieszawsko-toruński), Lasów Toruńskich, Wydm Bydgosko-Toruńskich i Borów Smogorzewiecko-Bobrownickich (ryc. 1). R. Galon (1973) w regionalizacji województwa bydgoskiego, w nawiązaniu do prac J. Kondrackiego (1965) oraz A. Krażewskiej (1963), wydzielił regiony naturalne, subregiony oraz mikroregiony. W porównaniu z opracowaniem J. Kondrackiego (1965), autor ten zmienił nazewnictwo i rangę taksonomiczną wybranych jednostek. Dla trzech regionów nie określił jednoznacznie ich rangi. Późniejsza praca R. Galona (198) dotycząca delimitacji regionów fizycznogeograficznych w granicach województwa toruńskiego, nawiązała do opracowania J. Kondrackiego (1978), w którym wydzielono makroregiony, mezoregiony oraz mikroregiony fizycznogeograficzne. Wyróżnione przez R. Galona (198) typy krajobrazu naturalnego były podstawą przeprowadzenia szczegółowej regionalizacji fizycznogeograficznej. Na badanym obszarze zmieniono nazwy niektórych regionów, zaproponowano nowe, a dla wybranych jednostek, występujących fragmentarycznie w granicach badanej jednostki administracyjnej, zaproponowano nowe nazwy, ale nie określono ich rangi taksonomicznej. Delimitację mikroregionów fizycznogeograficznych dna doliny dolnej Wisły pomiędzy Fordonem, a Żuławami przeprowadzili T. Gacki i J. Szukalski (1982). Za główne kryteria przy wyznaczaniu mikroregionów cytowani autorzy przyjęli stosunki wodne terenu uwzględniając właściwości hydrogeologiczne jego poszczególnych fragmentów, tj. głębokość zalegania pierwszego poziomu wód gruntowych oraz sposób i kierunek przepływu wód powierzchniowych. W opracowaniu pominięto zbocza doliny Wisły i wysoczyzny morenowe, a jako odrębne mikroregiony potraktowano kępy wysoczyznowe w Basenie Grudziądzkim. Pod koniec lat 80. zaprezentowano regionalizację fizycznogeograficzną byłego województwa płockiego, która obejmowała także fragment doliny Wisły w Kotlinie Płockiej (A. Richling, L. Czajkowski 1988). Mikroregiony wydzielono na podstawie analizy rozkładu, zajmowanej powierzchni i częstości występowania wydzielonych przez W. Lewandowskiego (1985) typów krajobrazów. Podczas delimitacji zastosowano indukcyjną metodę analizy granic A. Richlinga (1976). W najnowszym opracowaniu regionalizacji fizycznogeograficznej przeprowadzonej dla fragmentu Kotliny Płockiej i jej otoczenia (Richling i in. 2005), zastosowano analizę jednostek krajobrazowych o określonej specyfice migracji geochemicznej, które wydzielono we wcześniejszym etapie badań. O odrębności mikroregionu decydowała przewaga typu lub typów jednostek krajobrazowych, a udział jednostek obcych, czyli według autorów np. krajobrazów dolin cieków rozcinających powierzchnie wysoczyzny, izolowanych pagórków lub wzgórz wydmowych, powinien być niewielki. Jak wynika z zaprezentowanych map 200

Problem delimitacji... Ryc. 1. Położenie Torunia i jego okolic na tle różnych podziałów fizycznogeograficznych (Andrzejewski, Kot 2006) Fig. 1. Toruń and its surroundings in relation to different physical geographical divisions (Andrzejewski, Kot 2006) 201

Kot R. mikroregionów, w obydwu przypadkach wydzielono podobne jednostki, ale przebieg ich granic w kilku miejscach jest różny. Pod koniec lat 90., podczas regionalizacji fizycznogeograficznej Polski w układzie dziesiętnym, J. Kondracki (1998, 2000) dla obszaru Kotliny Toruńskiej opisał 9 mikroregionów fizycznogeograficznych. Cytowany autor zastosował dedukcyjną metodę delimitacji, dzieląc mezoregion Kotlina Toruńska na jednostki niższego rzędu, nawiązując do wcześniejszego opracowania T. Bartkowskiego (1970). Ostatecznie J. Kondracki (1998) zmniejszył ich liczbę, zmienił ich nazwy, nadał im indeksację w układzie dziesiętnym, choć nie zaprezentował wydzielonych przez