UKRAI SKIE PRÓBY DYWERSYFIKACJI RÓDE ENERGII I DOSTAW SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH

Teka Kom. Politol. Stos. Mi dzynar. OL PAN, 2014, 9, 75 88 UKRAI SKIE PRÓBY DYWERSYFIKACJI RÓDE ENERGII I DOSTAW SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH Adriana Rybak Justyna Solarz Wydzia Politologii, Uniwersytet Marii Curie-Sk odowskiej Plac Litewski 3, 20-080 Lublin, rybakada@wp.pl, solarz90@gmail.com Streszczenie. Poszukiwanie nowych róde energii w XXI wieku jest jednym z nadrz dnych celów polityki pa stwa, które d y do zagwarantowania bezpiecze stwa energetycznego. Ukraina, jako pa stwo powsta e po rozpadzie Zwi zku Radzieckiego boryka si z problemem uzale nienia importu surowców energetycznych od jednego dostawcy, jakim jest Federacja Rosyjska. Projekty dywersyþ kacji zasobów energetycznych Ukrainy s racjonaln prób zniwelowania rosyjskich wp ywów na polityk pa stwa. S owa kluczowe: Ukraina, dywersyþ kacja, odnawialne ród a energii, gaz upkowy, terminal LNG WST P Dost p pa stwa do no ników energii stanowi kluczow rol w zapewnieniu jego bezpiecze stwa i rozwoju gospodarczego. Bezpiecze stwo energetyczne deþ niuje si jako dost pno energii w ka dym czasie, w wystarczaj cej ilo- ci, w ró nych formach i co istotne po rozs dnej cenie 1. Zachwianie tego systemu energetycznego mo e znacz co wp yn na za amanie si ca ej gospodarki. Dlatego te istotne staje si d enie do dywersyþ kacji róde energii, co niweluje ewentualne uzale nienie ekonomiczne (a nawet podporz dkowanie polityczne) od g ównego eksportera surowców. Ukraina od momentu uzyskania niepodleg o ci stanowi najwa niejsz cz tradycyjnej strefy wp ywów Federacji Rosyjskiej. Rosja jest g ównym dostawc surowców energetycznych do Ukrainy, co niejako jest zdeterminowane geogra- Þ cznie i geopolitycznie. Jednak bior c pod uwag fakt, e polityka energetyczna w przypadku Rosji jest podstawowym narz dziem polityki zagranicznej, takie s. 18 19. 1 E. Cziomer, Mi dzynarodowe bezpiecze stwo energetyczne w XXI wieku, Kraków 2008,

76 Adriana Rybak, Justyna Solarz uzale nienie Ukrainy od jej wschodniego s siada jest wyj tkowo niekorzystne. Od og oszenia niepodleg o ci przez Ukrain min o ponad dwadzie cia lat, lecz widzimy utrzymuj cy si impas w próbie wypracowania odpowiedniej bazy prawnej, efektywnie dywersyþ kuj cej, oraz skutecznie uniezale niaj cej zaplecze energetyczne od rosyjskiego dostawcy 2. Ukrai skie zasoby surowców s niewielkie, natomiast gospodarka stosunkowo wysoce energoch onna, co implikuje uzale nienie pa stwa od dostaw z zewn trz. Mimo e w ostatnich latach poziom konsumpcji spada ze 118 mld m³ w 1991 roku, do niespe na 55 mld m³ w 2012 roku, Ukraina pozostaje znacz cym konsumentem gazu trzynastym na wiecie i pi tym w Europie 3. Istotn rol w bilansie energetycznym pa stwa odgrywa gaz, zaspokajaj cy blisko 40% zapotrzebowania pa stwa na energi. Ukraina z w asnych z ó wydobywa 20 mld m 3, natomiast reszt (czyli oko o 50 mld m 3 ) sprowadza z Rosji lub za jej po rednictwem. Problemy z zaopatrzeniem w rop naftow s ju mniejsze, mimo e zasoby ukrai skie pozwalaj na pokrycie jedynie 10% zapotrzebowania na ten surowiec, poniewa sektor naftowy w Rosji zosta sprywatyzowany a handel rop jest tak e mniej upolityczniony 4. Polityka energetyczna Rosji wobec Ukrainy stanowi w du ej mierze narz dzie presji politycznej, a Rosji zale y na ograniczeniu niezale no ci ukrai skiej nie tylko w wymiarze gospodarczym, ale równie politycznym. Pierwszy kryzys gazowy, maj cy pod o e polityczne rozpocz si w 2006 roku i by odpowiedzi strony rosyjskiej na wydarzenia pomara czowej rewolucji. Pod koniec 2005 roku Gazprom zarzuci w adzom Naftohazu (najwi kszego ukrai skiego przedsi biorstwa w sektorze paliwowo-energetycznym) zaw aszczenie podziemnych zbiorników gazu rosyjskiego. Jednocze nie trwa y negocjacje dotycz ce ceny surowca, któr Federacja Rosyjska sukcesywnie podnosi a W adimir Putin zaproponowa Ukrainie po yczk na pokrycie kosztu zakupu gazu, a nast pnie odroczenie wzrostu cen do kwietnia 2006 roku. Obie propozycje zosta y odrzucone i w efekcie z dniem 1 stycznia 2006 roku zmniejszono dostawy gazu na Ukrain o 120 mln m 3 na dob 5. Kolejnym przyk adem by a wojna gazowa z 2009 roku, kiedy to Gazprom wstrzyma dostawy gazu na Ukrain, a nast pnie tranzyt surowca do odbiorców europejskich. Powodem tych dzia- a by niezap acony d ug za dostawy gazu. Rosyjski koncern zarzuca tak e stronie ukrai skiej bezprawne przejmowanie surowca i wy czenie ruroci gów 2 K. Potyahaylo, Polityka bezpiecze stwa energetycznego Ukrainy, w: Bezpiecze stwo energetyczne: surowce kopalne VS alternatywne ród a energii, red. P. Kwiatkiewicz, Pozna 2013, s. 147. 3 Ukraine U.S. Energy Information Administration, http://www.eia.gov/countries/country-data.cfm?þ ps=up (dost p: 29.03.2013). 4 E. Wyciszkiewicz, Geopolityka ruroci gów, Warszawa 2008, s. 105 106. 5 Polityka energetyczna i bezpiecze stwa Federacji Rosyjskiej a ukrai ski kryzys gazowy, http://www.geopolityka.org/analizy/877-polityka-energetyczna-i-bezpieczenstwa-federacjirosyjskiej-a-ukrainski-kryzys-gazowy (dost p: 01.09.2014).

