Bezrobocie jako zjawisko społeczne. Społeczne skutki bezrobocia dr Piotr Ostrowski Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski
Bezrobocie kwestią wyboru społecznego Bezrobocie nie jest oczywistym zjawiskiem społecznym Rozmiary bezrobocia jako efekt wyboru społecznego (w ramach gospodarki rynkowej moŝna uznać zjawisko bezrobocia lub całkowicie go nie uznawać) Wpływ systemu wartości społeczeństwa, idei wyrastających na tym gruncie i tradycji porządku społecznego
Bezrobocie kwestią wyboru społecznego Istnieją kraje, gdzie bezrobocie, choć obiektywnie mogłoby istnieć, praktycznie nie istnieje - zorientowanie całej polityki na jego zapobieganie Praca jako wartość sama w sobie: stabilizujące funkcje społeczne w odniesieniu do porządku społecznego i egzystencji jednostek Praca na niby, tzw. niepowaŝne podejście do pracy - nie występują: system wartości społecznych odnoszonych do faktu bycia pracownikiem
Bezrobocie kwestią wyboru społecznego Istnieją teŝ kraje, które borykają się z problemem bezrobocia, daleko wykraczającego poza jego poziom uznawany za bezpieczny Praca w tym układzie jest waŝna ze względu na swe materialne skutki, natomiast mniej waŝna w wymiarze zadowolenia z treści pracy
Polska definicja bezrobocia Główny Urząd Statystyczny przyjmuje, Ŝe bezrobotnymi są osoby (1) w wielu 15 lat i więcej, (2) które w okresie badanego tygodnia nie wykonywały pracy przynoszącej zarobek, dłuŝszej niŝ 1 godzinę oraz (3) w ciągu ostatnich czterech tygodni poszukiwały pracy i były gotowe ją podjąć (badania BAEL) Urzędy pracy definiują bezrobotnych zgodnie z treścią Ustawy z dn. 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy i na tej podstawie ich rejestrują. Urzędy pracy rejestrują osoby w wieku 18-60 lat dla kobiet oraz 18-65 lat dla męŝczyzn Dane GUS wydają się bardziej wiarygodne (nie są związane z kwestią ubezpieczenia społecznego i pobierania zasiłków)
Poziom bezrobocia w Polsce Na tle innych krajów stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce przed ponad dekadę była bardzo wysoka, a i tak obecnie utrzymuje się na obrębie stanów wyŝszych W Polsce po roku 1990 aŝ do I kwartału 2007 roku nie było ono mniejsze niŝ 10%; (rok 1990 naleŝy traktować jako przynaleŝny do starego systemu; pierwszy rok uwolnienia gospodarki od zasad nakazowych)
Poziom bezrobocia w Polsce Stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce w ostatnich 20 latach na dzień 31 grudnia kształtowała się następująco (dane za 2010 pochodzą z dn. 30/09/2010): 25 20 15 10 5 0 6,5 12,2 14,3 16,4 16 14,9 13,2 10,3 10,4 13,1 15,1 17,5 20 20 19 17,6 14,8 11,2 9,5 12,1 11,5 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Bezrobocie w Polsce: wybory społeczne po 1989 roku Społeczne przyzwolenie na bezrobocie w początkowych latach transformacji w Polsce (ale raczej niewielkie bezrobocie higieniczne ): czynnik zwiększenia dyscypliny i morale pracy oraz wynik akceptacji zmian zasad funkcjonowania gospodarki w kierunku modelu rynkowego ZałoŜenie pełnego zatrudnienia przez poprzedni układ gospodarowania: zjawisko nadzatrudnienia (bezrobocie utajone, przerosty w zatrudnieniu)
Bezrobocie w Polsce: wybory społeczne po 1989 roku Wyrwanie się rozmiarów bezrobocia spod jakiejkolwiek kontroli: wpływ na kondycję gospodarki (zjawisko ograniczania globalnego popytu rynkowego) oraz na społeczeństwo (zagroŝenie bytu) Wysoki poziom bezrobocia jakiego doświadczono, nie był akceptowany społecznie (obowiązek pracy jako silna norma społeczna): Polacy chcą pracować, poczuwają się do takiego obowiązku, a środków utrzymania szukają poprzez wytęŝoną pracę Rozległość pracy w szarej strefie potwierdza tezę