siebie mikroregionów na mapie szczegółowej. W porównaniu do propozycji T. Bartkowskiego (1970), inaczej poprowadził granice mezoregionu Kotlina Toruńska. Propozycja del imitacji mikroregionów fizycznogeograficznych na podstawie rozpoznania rzeźby terenu w dol inie Drwęcy i Wisły w okol icach Torunia Na tle ogólnego rozpoznania rzeźby terenu, która stanowi przewodnie kryterium delimitacji mikroregionów, stosunkowo łatwo poprowadzić granice jednostek przestrzennych (ryc. 2). Układ głównych jednostek morfologicznych zaprezentowany przez W. Niewiarowskiego (1968), posłużył do delimitacji mikroregionów fizycznogeograficznych w dolinie Drwęcy. Przy szczegółowym rozpoznaniu rzeźby terenu, granice wydzielonych mikroregionów dość przypadkowo przecinają poziomy terasowe tej samej rangi. Podczas delimitacji geokompleksów na omawianym obszarze, ważnym zagadnieniem jest także przebieg granicy pomiędzy mezoregionami Doliną Drwęcy oraz Kotliną Toruńską, którą na mapach przeglądowych prowadzi się w okolicach Lubicza, a także pomiędzy mikroregionami fizycznogeograficznymi należącymi na tym obszarze, bądź do Doliny Drwęcy, bądź do Kotliny Toruńskiej. Mikroregiony fizycznogeograficzne w dolinie Wisły i przylegających fragmentach wysoczyzn, wydzielono dla obszaru zaprezentowanego w monografii przyrodniczej (Andrzejewski, Weckwerth, Burak 2006). Podstawę dla ich wydzielenia stanowiły dwie szczegółowe mapy geomorfologiczne A. Tomczak (1987) i P. Weckwertha (Niewiarowski, Weckwerth 2006, s. 66, 8). Ważnym zagadnieniem podczas wydzielania regionów było określenie rangi jednostek rzeźby, które w krajobrazie doliny rzecznej i młodoglacjalnej rzeźbie jej otoczenia, powinny być utożsamiane z mikroregionami fizycznogeograficznymi. Autor niniejszej pracy przyjmuje, że rzeźba terenu w krajobrazach dolinnych i polodowcowych w średniej skali opracowania, jest najlepszym czynnikiem przewodnim dla delimitacji jednostek chorycznych i regionalnych. Opracowanie dla Niżu Polskiego modelowego systemu genetycznych jednostek rzeźby terenu, odpowiadających geokompleksom określonej rangi taksonomicznej, może ułatwić wypracowanie wzorca geokompleksów niżowych. Do delimitacji mikroregionów fizycznogeograficznych autor zastosował metodę czynników przewodnich. O ich wydzieleniu zadecydowały: dominujące i zachodzące w przeszłości lub obecnie procesy rzeźbotwórcze oraz rozmieszczenie i przebieg granic jednostek rzeźby terenu wydzielonych przez P. Weckwertha (Niewiarowski, Weckwerth 2006). Ważne było także ich położenie i hierarchiczne uporządkowanie w odniesieniu do form wyższego rzędu. Uwzględniono również powszechnie obowiązujące zasady regionalizacji fizycznogeograficznej. Według autora niniejszej pracy w okolicach Torunia następujące zespoły jednostek rzeźby terenu odpowiadać powinny mikroregionom fizycznogeograficznym: koryto dużej rzeki nizinnej z równiną zalewową (dominacja procesów fluwialnych aktywnych współcześnie), systemy teras rzecznych z wydmami (dominacja procesów fluwialnych i eolicznych aktywnych w niedalekiej przeszłości), systemy teras pradolinnych często z polami wydmowymi (dominacja procesów fluwioglacjalnych i eolicznych), fragmenty wysoczyzn morenowych (dominacja procesów glacjalnych), obszary sandrowe (dominacja procesów fluwioglacjalnych) oraz rozległe równiny erozyjne (dominacja procesów fluwioglacjalnych). Ostatecznie w okolicach Torunia rozpoznano 20 mikroregionów fizycznogeograficznych (ryc. 3.). W obrębie krajobrazów wysoczyznowych wydzielono siedem mikroregionów. Pięć w granicach mezoregionu Pojezierze Chełmińskie 315.11, i po jednym w mezoregionach Pojezierze Dobrzyńskie 315.1 i Równina Inowrocławska 315.55. Na wysoczyznach tylko jeden z wydzielonych mikroregionów, tj. Pagórki Turzna-Gronowa 315.111 występuje w całości, a pozostałe fragmentarycznie. Na badanym obszarze w Dolinie Drwęcy 315.13 wydzielono 202

Problem delimitacji... Ryc. 2. A - Propozycja przebiegu granic mikroregionów fizycznogeograficznych w dolinie Drwęcy na tle ogólnego szkicu geomorfologicznego wykonanego przez W. Niewiarowskiego (1968); B - Przebieg granic proponowanych mikroregionów w dolinie Drwęcy na tle poziomów terasowych wyznaczonych przez W. Niewiarowskiego (1968) Fig. 2. A A proposal of the course of physical geographical microregion boundaries in the Drwęca Valley on the background of the geomorphological sketch-map by W. Niewiarowski (1968); B The course of the boundaries of the proposed microregions in the Drwęca Valley on backgorund of the terrace levels delimited by W. Niewiarowski (1968) 203

Kot R. Ryc. 3. Propozycja przebiegu granic mezoregionów fizycznogeograficznych (315.11 Pojezierze Chełmińskie, 315.13 Dolina Drwęcy, 315.1 Pojezierze Dobrzyńskie, 315.35-37 Kotlina Toruńska, 315.55 Równina Inowrocławska) oraz mikroregionów fizycznogeograficznych (315.111 Pagórki Turzna-Gronowa, 315.112 Sandr Chełmżyński, 315.113 Wysoczyzna Wytrębowicka, 315.11 Równina Rychnowska, 315.115 Równina Łubianki, 315.131 Lubicka Dolina Drwęcy, 315.132 Południowe Terasy Pradolinne Kotliny Młynieckiej, 315.133 Północne Terasy Pradolinne Kotliny Młynieckiej, 315.11 Wysoczyzna Dobrzejewicka, 315.352 Równina Górska, 315.353 Równina Toruńska, 315.35 Równina Ciechocińska, 315.363 Rozgarckie Terasy Wisły, 315.36 Czerniewickie Terasy Wisły, 315.365 Grabowieckie Terasy Wisły, 315.366 Stajenczyńskie Terasy Wisły, 315.369 Sąsieczneńskie Terasy Pradolinne (Lasy Sąsieczneńskie), 315.373 Toruńskie Terasy Pradolinne (Lasy Toruńskie), 315.377 Chorągiewskie Terasy Pradolinne (Wydmy Bydgosko-Toruńskie), 315.551 Równina Gniewkowska) okolic Torunia według autora artykułu Fig. 3. The proposal of mezoregion boundaries course (315.11 Chełmno Lakeland, 315.13 Drwęca Valley, 315.1 Dobrzyń Lakeland, 315.35-37 Toruń Basin, 315.55 Inowrocław Plain) and physical geographical microregions of Toruń s surroundings (315.111 Turzno-Gronowo Hills, 315.112 Chełmża Outwash, 315.113 Wytrębowice Moraine Plateau, 315.11 Rychnowo Plain, 315.115 Łubianka Plain, 315.131 Lubicz Drwęca Valley, 315.132 Southern Terraces of Ice-Marginal Valley in Młyniec Basin, 315.133 Northern Terraces of Ice-Marginal Valley in Młyniec Basin, 315.11 Dobrzejewice Moraine Plateau, 315.352 Górsk Plain, 315.353 Toruń Plain, 315.35 Ciechocinek Plain, 315.363 Rozgarty Vistula Terraces, 315.36 Czerniewice Vistula Terraces, 315.365 Grabowiec Vistula Terraces, 315.366 Stajenczynki Vistula Terraces, 315.369 Sąsieczno Ice-Marginal Valley Terraces (Sąsieczno Forests), 315.373 Toruń Ice-Marginal Valley Terraces (Toruń Forests), 315.377 Chorągiewka Ice-Marginal Valley Terraces (Bydgoszcz-Toruń Dunes) 315.551 Gniewkowo Plain) (by the author) 20

Problem delimitacji... trzy mikroregiony. Zdaniem autora, na podstawie szczegółowego rozpoznania jednostek rzeźby terenu, granica pomiędzy mezoregionami Dolina Drwęcy i Kotlina Toruńska 315.35-37, powinna zostać zmieniona. Lubicki odcinek Drwęcy obejmuje odcinek doliny rzecznej w Kotlinie Młynieckiej, gdzie rozcina wysoczyznę i wysokie terasy pradolinne oraz wysokie poziomy teras pradolinnych na wschód od Torunia. Granica mezoregionu Dolina Drwęcy powinna przebiegać jak na ryc. 3, a nie w miejscu, w którym prowadziło się ją dotychczas, głównie na podstawie ogólnych szkiców rzeźby terenu. Dalej dolina Drwęcy biegnie na zachód, rozcinając najpierw wyższe poziomy terasowe Wisły, a później jej równinę zalewową, wpadając w okolicach Złotorii do Wisły. Te dwa odcinki doliny są jednostkami rzeźby terenu niższej kategorii i reprezentują one dwa geokompleksy niższej rangi taksonomicznej (tereny), zaliczane odpowiednio do dwóch różnych mikroregionów: Grabowieckich Teras Wisły 315.365 i Równiny Toruńskiej 315.353. Wymienione mikroregiony należą już do mezoregionu Kotliny Toruńskiej 315.35-37. Lubicki odcinek doliny Drwęcy, jako odrębna jednostka rzeźby i odrębny mikroregion, dzieli wyższe poziomy pradolinne w Kotlinie Młynieckiej na dwa mikroregiony: Południowe (315.132) oraz Północne Terasy Pradolinne Kotliny Młynieckiej (315.133). Tak wydzielone jednostki regionalne spełniają warunki przyjmowanej w regionalizacji zasady zwartości regionu. W obrębie badanego fragmentu mezoregionu Kotliny Toruńskiej, wydzielono dziesięć mikroregionów fizycznogeograficznych. Trzy obejmują wysokie poziomy teras pradolinnych (Sąsieczneńskie Terasy Pradolinne (Lasy Sąsieczneńskie) 315.369; Toruńskie Terasy Pradolinne (Lasy Toruńskie) 315.373; Chorągiewskie Terasy Pradolinne (Wydmy Bydgosko-Toruńskie) 315.377). Kolejne cztery położone są w obrębie teras rzecznych (Rozgarckie Terasy Wisły 315.363; Czerniewickie Terasy Wisły 315.36; Grabowieckie Terasy Wisły 315.365; Stajenczyńskie Terasy Wisły 315.366), a najniżej położone wydzielono w obrębie równiny zalewowej Wisły wraz z jej korytem (Równina Górska 315.352, Równina Toruńska 315.353, Równina Ciechocińska 315.35. Wnioski Przeprowadzone dotychczas delimitacje mikroregionów fizycznogeograficznych dla obszarów Niżu Polskiego wykazały, że nie wypracowano jednolitych metod i procedur ich wydzielania. Stosowane do tej pory podziały, często nie spełniają wszystkich ogólnie przyjętych zasad regionalizacji i przez to dają różny obraz wydzielonych geokompleksów, jak np. w Kotlinie Toruńskiej (ryc. 1). Różnice pomiędzy proponowanymi przez wielu autorów mikroregionami dotyczą przede wszystkim ich wielkości i rangi przestrzennej, co uzależnione jest głównie od skali opracowania i wielkości obszaru badań, przyjętej metody i kryteriów delimitacji (przede wszystkim dokładności i rangi ich jakościowego rozpoznania). Istnieje konieczność wypracowania jak najbardziej obiektywnej i możliwie prostej metody delimitacji geokompleksów różnej rangi taksonomicznej. Zaprezentowana procedura wydzielania mikroregionów fizycznogeograficznych jest pewną próbą ustalenia odpowiedniej rangi jednostki i wyboru kryteriów delimitacji. Autor przyjął nadrzędną rolę rzeźby terenu i zaproponował jej wydzielenia, które w krajobrazie doliny dużej, nizinnej rzeki powinny być utożsamiane z mikroregionami. Takie podejście umożliwia zachowanie głównych zasad regionalizacji: obiektywności istnienia jednostek regionalnych, porównywalności rezultatów regionalizacji, hierarchicznej kolejności i kompleksowości. Nowe propozycje regionalizacji fizycznogeograficznej okolic Torunia, w porównaniu do wcześniejszych podziałów prezentowanych w niniejszym artykule, dotyczą przede wszystkim: nowego przebiegu granicy pomiędzy mezoregionami Kotlina Toruńska i Dolina Drwęcy, innego rozmieszczenia granic mikroregionów, nowego ich nazewnictwa oraz indeksacji, nawiązującej do tej zaproponowanej przez J. Kondrackiego (1998) (ryc. 3). Geokompleksy, w tym także mikroregiony, wydzielone na podstawie wypracowanych, standardowych, powszechnie akceptowanych i obowiązujących metod oraz kryteriów, powinny być podstawą dla badania struktury oraz wszelkiego rodzaju ocen środowiska przyrodniczego, w tym także oceny georóżnorodności (Kot 2006). Tak sformalizowane procedury powinny umożliwiać porównywanie uzyskanych wyników badań na różnych obszarach i przez różnych autorów, co powinno wpływać na ich obiektywizm i komplementarność. Wypracowane i akceptowane oraz znormalizowane metody i procedury delimitacji geokompleksów, powinny przyczynić się do ich lepszego praktycznego zastosowania, jako najlepszych pól podstawowych w badaniach krajobrazu (patrz Pietrzak 1998, Balon 2007). 205

Kot R. Literatura Andrzejewski L., Kot R., 2006. O położeniu Torunia. [W:] Andrzejewski L., Weckwerth P., Burak Sz. (red.). Toruń i jego okolice monografia przyrodnicza. Wydawnictwo UMK. Toruń. 27-3. Balon J., 2007. Unifikacja typów geokompleksów w skali kraju podstawą waloryzacji krajobrazu. [W:] Kistowski M., Korwel-Lejkowska B. (red.). Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym. Problemy Ekologii Krajobrazu, 19, 25-33. Bartkowski T., 1967. Ocena tzw. przyrodniczego środowiska geograficznego północno-zachodniej i zachodniej rubieży województwa poznańskiego dla potrzeb planowania regionalnego. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, t. 19. 7-0. Bartkowski T., 1970. Opis regionalny. [W:] Wielkopolska i Środkowe Nadodrze. PWN. Warszawa. 26-368. Dollinger F., 1998. Die Naturräume im Bundesland Salzburg. Erfassung chorischer Naturraumeinheiten nach morphodynamischen und morphogenetischen Kriterien zur Anwendung als Bezugsbasis in der Salzburger Raumplanung. Forschungen zur Deutschen Landeskunde 25. 5. Gacki T., Szukalski J., 1982. Morfostruktura krajobrazu i zróżnicowanie regionalne. [W:] Augustowski B. (red.). Dolina dolnej Wisły. Wydawnictwo PAN. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław. 219-238. Galon R., 1973. O położeniu Torunia. [W:] Toruń i jego okolice studia geograficzne i przyrodnicze. AUNC. Geografia 10, z. 32. 5-11. Galon R., 1973. Regiony naturalne. [W:] Województwo bydgoskie. Krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka. PWN. Poznań. 71-76. Galon R., 198. Typy krajobrazu naturalnego i regiony fizycznogeograficzne. [W:] Galon R. (red.). Województwo toruńskie przyroda-ludność i osadnictwo-gospodarka. PWN. Poznań. 251-259. Haase G., 1979. Das Geom als regionischer Normtyp der Naturraumgliederung. Potsdamer Forschungen. Reihe B, Heft 15. 75-9. Klimaszewski M., 1979. The importance of geomorphological, hydrographical and climatological mapping for the development of physical geography and precise knowledge of geographical environment. Folia Geographica12. 5-25. Kondracki J., 1955. Problematyka fizycznogeograficznej regionalizacji Polski. Przegląd Geograficzny, t. XXVII, z. 2. 289-305. Kondracki J., 1965. Geografia fizyczna Polski. PWN. Warszawa. Kondracki J., 1968. Fizycznogeograficzna regionalizacja Polski i krajów sąsiednich w systemie dziesiętnym. [W:] Kondracki J. (red.). Problemy regionalizacji fizycznogeograficznej. Prace Geogr. IG PAN, nr 69.13-1. Kondracki J., 1969. Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej Polski. PWN. Warszawa. Kondracki J., 1972. Polska północno-wschodnia. PWN. Warszawa. Kondracki J., 1976. Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej. PWN. Warszawa. Kondracki J., 1978. Geografia fizyczna Polski. PWN. Warszawa. Kondracki J., 1998. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kot R., 2006. Georóżnorodność problem jej oceny i zastosowania w ochronie i kształtowaniu środowiska na przykładzie fordońskiego odcinka doliny dolnej Wisły i jej otoczenia. Studia Soc. Sci. Torun., Sec. C, 11, 2, Toruń. Kozacki L. Marsz A. Żynda S. 1970. Metoda wyznaczania mikroregionów w oparciu o kryterium morfometrii i użytkowania terenu. Zeszyty Naukowe UAM, t. 9, Poznań. 23-26. Krażewska A., 1963. Podział Powiatu Toruńskiego na jednostki geograficzno-fizyczne z uwzględnieniem ich kwalifikacji gospodarczej. Zeszyty Naukowe UMK, Geografia II, Toruń. 79-90. Krygowski B., 1956. O dwóch różnych podziałach Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, t. III, Poznań. 75-112. Krygowski B., 1961. Geografia fizyczna Niziny Wielkopolskiej. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Poznań. 206

Problem delimitacji... Leser H., 1997. Landschaftsökologie Ansatz, Modelle, Methodik, Anwendung. Ulmer. Stuttgart. Tab. 5. 202-205. Lewandowski W., 1985. Mapa typów krajobrazu województwa płockiego. [W:] Dynamika przekształceń środowiska przyrodniczego w strefie oddziaływania Mazowieckich Zakładów Rafineryjnych i Petrochemicznych. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW. Malinowska E., Lewandowski W., Harasimiuk A. (red.), 200. Geoekologia i ochrona krajobrazu. Leksykon. Wydawnictwo UW. Warszawa. Marsz A., 1966. Próba regionalizacji fizycznogeograficznej wyspy Wolin. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, t. XVII, Poznań. Marsz A.,197. A new method of physiographic regionalisation. Questiones Geographicae, 1, UAM Poznań. Niewiarowski W., 1968. Morfologia i rozwój pradoliny i doliny dolnej Drwęcy. Studia Soc. Sci. Torun., Sec. C, 6, 5, Toruń. Niewiarowski W., Weckwerth P., 2006. Geneza i rozwój rzeźby terenu. [W:] Andrzejewski L., Weckwerth P., Burak Sz. (red.). Toruń i jego okolice monografia przyrodnicza. Wydawnictwo UMK. Toruń. 65-98. Ostaszewska K., 2002. Geografia krajobrazu. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Pietrzak M., 1998. Syntezy krajobrazowe założenia, problemy, zastosowania. Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Poznań. Richling A., 1976. Analiza i struktura środowiska geograficznego i nowa metoda regionalizacji fizycznogeograficznej (na przykładzie województwa białostockiego). Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego, 10. Wydawnictwo UW. Warszawa. Richling A., 198. Zintegrowane badania środowiska przyrodniczego w Kanadzie jako kontynuacja i rozwinięcie systemu australijskiego. Przegląd Geograficzny, t. 56, z. 3-.151-171. Richling A., 1985. Typologia mikroregionów fizycznogeograficznych w granicach województwa suwalskiego. Przegląd Geograficzny, t. 57, z. 1-2. 123-138. Richling A., 1992. Kompleksowa geografia fizyczna. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Richling A. (red.), 2007. Geograficzne badania środowiska przyrodniczego. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Richling A., Czajkowski L., 1988. Regionalizacja fizyczno-geograficzna województwa płockiego. Notatki Płockie, 1, 13. 0-3. Richling A., Malinowska E., Lechnio J., 2005. Typologia i regionalizacja krajobrazu terenów w strefie oddziaływania płockiego zespołu miejsko-przemysłowego [W:] Richling A., Lechnio J. (red.). Z problematyki funkcjonowania krajobrazów nizinnych. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW. Warszawa. 29-5. Richling A., Ostaszewska K., 1983. Z metodyki wyróżniania geokompleksów częściowych. Przegląd Geograficzny, t. 55, z. 1. 157-169. Richling A., Solon J., 2001. Położenie Wigierskiego Parku Narodowego na tle wybranych regionalizacji. [W:] Richling A., Solon J. (red.). Z badań nad strukturą i funkcjonowaniem Wigierskiego Parku Narodowego. Wydawnictwo Akademickie DIALOG. Warszawa. Stolzman-Pietkiewicz M.,1970. Porównanie regionalizacji przeprowadzonej metodą sąsiedztwa z regionalizacją opartą o morfometrię i użytkowanie terenu na przykładzie wyspy Wolin. Zeszyty Naukowe UAM, t. 9. 33-2. Tomczak A., 1987. Evolution of the Vistula valley in the Torun Basin in the Late Glacial and Holocene. [W:] Starkel L. (red.). Evolution of the Vistula River valley during the last 15 000 years. II, Geographical Studies. Special Issue,, IGiPZ PAN. 207-232. Widacki W., 1982. Kierunek kompleksowy w australijskiej literaturze geograficznej. Przegląd Geograficzny, t. 5, z. 3. 307-332. 207