UKRAI SKIE PRÓBY DYWERSYFIKACJI RÓDE ENERGII I DOSTAW... 77 go transportuj cych 6. Ponadto, kontrowersje wzbudzaj nie tylko wysokie ceny gazu, ale tak e dwustronne kontrakty z lat 2009 i 2010, opatrzone w klauzul take or pay, obliguj ce Ukrain do kupna gazu w bardzo wysokiej cenie, ustalanej co kwarta, oraz zak adaj ce zakaz reeksportu zakontraktowanego gazu 7. Odwo uj c si do deþ nicji bezpiecze stwa energetycznego, rozumianego jako: sta a dost pno przyst pnej cenowo energii, pochodz cej z ró nych róde, spe niaj cej odpowiednie parametry jako ciowe i ekologiczne 8, mo emy wysun tez, e ekonomiczny i geostrategiczny wymiar bezpiecze stwa Ukrainy nie jest kompletny. Wi kszo zasobów energii Ukraina importuje z jednego kraju, b d przez jego terytorium. Wymusza to konieczno poszukiwania alternatywnych róde energii, bowiem tylko w ten sposób Kijów mo e zminimalizowa ryzyko dla bezpiecze stwa energetycznego, ale tak e politycznego. Ponadto, po o enie Ukrainy sprawia, e jest ona wa nym pa stwem tranzytowym dla przep ywu rosyjskich surowców do Unii Europejskiej w kierunku zachodnim p ynie 66% ze 155 mld m 3 gazu dostarczanego do pa stw Unii oraz 14% ropy naftowej 9. Ukraina posiada mo liwo dywersyþ kacji dostaw surowców energetycznych. Sprzyja temu przede wszystkim bliskie s siedztwo regionu kaspijskiego, bogatego w surowce mineralne. Jednak d eniom i projektom przeciwna jest Rosja, gotowa u y wp ywów w regionie w celu zablokowania wszelkich projektów umo liwiaj cych przesy surowców na Ukrain z pomini ciem jej terytorium. Bezpiecze stwo energetyczne Ukrainie zapewniaj tak e elektrownie j drowe, wytwarzaj ce ponad 40% energii, a warunki naturalne pa stwa pozwalaj na rozwój alternatywnych róde jej pozyskiwania. GAZOCI G WHITE STREAM W zwi zku z wysokimi cenami gazu w adze ukrai skie stale poszukuj sposobów zmniejszenia uzale nienia Ukrainy od dostaw surowców energetycznych z Federacji Rosyjskiej. Pod koniec 2012 roku Kijów p aci 430 USD za 1000 m³ 6 Przyczyn takich dzia a (podawan oþ cjalnie przez stron rosyjsk ) by brak odpowiedniego kontraktu na dostawy gazu, jednak prawdziwym powodem by plan zmuszenia w adz ukrai skich do daleko id cych ust pstw, które zwi ksza yby mo liwo wp ywu Rosji na gospodark i polityk swojego s siada. Konsekwencje wojny gazowej ponios y tak e kraje Europy Po udniowo-wschodniej, a w szczególno ci: Mo dawia, Bu garia, Rumunia, Serbia, Bo nia i Hercegowina oraz Chorwacja. Zob. A. Górska, W. Kono czuk, Rosyjsko-ukrai ska wojna gazowa, 06.01.2009, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-01-07/ rosyjsko-ukrainska-wojna-gazowa (dost p: 06.05.2013). 7 S. Matuszak, Ukrai sko-rosyjski spór gazowy, Tydzie na Wschodzie 2011, nr 27. 8 K. Proni ska, Nowe problemy bezpiecze stwa mi dzynarodowego: bezpiecze stwo energetyczne i ekologiczne, w: Bezpiecze stwo mi dzynarodowe, red. R. Ku niar, Warszawa 2012, s. 306 307. 9 E. Wyciszkiewicz, op. cit., s. 109.

78 Adriana Rybak, Justyna Solarz rosyjskiego gazu. Dla porównania niemiecki gaz sprowadzany na Ukrain jest o 70 USD ta szy 10. Jednym z projektów dywersyþ kacyjnych Ukrainy jest gazoci g White Stream (znany pod nazw Gruzja Ukraina Unia Europejska lub Bia y Potok), przez który móg by p yn gaz ziemny z regionu Morza Kaspijskiego (z Azerbejd anu i ewentualnie Kazachstanu i Turkmenistanu) do Rumunii, Ukrainy i dalej na zachód Europy 11. Bia y Potok jest do skomplikowan inwestycj ze wzgl dów geologicznych i politycznych. Dodatkowo niezb dna jest tu zaawansowana technologia, która umo liwi aby po o enie 650 km gazoci gu na dnie Morza Czarnego, przy g boko ci wody przekraczaj cej 2000 m. Pocz tki projektu si gaj 2005 roku, kiedy to zosta on okre lony jako po udniowy korytarz energetyczny, mog cy transportowa 30 mld m³ gazu rocznie 12. W 2013 roku prezydent Janukowycz powróci do propozycji budowy gazoci gu, jeszcze niedawno ulubionej idei jego g ównej rywalki Julii Tymoszenko. By ej premier nie uda o si wówczas uzyska dla projektu poparcia Europy (przechodz cej wówczas wzrost gospodarczy) ani rodowisk politycznych na Ukrainie, w ród których g ównym krytykiem by w a nie Janukowycz. Azerbejd an traktuje jednak projekt czysto teoretycznie i nie jest jeszcze gotowy na nowe inwestycje 13, zw aszcza e na przestrzeni lat zainwestowano tam w rozwój infrastruktury transportu gazu miliardy dolarów. Szanse White Stream s niewielkie, ze wzgl du na wysokie koszty inwestycji, a tak e trudno ci w omini ciu wód terytorialnych Rosji na Morzu Czarnym. Federacja Rosyjska wszelkie próby uniezale nienia Ukrainy traktuje jako atak na swoje interesy w regionie Europy rodkowo-wschodniej. W wyniku zmian geopolitycznych, które dokona y si w 2014 roku projekt ten sta si niemo liwy do zrealizowania. Odcinek gazoci gu biegn cy pod Morzem Czarnym mia ko czy si na Krymie, którego w adze og osi y niepodleg o i zwróci y si ku Rosji. RUROCI G ODESSA BRODY GDA SK Projekt Odessa Brody jest ruroci giem naftowym, który czy Morze Czarne z Ruroci giem Przyja. Eksperci szacuj, e po 2021 roku ruroci giem 10 Ukraina chce wznowi dostawy gazu z Turkmenistanu, http://m.biznes.pl/ukraina-chcewznowic-dostawy-gazu-z-turkmenistanu,5420335,1,28,news.html (dost p: 19.05.2013). 11 T. M ynarski, Bezpiecze stwo energetyczne w pierwszej dekadzie XXI wieku, Kraków 2011, s. 207. 12 DiversiÞ cation projects in Ukraine s energy sector: progress, problems and ways of implementation, 2009, http://www.uceps.org/eng/þ les/category_journal/nsd110_eng_1.pdf, nr 6, s. 11. 13 A. Zanuda, :?, http:// www.bbc.co.uk/ukrainian/business/2013/06/130612_white_stream_yanukovich_az.shtml (dost p: 20.06.2013).

UKRAI SKIE PRÓBY DYWERSYFIKACJI RÓDE ENERGII I DOSTAW... 79 Odessa Brody mog oby przep yn 30 mln ton ropy naftowej rocznie. Rozpocz ta w 1996 roku budowa ruroci gu zako czy a si w 2001 roku wybudowanym odcinkiem ropoci gu z Odessy do terminalu Brody. Oprócz I etapu, którym by o po czenie naftowe z terminalu w Odessie do Brodów, projekt ten zak ada etap II przed u enie odcinka z Brodów do P ocka, a nast pnie do Gda ska 14. Do tej pory plany rozszerzenia ropoci gu z Odessy nie zosta y zrealizowane, a to za spraw zmieniaj cych si stosunków z Federacj Rosyjsk. Jednak e projekt zak adaj cy przed u enie ju istniej cego ropoci gu Odessa Brody do P ocka, a nast pnie Gda ska zaliczany jest do wi kszego projektu, jakim jest Euroazjatycki Korytarz Transportu Ropy Naftowej, którego g ównym za o- eniem jest po czenie Europy z zasobami naturalnymi z regionu nadkaspijskiego 15. Euroazjatycki Korytarz uznawany jest za kluczow inwestycj maj c wp yw na uniezale nienie si Europy rodkowo-wschodniej od rosyjskiej ropy naftowej. OÞ cjalnie w 2013 roku Ukraina poinformowa a o rozpocz ciu w 2016 roku dostaw azerskiej ropy na terytorium Ukrainy. Ze strony ukrai skiej pog bia si zainteresowanie przywróceniem dostaw ropy naftowej z Azerbejd anu do ukrai skich raþ nerii. Równie Ukraina ma wszelkie techniczne warunki umo liwiaj ce przesy azerskiej ropy na rynki europejskie, przez Ruroci gi Odessa Brody i Przyja 16. Jak dot d nie zosta a podpisania umowa mi dzynarodowa dotycz ca realizacji tego projektu, dodatkowo Azerski SOCAR rozwija swoje sieci paliw na Ukrainie, jednak w oþ cjalnych rozmowach nie zapowiada zaanga owania si w eksport ropy naftowej nad Dniepr. Ponadto kompania naftowa Rosnieft i Pa stwowa Kompania Naftowa Azerbejd anu w 2013 roku podpisa y porozumienia dotycz ce utworzenia wspólnego przedsi biorstwa, maj cego zaj si wydobyciem i eksportem ropy naftowej oraz gazu, tym samym pozycja porozumie Ukrainy z Azerbejd anem uleg a znacz cym zmianom 17. Ruroci g Odessa Brody, licz cy 674 km osi gn koszt 400 mln USD. Mimo, e budowany by z my l o dostarczaniu kaspijskiej ropy naftowej do pa stw europejskich, obecnie wykorzystywany jest w ramach tzw. rewersu, co skutkuje przesy em surowców energetycznych pochodz cych z rosyjskich 14 Ruroci g przebiega od portu Pivdenny w Odessie do miejscowo ci Brody, gdzie przecina si z po udniow nitk Ruroci gu Przyja. Zak adano po czenie z ruroci giem Przyja do P ocka, a nast pnie przez Ruroci g Pomorski do Gda ska. Zob. P. Apanowicz, Przed u enie ruroci gu Odessa Brody praktycznie przes dzone, http://nafta.wnp.pl/przedluzenie-rurociaguodessa-brody-praktycznieprzesadzone,65748_1_0_0.html (dost p: 02.09.2014). 15 G ównie dostarczany by by azerski surowiec przez Gruzj, Morze Czarne i Ukrain ropoci giem Odessa Brody P ock. Zob. J. Wyganowski, Ruroci g Odessa Brody P ock. Projekt do szuß ady?, http://www.e-petrol.pl/wiadomosci-energia-gigawat/84737/rurociag-odessabrodyplock-projekt-do-szuß ady, (dost p: 02.09.2014). 16 Ibidem. 17 P. A. Maci ek, SOCAR w obj ciach Rosnieftu, http://politykawschodnia.pl/index. php/2013/07/17/socar-w-objeciach-rosnieftu/ (dost p: 02.09.2014).

80 Adriana Rybak, Justyna Solarz raþ nerii w kierunku Odessy, czyli odwrotnie, ani eli by o to pierwotnie planowane 18. DOSTAWY GAZU Z EUROPY ZACHODNIEJ I KORYTARZ ADRIATYCKI W 2013 roku Ukraina zmniejszy a dostawy gazu z Rosji do 20 mld m³, czyli o po ow w porównaniu do roku 2011. Jednocze nie pa stwowy koncern gazowy Naftohaz zapowiedzia, e w 2014 roku nadal b dzie zmniejsza import rosyjskiego gazu, zwi kszaj c tym samym dostawy z Europy. Jest to du a oszcz dno dla ukrai skiej gospodarki, poniewa 1000 m³ surowca sprowadzanego przez niemieck Þ rm RWE Supply & Tranding (z któr Naftohaz zawar roczn umow ) kosztowa o w 2013 roku 385 USD, podczas gdy za t sam ilo gazu dostarczanego z Rosji, w tym samym czasie, zap acono ponad 400 USD 19. Szczególnie wysok dynamik w ukrai skiej polityce dywersyþ kacji róde energii zauwa y mo na by o od roku 2012 roku. Po raz pierwszy uruchomiono dostawy z Zachodu. W listopadzie 2012 roku do Ukrainy pop yn gaz z Polski (pochodz cy z Niemiec), wiosn 2013 roku z W gier. W adze kijowskie zabiegaj tak e o import ze S owacji (w maju odby si testowy import gazu). Pod koniec lutego og oszono, e Kijów chce podpisa kontrakt na dostawy do 7 mld m 3 gazu z Niemiec przez W gry oraz S owacj w tzw. trybie rewersowym, z Zachodu na Wschód 20. Ponadto, Kijów traktuje wspó prac z Zachodem jako sposób na poprawienie swojej pozycji w negocjacjach z Federacj Rosyjsk. Korytarz adriatycki po czenie gazowe Ba tyku z Adriatykiem b dzie mo liwe w latach 2018 2020. Ukraina, W gry i Chorwacja parafowa y ju trójstronn deklaracj dotycz c realizacji projektu, zak adaj cego, e przez terminale LNG w winouj ciu i w Chorwacji pop ynie skroplony gaz poprzez S owacj i W gry na Ukrain. G ównym celem podpisanej deklaracji jest realne wzmocnienie bezpiecze stwa energetycznego oraz dalsze pog bianie dywersy- Þ kacji dostaw gazu ziemnego powsta y odcinek przesy u zmniejszy by mo liwo nacisku Federacji Rosyjskiej na Ukrain 21. 18 PAP, Rosja I Azerbejd an zawar y porozumienie, w tym ws. ropy, http://nafta. wnp.pl/rosja-i-azerbejdzan-zawarly-porozumienia-w-tym-ws-ropy,204368_1_0_0.html (dost p: 02.09.2014). 19 Ukraina zast puje cz rosyjskiego gazu importem z Europy, http://gazownictwo.wnp. pl/ukraina-zastepuje-czesc-rosyjskiego-gazu-importem-z-europy,204643_1_0_0.html (dost p: 19.09.2013). 20 A. Sarna, Gazowa strategia Kijowa: mi dzy Gazpromem a realn dywersyþ kacj, http:// www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2013-07-15/gazowa-strategia-kijowa-miedzygazpromem-a-realna-dywersyþ kacj (dost p: 19.09.2013). 21 Gazowe korytarze coraz modniejsze, http://gazownictwo.wnp.pl/gazowe-korytarze- -coraz-modniejsze,209836_1_0_0.html (dost p: 02.09.2014); B. Sawicki, Polska, Chorwacja

UKRAI SKIE PRÓBY DYWERSYFIKACJI RÓDE ENERGII I DOSTAW... 81 Powy sze dzia ania wpisuj si w oþ cjaln strategi energetyczn Ukrainy, zak adaj c znacz ce uniezale nienie si do roku 2030 od importu (g ównie z Rosji) oraz wzrost krajowego wydobycia. G ównym celem takich dzia a jest rewizja niekorzystnego traktatu zawartego w 2009 roku przez rz d Julii Tymoszenko. Ponadto, przez ostatnie 20 lat import gazu z Rosji oraz przez terytorium Rosji zaspokaja ponad 70% zapotrzebowania ukrai skiej gospodarki. Co prawda w latach 2008 2012 zanotowano spadek ilo ci importowanego surowca z 53 do 33 mld m 3, jednak gwa towny wzrost cen b kitnego paliwa przyczyni si do podwy szenia kosztów dostaw z 4 mld USD w 2005 roku do 14 mld USD w latach 2011 2012 22. Tym samym gaz jest przyczyn deþ cytu w bilansie handlowym, a co za tym idzie recesji gospodarczej. Co prawda Ukraina pozostaje nadal pa stwem tranzytowym i czerpie z tego korzy ci, jednak budowa Nord Stream sprawi a, e dochody z tytu u tranzytu obni y y si. GAZ UPKOWY Innowacyjne technologie pozwoli y na poszukiwanie i eksploatacj nowych róde energii, takich jak gaz upkowy, który jest wiate kiem w tunelu w zwi kszeniu pozycji energetycznej Ukrainy. Wed ug wst pnych prognoz, jakie zosta y zaprezentowane w dokumencie Strategia energetyczna Ukrainy do 2030 roku 23, gaz upkowy jest jednym z najbardziej perspektywicznych rodzajów gazu niekonwencjonalnego 24. Ju w 2010 roku ukrai ski Minister Ochrony rodowiska i Zasobów Naturalnych oraz Krajowa Spó ka Akcyjna Nadra Ukrainy o wiadczyli, e potencja z ó gazu upkowego mo e si ga od 10 do 30 bln m³. Pocz tkowe badania okaza y si mniej optymistyczne, ani eli by o to zak adane. wiadcz o tym potencjalne pok ady gazu upkowego, które zalegaj na g boko ci 4-5 km i wynosz 2-8 bln m³, natomiast szacunkowe zasoby metanu z pok adów w gla mog znajdowa si w przedziale od 12 do 25 bln m³. Prognozy wydobycia s bardzo obiecuj ce, niestety z o a w gla znajduj si na znacznych g boko ciach, tym samym ich eksploatacja b dzie wymaga a i bezpiecze stwo energetyczne, http://jagiellonski24.pl/2013/10/30/sawicki-polska-chorwacja-ibezpieczenstwo-energetyczne/ (dost p: 02.09.2014). 22 Ibidem. 23 Przyj to, e w ci gu najbli szych 20 lat Ukraina b dzie w stanie zagwarantowa sobie samowystarczalno energetyczn. Nast pi to dzi ki rozwojowi energetyki atomowej, wi kszej wydajno ci energii odnawialnej, a tak e znacznemu wzrostowi wykorzystania rodzimych róde w gla. Szacuje si, e wydobycie w gla wzro nie z 78,5 mln ton rocznie do 130 mln ton w 2030 roku. Tym samym zwi kszy si moc energii otrzymanej z w gla z 22 % do 33 % w 2030 roku. Zob. ibidem, s. 7 13. 24 M. Honczar, Pierwsze kroki w nieznane. Perspektywy wydobycia gazu niekonwencjonalnego na Ukrainie, Komentarze OSW, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2013-04-27/pierwsze-kroki-w-nieznane-perspektywy-wydobycia-gazu-niekonwenc (dost p: 20.05.2013).

82 Adriana Rybak, Justyna Solarz du ych nak adów Þ nansowych, dodatkowym minusem jest grubo potencjalnych pok adów, któr szacuje si mi dzy 0,5 a 2 m 25. Mapa 1. Rozmieszczenie pok adów gazu upkowego na Ukrainie ród o: M. Honczar, Pierwsze kroki w nieznane Perspektywy wydobycia gazu niekonwencjonalnego na Ukrainie, Komentarze OSW, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2013-04-27/pierwszekroki-w-nieznane-perspektywy-wydobycia-gazu-niekonwenc (dost p: 20.05.2013). W celu poszukiwania z ó gazu upkowego na Ukrain zaproszono zagranicznych inwestorów; ju w maju 2012 roku zosta y rozstrzygni te pierwsze przetargi na prace rozpoznawczo-poszukiwawcze. Ekspedycje badawcze wykaza y znaczne pok ady gazu w obwodzie charkowskim i donieckim z o e juzowskie oraz w obwodzie lwowskim i iwanofrankowskim z o e oleskie (zob. mapa 1). W styczniu 2013 roku w Davos zosta a podpisana 50-letnia umowa mi dzy rz dem Ukrainy i koncernem Shell, dotycz ca rozdzia u produkcji w ramach projektu eksploatacji gazu upkowego ze z o a juzowskiego 26. Shell w partnerstwie ze spó k Nadra Juzowska maj wydobywa z o a, a udzia pa stwa w uzyskanej eksploatacji ma wynosi oko o 31-60% i zale e b dzie od wysoko ci kosztów wydobycia. Pok ady gazu upkowego szacuje si na 10 mld m³, jednak wed ug analityków na tym terenie mo e znajdowa si 25 Ibidem. 26 A. Sarna, Umowa Ukrainy z koncernem Shell o wydobyciu gazu upkowego, Komentarze OSW, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2013-01-30/umowaukrainy-z-koncernem-shell-o-wydobyciu-gazu-lupkoweg (dost p: 22.05.2013).

UKRAI SKIE PRÓBY DYWERSYFIKACJI RÓDE ENERGII I DOSTAW... 83 a 4 tln m³ 27. Zgodnie z za o eniami rz du mo liwe nak ady inwestycyjne na wydobycie si ga b d 10 mld USD i w ci gu roku pozwol na pozyskanie od kilku miliardów m³ w pierwszym okresie do ponad 10 mld m³ po 2023 roku. Je li zostan potwierdzone pok ady gazu pozwalaj ce na jego masowe wydobycie, przewidywana eksploatacja na skal przemys ow rozpocznie si oko o 2018-2019 roku 28. Na z o u oleskim, jako drugim wystawionym w przetargu, rozlokowanych jest 2,98 bln m³ gazu upkowego. Za eksploatacj surowca prawdopodobnie odpowiedzialny b dzie koncern Chevron 29, a oczekiwane prace wydobywcze przewiduje si na 2019 rok, gdy do tego czasu maj zosta potwier dzone pok ady surowca pozwalaj ce na jego przemys ow eksploatacj. Shell i Chevron zagwarantowali inwestycje w prace rozpoznawczo-poszukiwawcze na z o u juzowskim w wysoko ci 200 mln USD i 162,5 mln USD w oleskim, a udzia pa stwa we wsparciu Þ nansowym obu projektów nie powinien by mniejszy ni 15%. Nak ady inwestycyjne przekazane na wydobycie gazu upkowego wynios ok. 6,9 mld USD w oba z o a 30. W realizacj projektu wydobycia gazu upkowego zaanga owane s równie grupy polityczno-biznesowe 31, których wp yw w dzisiejszych realiach jest jednym z najlepszych gwarantów zapewnienia bezpiecze stwa energetycznego Ukrainy, a tym samym uniezale nienia si od dostaw gazu z Rosji. TERMINAL LNG Terminale LNG stanowi ekonomiczn alternatyw dla transportu gazu ruroci gami ziemnymi. W styczniu 2011 roku Ukraina podpisa a z Azerbejd anem memorandum w sprawie dostaw gazu skroplonego z Azerbejd anu. Gaz ma by przeznaczony dla planowanego ukrai skiego gazoportu nad Morzem Czarnym. Projekt ten jest prób nacisku na Rosj w sprawie cen gazu, poniewa powstanie terminalu LNG na Ukrainie mo e pozwoli na cz ciowe uniezale nienie si od dostaw rosyjskiego gazu. Umowa przewiduje dostarczenie 2 mld m 3 gazu w roku 2014 i do 5 mld m 3 w 2015, a terminal LNG ma zosta wybudowany na wybrze u Morza Czarnego, w pobli u Odessy. Terminal ma osi gn 27 A. Ochrimienko, Na kraw dzi rewolucji energetycznej: Polska i Ukraina pionierami wydobycia gazu upkowego w Europie, http://www.euractiv.pl/rozszerzenie/analizy/ na-krawdzi-rewolucji-energetycznej-polska-i-ukraina-pionierami-wydobycia-gazu-upkowego-weuropie-005098 (dost p: 10.05.2013). 28 A. Sarna, Umowa Ukrainy 29 Umowa nie zosta a jeszcze podpisana. 30 Nak ady inwestycyjne powinny wynie nie mniej ni 3,125 mld USD w z o e oleskie i 3,75 mld USD w z o e juzowskie, zob. M. Honczar, Pierwsze kroki w nieznane... 31 10% udzia ów spó ki Nadra Juzowska nale y do grupy polityczno-biznesowej, skupionej wokó O eksandra Janukowycza (syna by ego prezydenta).