Typy bezrobocia W literaturze wyróŝnia się najczęściej trzy typy bezrobocia: frykcyjne strukturalne cykliczne
Podzatrunienie (underemployment) Podzatrudnienie nie spoŝytkowuje kwalifikacji i umiejętności osoby pracującej (wykonywanie pracy niewymagającej tak wysokich kwalifikacji, jakie posiada pracujący) To takŝe zatrudnienie, które jest niewystarczające w zakresie wymiaru czasu pracy w stosunku do woli osoby pracującej (ktoś, kto chciałby pracować w pełnym wymiarze czasu pracy, dostaje jedynie pracę w niepełnym wymiarze)
Bezrobocie długoterminowe Pozostawanie bez pracy, pomimo woli jej podjęcia, w okresie dłuŝszym niŝ 12 miesięcy Przyczyną są głównie strukturalne niedopasowania gospodarki do wymogów rynku, czyli ma ono charakter bezrobocia strukturalnego Głównie rejestrowane na płytkich rynkach lokalnych, które upadają nie doczekawszy rekonstrukcji Generalnie im większa stopa bezrobocia, tym większy w niej udział kategorii długoterminowych: stałe odmawiane zatrudnienia tym samym ludziom marginalnym Stwarza o wiele większe społeczne problemy niŝ bezrobocie krótkoterminowe
Skutki bezrobocia długoterminowego Bezrobocie długoterminowe łączone jest z biedą. ObniŜanie zasobów finansowych rodziny bezrobotnego, powodujących eliminację ze środowiska społecznego, w którym ona się znajduje i dodatkowo uniemoŝliwia poszukiwanie pracy Bezrobotny nie ma po dłuŝszym czasie pieniędzy na porządne, nie wzbudzające niechęci ubranie, na bilety komunikacyjne ani na zamieszczanie ogłoszeń. Dom staje się swoistym więzieniem Długoterminowi bezrobotni, nawet jeśli w punkcie wyjścia mają jakieś kwalifikacje, w miarę upływu miesięcy i lat bez zajęcia dekwalifikują się Ostatecznie nabierają przekonania, Ŝe są ludźmi zbędnymi
Bezrobocie długoterminowe Problem bezrobocia długoterminowego w Polsce był przed długi czas powaŝny. Wynosiło ono (wg danych GUS): Rok 1993 1995 1997 2000 2005 2009 % 44,00 37,36 44,25 44,63 52,40 25,22
Skutki bezrobocia długoterminowego Bezrobocie długoterminowe łączone jest z biedą: obniŝanie zasobów finansowych rodziny bezrobotnego, powodujących eliminację ze środowiska społecznego, w którym ona się znajduje i dodatkowo uniemoŝliwia poszukiwanie pracy Bezrobotny nie ma po dłuŝszym czasie pieniędzy na porządne, nie wzbudzające niechęci ubranie, na bilety komunikacyjne ani na zamieszczanie ogłoszeń. Dom staje się swoistym więzieniem Długoterminowi bezrobotni, nawet jeśli w punkcie wyjścia mają jakieś kwalifikacje, w miarę upływu miesięcy i lat bez zajęcia dekwalifikują się Ostatecznie nabierają przekonania, Ŝe są ludźmi zbędnymi
Skutki bezrobocia długoterminowego Bezczynność zawodowa: utrata umiejętności, brak moŝliwości zdobycia doświadczenia, obniŝanie morale pracy, a motywacja do pracy stopniowo zaczyna opierać się na potrzebach podstawowych (np. mniej waŝne stają się potrzeby afiliacyjne czy związane z rozwojem) Bezrobotny długoterminowy wypada z podstawowego nurtu Ŝycia społecznego: marginalizuje się, marginalizuje się jego rodzina oraz dochodzi do jej patologizacji; stopniowo przestaje ona być miejscem wychowania normalnych, zdrowych ludzi zdolnych efektywnie podjąć role społeczne dorosłego