84 Adriana Rybak, Justyna Solarz przepustowo 10 mld m 3 gazu rocznie, przewidywany koszt budowy wynosi 1 mld euro. Gazoport mia by odbiera gaz z Azerbejd anu i pa stw Afryki Pó nocnej. Nie wiadomo do ko ca czy Ukraina jest gotowa na tak kosztown inwestycj, poniewa do ko ca 2019 roku ma zakontraktowane takie ilo ci gazu rosyjskiego, które wykluczaj konieczno dodatkowych dostaw. Jednak samo pokazanie mo liwo ci dywersyþ kacji dostaw gazu mo e by atutem w negocjacjach o obni enie cen na rosyjski surowiec, za który obecnie Ukraina p aci 264 USD za 1000 m 3 (dla porównania Bia oru 220 USD) 32. Budowa gazoci gu, maj cego po czy przysz y terminal LNG z istniej cym ju systemem przesy u gazu ruszy a w listopadzie 2012 roku. Pierwsze dostawy azerskiego gazu skroplonego na Ukrain zaplanowane s na 2017 rok, kiedy to ma zosta zainstalowany terminal naziemny. Kijów przewiduje tak e import surowca ze Stanów Zjednoczonych i Kataru 33. ZAST PIENIE GAZU KRAJOWYM W GLEM Kijów wdra a obecnie szereg programów oszcz dzania energii, skutkuj cych zmniejszeniem zu ycia gazu oraz zast powaniem gazu w glem (gdzie jest to tylko mo liwe) 34. Pod koniec grudnia 2012 roku Naftohaz zawar umow kredytow z Pa stwowym Bankiem Rozwoju Chin na pokrycie kosztów zwi zanych z przestawieniem energetyki na zu ycie w gla. Warto kredytu wynosi oko o 3,7 mld USD, a program zostanie oparty na technologiach chi skich. Wed ug oþ cjalnych za o e projekt pozwoli na zast pienie krajowym w glem nawet do 4 mld m 3 gazu, co pozwoli zaoszcz dzi na imporcie gazu do 1,5 mld USD. W giel zast pi gaz zu ywany jako paliwo w elektrowniach cieplnych, które w znacznej mierze korzystaj z w gla kamiennego (g ównie donieckiego oraz wo y skiego), a tylko w niewielkim stopniu z gazu ziemnego, wytwarzaj c 48% energii elektrycznej na Ukrainie. Zgodnie z planem Þ nansowym Naftohazu, realizacja tego programu wymusza konieczno budowy zak adów gazyþ kacji w gla w pobli u odbiorców gazu. Co ciekawe, zak ady te maj by zlokalizowane w pobli u Þ rm chemicznych, pozostaj cych pod kontrol oligarchy Dmytra Firtasza. Budzi to kontrowersje, poniewa wszystko wskazuje na to, e to w a nie on stanie si g ównym beneþ cjentem programu 35. 32 Azerski gaz dla ukrai skiego gazoportu?, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien- -na-wschodzie/2011-02-02/azerski-gaz-dla-ukrainskiego-gazoportu (dost p: 19.09.2013). 33 Ruszy a budowa terminalu gazu skroplonego pod Odess, Studium Europy Wschodniej, Biuletyn informacyjny studium, http://www.studium.uw.edu.pl/?post/14960 (dost p: 19.09.2013). 34 Ukraina tnie import gazu, http://gazownictwo.wnp.pl/ukraina-tnie-import- -gazu,202283_1_0_0.html (dost p: 19.09.2013). 35 Ibidem.

UKRAI SKIE PRÓBY DYWERSYFIKACJI RÓDE ENERGII I DOSTAW... 85 W ci gu ostatnich lat wszelkie próby rewizji niekorzystnego traktatu z 2009 o dostawach gazu z Rosji ko czy y si Þ askiem, co pog bia o uzale nienie Ukrainy od Kremla. Przez d u szy czas dzia ania w adz ukrai skich sprowadza y si jedynie do prób niwelowania negatywnych skutków uzale nienia od swojego wschodniego s siada, zabiegania o poparcie Zachodu w sporach gazowych oraz czerpania cho minimalnych korzy ci z pozostawania pa stwem tranzytowym i tym samym nie dopuszczania do przej cia kontroli nad gazoci gami przebiegaj cymi przez terytorium Ukrainy. Dopiero w ostatnich trzech latach obserwujemy znacz c intensyþ kacj dzia a w zakresie dywersyþ kacji róde energii. Ta pozytywna tendencja uwarunkowana jest recesj, w jakiej znajduje si gospodarka ukrai ska, spowodowana m.in. ujemnym bilansem handlowym. Wymusza to próby poszukiwania nowych zasobów energetycznych i eksporterów b kitnego paliwa w celu uniezale nienia si od Rosji. Niemniej jednak do momentu wyga ni cia niekorzystnych kontraktów, sukces owych projektów mo e by jedynie cz ciowy, dlatego Kijów w dalszym ci gu zabiega o umow gazow z Moskw. DywersyÞ kacyjna ofensywa Ukrainy, któr obserwujemy w ostatnim czasie, ma te na celu wymuszenie ust pstw ze strony Moskwy. ELEKTROWNIE J DROWE Elektrownie j drowe na Ukrainie wytwarzaj a 44% krajowej energii elektrycznej. Ukraina posiada obecnie 15 reaktorów j drowych mieszcz cych si w pi ciu elektrowniach 36 i dwa reaktory w trakcie budowy. Maj one znaczenie strategiczne, poniewa w razie dzia a wojennych na szerok skal to od nich zale y bezpiecze stwo energetyczne pa stwa 37. Najwi ksz elektrowni w kraju (ale i w Europie) jest Zaporoska Elektrownia Atomowa, po o ona nad zbiornikiem Kachowskim na Dnieprze, niespe na 200 km od Krymu. Funkcjonuje ona od 1984 roku, posiada 6 czynnych reaktorów typu WWER-1000 o mocy 950 MW i obecnie wytwarza 21% energii dostarczanej przez wszystkie ukrai skie elektrownie 38. Ze wzgl du na bliskie po o enie obszaru dzia a zbrojnych, trwaj cych na Ukrainie od pocz tku 2014 roku, jest ona obecnie najbardziej zagro on placówk, co dodatkowo pogarsza fakt, i reaktory elektrowni nie s zabezpieczone przed pociskami. Niedaleko Krymu znajduje si tak e Po udniowoukrai ska Elektrownia J drowa (oko o 300 km), wyposa ona w 3 reaktory, generuj ce rocznie 17 18 36 W tym elektrownia w Czarnobylu, wy czona z eksploatacji. 37 Czy elektrownie atomowe na Ukrainie s bezpieczne?, http://tech.wp.pl/czyelektrownie-atomowe-na-ukrainie-sa-bezpieczne,galeria.html (dost p: 01.09.2014). 38 Zaporizhzhya NPP, http://www.energoatom.kiev.ua/en/nuclear_plants/npp_zp/info (dost p: 02.09.2014).

86 Adriana Rybak, Justyna Solarz mld kwh elektryczno ci, czyli 10% ca kowitej energii produkowanej w kraju 39. Elektrownia J drowa Równe po o ona jest na zachodzie Ukrainy, oko o 140 km od granicy z Polsk, w miejscowo ci Ku niecowsk. Posiada 4 reaktory i produkuje rocznie 19% ca kowitej energii wyprodukowanej w elektrowniach j drowych (16 tys. GW) 40. Elektrownia j drowa Chmielnicki posiada natomiast dwa reaktory wodne ci nieniowe, a doko czenie i oddanie do u ytku dwóch kolejnych (ich budowa zosta a przerwana jeszcze w czasach ZSRR) przewidziane jest na lata 2015 i 2016. W czerwcu 2010 roku Rosja i Ukraina podpisa y umow w sprawie wznowienia prac cz ciowo wybudowanych reaktorów w Chmielnickim, zgodnie z któr Rosja sþ nansowa mia a wykonanie projektu, natomiast wszelkie komponenty pokryte zosta mia y z ukrai skiego bud etu 41. ODNAWIALNE RÓD A ENERGII Alternatywnym rozwi zaniem dla zapewnienia bezpiecze stwa energetycznego Ukrainy s odnawialne ród a energii. Dzi ki rozwijaj cym si technologiom, wsparciu zagranicznych inwestorów i Unii Europejskiej, Ukraina ma du e szanse, by sta si pionierem w pozyskiwaniu energii zielonej. Doskona e warunki klimatyczne umo liwiaj Ukrainie stworzenie elektrowni wiatrowych i s onecznych. Szczególne znaczenie ma Krym i wschodnie wybrze e Morza Czarnego (z uwagi na s abe zaludnienie s idealne dla du ych instalacji wiatrowych). Niestety ukrai ska pozycja w sektorze odnawialnych róde energii zosta a znacz co nadszarpni ta w momencie od czenia Krymu spod jurysdykcji Kijowa. Wed ug ukrai skich ekspertów w dziedzinie energii, Ukraina ma naturalny potencja na pozyskanie 33 mln GW z elektrowni s onecznych i wiatrowych, co skutkowa oby w przysz o ci energi 6 tys. razy wi ksz od ca kowitej energii elektrycznej wytwarzanej obecnie przez ca y system energetyczny. Energetyka wiatrowa na Ukrainie zacz a si rozwija od 1997 roku, kiedy wdro ono Program budowy elektrowni wiatrowych i zwi kszy a si pomoc pa stwa w bezpo- rednim Þ nansowaniu projektu 42. Pocz tkowy etap pozyskiwania energii wiatrowej charakteryzowa si nisk efektywno ci i nieop acalno ci dla przedsi biorstw wynika o to ze stanu technicznego sieci przesy u, które by y przestarza e albo w ogóle nie istnia y. Od 2005 roku sytuacja uleg a poprawie na skutek wi kszego doþ nansowania 39 Po udniowoukrai ska Elektrownia Atomowa, http://nuclear.pl/lokalizacja,su,poludniowoukrainska elektrownia-jadrowa.html (dost p: 02.09.2014). 40 Elektrownia J drowa Równe, http://www.nuclear.pl/index2.php?dzial=lokalizacja&plik=rivne (dost p: 02.09.2014). 41 Contract agreement for Khmelnitsky 3 and 4, http://www.world-nuclear-news.org/nn- Contract_agreement_for_Khmelnitsky_3_and_4-1002115.html (dost p: 02.09.2014). 42 K. Potyhaylo, op. cit., s.147.

UKRAI SKIE PRÓBY DYWERSYFIKACJI RÓDE ENERGII I DOSTAW... 87 dla tego typu programów 43. Równie zainteresowanie prywatnych przedsi biorców tym sektorem i implementacja europejskich dyrektyw zwi kszy y wydajno i moc elektrowni wiatrowych. Tabela 1. Produkcja energii wiatrowej na Ukrainie w poszczególnych latach Rok Energia wiatru [MW] 2000 5 2004 56 2009 77 2010 87 2011 151 2012 301 2013 550 600? ród o: Rozwój sektora energetyki wiatrowej na Ukrainie w 2012 r., http://www.kiev.trade.gov.pl/ (dost p: 21.05.2013). Jak wynika z tabeli moc wytwarzanej energii wiatrowej sukcesywnie si zwi ksza za spraw elektrowni prywatnych, jak i tych zbudowanych dzi ki pa stwowemu programowi budowy elektrowni wiatrowych na Ukrainie 44. Kluczowym etapem w rozwoju energetyki wiatrowej b dzie rok 2014, z uwagi na prognozowane zako czenie budowy jednej z najwi kszych farm wiatrowych na Ukrainie. Zlokalizowany system wiatraków w po udniowowschodniej cz - ci kraju docelowo b dzie w stanie wyprodukowa 195 MW 45. Farmy wiatrowe s ogromn szans w pozyskaniu energii elektrycznej, jednak nie zostanie ona w pe ni wykorzystana bez naprawy i budowy nowych sieci przesy owych. Elektrownie wodne, dzia aj ce na Ukrainie pozwalaj na wytworzenie oko o 8% ca o ci energii elektrycznej, z czego najwi ksz moc posiadaj Kaskada Dniepru, Kaskada Dniestru, Tereble-Ricka HES i Sniaty ska HES. Ponadto, w pobli u Po udniowoukrai skiej Elektrowni Atomowej budowane s dwie elektrownie pompowo-szczytowe 46. 43 W 2005 roku sektor energetyki wiatrowej dosta doþ nansowanie w wysoko ci 1 mld 322 mln UAH, a w 2010 doþ nansowanie zwi kszone do 5 mld 24 mln UAH. Zob. ibidem, s. 147. 44 W 2012 roku moc elektrowni wiatrowych wynosi a 301 MW, z tego 276 MW pozyskanej energii by o pod czone do sieci przesy owych. 192 MW energii generowane by o przez prywatne elektrownie, a tylko 84 MW przez pa stwowe. Zob. Rozwój sektora energetyki wiatrowej na Ukrainie w 2012 r., http://www.kiev.trade.gov.pl/ (dost p: 21.05.2013). 45 Inwestycja jest realizowana przez rodzimego inwestora spó k Wind Power LCC, której plany projektów wiatrowych przewiduj pozyskanie 1,2 GW energii. Zob. Powstanie najwi ksza farma wiatrowa na Ukrainie, http://gramwzielone.pl/energia-wiatrowa/6271/powstanie- -najwieksza-farma-wiatrowa-na-ukrainie (dost p: 22.05.2013). 46 Hydroelectric Power Plants in Ukraine, http://www.industcards.com/hydro-ukraine.htm (dost p: 02.09.2014).

88 Adriana Rybak, Justyna Solarz W uniezale nieniu si Ukrainy od importowanych surowców energetycznych istotne jest tak e wykorzystanie urz dze termicznych, które umo liwiaj pozyskanie energii s onecznej. Na Krymie i w pó nocnej cz ci Ukrainy na 1 m³ powierzchni, rednia roczna suma promieniowania s onecznego mo e wynosi od 1070 kwh/m³ do 1400 kwh/m³, tym samym przewy szaj c potencja Niemiec i Polski 47. W 2011 roku zosta a uko czona budowa najwi kszej elektrowni s onecznej w Europie Wschodniej, zlokalizowanej na Krymie (w Okhotnikowie), której moc jest w stanie pokry zapotrzebowanie na pr d elektryczny dla 20 tysi cy gospodarstw 48. Jednak e ostatnie wydarzenia, jakie mia y miejsce na Krymie, podwa y y szanse Ukrainy na stanie si pionierem w pozyskiwaniu energii wiatrowej. W dalszym ci gu rz d ukrai ski stara si zwi kszy niezale no energetyczn Ukrainy i w tym celu wprowadzi specjalny system taryf dla inwestorów. Sprzeda zielonej energii przez 20 lat b dzie obowi zywa a na sta ych i preferencyjnych stawkach. Prognozuje si, e na Ukrainie do 2015 roku moc produkowanej energii solarnej ma wynie ponad 1 GW i b dzie to 2% obecnego potencja u ukrai skiej elektroenergetyki 49. Pr nie rozwijaj cy si sektor bioenergetyczny jest szans na zwi kszenie efektywno ci gospodarki energetycznej Ukrainy. Uprawie ro lin, które mog by w ca o ci lub cz ciowo przeznaczane na produkcj biomasy, towarzysz doskona e warunki glebowe i klimatyczne. Jednak wi kszo zaplanowanych projektów w tym kierunku pozostaje niezrealizowana wynika to z sytuacji politycznej i ma ej ilo ci podejmowanych inicjatyw. Zagraniczni inwestorzy widz jednak ogromny potencja energetyczny Ukrainy, a z roku na rok sukcesywnie wzrasta moc wyprodukowanej energii ze róde odnawialnych. UKRAINIAN POLICY OF ENERGY SUPPLIES DIVERSIFICATION Summary. The search for the new sources of energy to secure energy security is one of the most important objectives of state policy in the 21 st century. Ukraine, as a state created after the collapse of the Soviet Union, suffers from a problem of addiction to energy supplies from a single source, the Russian Federation. The projects to diversify Ukraine s energy resources are reasonable attempt to mitigate Russia s inß uence on state policy. Key words: Ukraine, diversiþ cation, renewable energy, shale gas, LNG terminal 47 rednia roczna suma promieniowania s onecznego na 1 m³ dla Niemiec wynosi 1000 kwh/m³, a dla Polski 1080 kwh/m³. Zob. K. Potyahaylo, op. cit., s. 148. 48 Jest to moc wi ksza o 80 razy od pod czonych do sieci elektrowni solarnych w Polsce. Zob. Najwi ksza elektrownia s oneczna w Europie Wschodniej powsta a na Krymie, http:// www.reo.pl/najwieksza-elektrownia-sloneczna-w-europie-wschodniej-powstala-na-krymie (dost p: 22.05.2013). 49 Ukraina: Najatrakcyjniejszy rynek fotowoltaniczny w Europie, http://gramwzielone.pl /energia-sloneczna/2613/ukraina-najatrakcyjniejszy-rynek-fotowoltaiczny-w-europie(dost p: 23.05.2013).