Społeczne skutki bezrobocia a hipoteza funkcji higienicznych Hipoteza dotycząca higienicznych skutkach bezrobocia: bezrobocie jest informacją dla pracujących, by nie obniŝali swojej dyscypliny i morale pracy (ci, którzy stracili pracę byli prawdopodobnie słabymi pracownikami, skoro zostali zwolnieni) W rzeczywistości, gdy zamykany jest zakład pracy i zwalniana cała załoga, niezwykle trudno jest osądzić, Ŝe odpowiedzialna za bankructwo właśnie ona. Pewna jej część, to pracownicy sumienni, wydajni, zdyscyplinowani, lojalni i twórczy. RównieŜ wtedy, gdy zwalniana jest tylko część załogi nie moŝna z góry zakładać, Ŝe zwolniono najmniej wydajnych. Zwalnia się zwykle pracowników z niewielkim staŝem pracy, słabo zakotwiczonych w układzie organizacyjnym i społecznym
Społeczne skutki bezrobocia: a hipoteza funkcji higienicznych Proces wykształcania się właściwych postaw wobec pracy jest powolniejszy niŝ przypuszczano: przy masowym bezrobociu, na skutek zniechęcenia, frustracji, utraty nadziei, spada wśród bezrobotnych wiara w uzyskanie pracy, szczególnie wśród tych bezrobotnych, którzy mieli za sobą wieloletni staŝ pracy, a jej utratę postrzegali jako niezasłuŝoną i zaskakującą Jedyny efekt w Polsce: wzrost znaczenia rangi pracy Wzrosło jednak takŝe lękowe nastawienie do pracy: dobra praca jest postrzegana jako praca dająca stabilność i stały dochód Obawy przed bezrobociem hamują chęć podjęcia starań o zmianę pracy na lepszą. Pracownicy obawiają się, Ŝe nie uzyskają lepszej, stabilniejszej pozycji i nie wierzą takŝe, by we własnym zakresie mogli podjąć pracę na własny rachunek
Społeczne skutki bezrobocia Skutki, które wpływają na funkcjonowanie całości społecznych typu rodzina, małŝeństwo, gmina, zakład pracy, ostatecznie cała gospodarka i społeczeństwo Ekonomiści: bezrobocie jako przeciwna strona zatrudnienia oznacza niewykorzystywanie podstawowego zasobu społecznego, czyli zasobów ludzkich Badania budŝetów domowych: w rodzinach, gdzie choć jedna osoba jest bezrobotna następuje ograniczenie wydatków (znaczenie dla globalnego popytu)
Społeczne skutki bezrobocia Skutki społeczno-psychologiczne są liczne, wielozakresowe, odłoŝone w czasie nie tylko doraźne Nawet jeśli są doświadczane w skali indywidualnej (np. zaburzenia nerwowe), to ich koszty społeczne, oznaczające leczenie, są w długim okresie czasu bardzo wysokie Wpływ dezintegrujący na rodziny czyni zuboŝonymi procesy socjalizacji do pracy w jej obrębie: izolowanie się towarzysko do szerszych struktur pokrewieństwa, od kręgu znajomych i przyjaciół, od sąsiadów i społeczności szkolnych, co jest związane z ograniczonym zasobem pieniędzy i spadkiem samopowaŝania wśród bezrobotnych Samobójstwa wśród bezrobotnych są częstsze niŝ wśród osób pracujących (zachwianie roli społecznej osoby pracującej)
Społeczne skutki bezrobocia MłodzieŜ w ośrodkach miejskich, długotrwale bezrobotna wchodzi w struktury gangów lub jest naraŝona na inne negatywne podkultury Wzrasta ogólnie poziom przestępstw i wykroczeń na terenach objętych bezrobociem. Klasa średnia musi wydawać coraz więcej pieniędzy na ubezpieczenia, ochronę zdrowia, Ŝycia i mienia, bezpieczeństwo dzieci w szkołach i w miejscach publicznych. Panuje ogólna psychoza zagroŝenia przestępczością
Społeczne skutki bezrobocia Brak zadowolenia z demokracji w Polsce: bezrobotni aktualni i z takim doświadczeniem, rzadziej niŝ osoby pracujące, biorą udział w wyborach parlamentarnych oraz gorzej oceniają stan obecnej gospodarki w porównaniu z gospodarką przed rokiem 1989 Sukces wyborczy Stanisława Tymińskiego w 1990 r. czy wejście do Sejmu Samoobrony w 2005 r. jest wynikiem szukania alternatywy politycznej, przez część rozczarowanych bezrobotnych (większość spośród nich w ogóle nie bierze działu w wyborach)
Dziękuję za uwagę dr Piotr Ostrowski Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski