Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 48 (4) 2008 OBRAZ SKAŻEŃ POZOSTAŁOŚCIAMI PESTYCYDÓW W UPRAWACH ROLNICZYCH PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSKI BOŻENA ŁOZOWICKA, PIOTR KACZYŃSKI, EWA RUTKOWSKA, MAGDALENA MASŁOWSKA Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Terenowa Stacja Doświadczalna Laboratorium Badania Pozostałości Środków Ochrony Roślin Chełmońskiego 22, 15-195 Białystok B.Lozowicka@ior.poznan.pl; biuro@ior.bialystok.pl I. WSTĘP Płody rolne są nieodzownym suplementem w żywieniu każdego człowieka. Zapewniają one prawidłowe funkcjonowanie organizmu oraz stymulują szereg procesów w nim zachodzących. Wśród konsumentów rośnie świadomość o tym, że pestycydy to niepożądany składnik w produkcji rolniczej. W związku z tym niezwykle ważna jest także jakość spożywanych produktów, która często decyduje o wyborze żywności. Kontrola i badania pozostałości stosowanych agrochemikaliów mają na celu ochronę zdrowia konsumenta przed możliwymi skutkami ubocznymi wynikającymi z ich stosowania, są również jednym z elementów zasad dobrej praktyki rolniczej. Żywność bezpieczna powinna charakteryzować się przede wszystkim odpowiednią wartością odżywczą i możliwie niską zawartością substancji, których obecność może stanowić ryzyko dla zdrowia. Badania monitoringowe informują o zakresach i poziomach skażeń płodów rolnych, skuteczności istniejących przepisów regulujących warunki i sposobach aplikacji środków ochrony roślin. W latach 2006 2007 w Laboratorium BPŚOR w Białymstoku poddano analizie pod kątem obecności około 120 pestycydów 433 próby płodów rolnych pochodzących z północno-wschodniej Polski w ramach krajowego monitoringu pozostałości. Celem analiz było sprawdzenie prawidłowości stosowania środków ochrony roślin (ś.o.r.) w płodach rolnych oraz ocena, na jakim poziomie występują pozostałości i czy nie przekraczają dopuszczalnych poziomów. II. MATERIAŁ I METODY Materiał do badań stanowiło 219 prób z 2006 roku i 214 prób z 2007 r., pobierane w sposób losowy z miejsc produkcji rolniczej pochodzące z rejonu północno-wschod-
1216 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 48 (4) 2008 niej Polski (lubelskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie). W 2006 roku badaniu poddano: 105 prób owoców, 83 próby warzyw gruntowych, 15 prób warzyw spod osłon oraz 16 prób zbóż. Natomiast w roku 2007 przeanalizowano następujące uprawy: 105 prób owoców, 65 prób warzyw gruntowych, 16 prób warzyw spod osłon oraz 28 prób zbóż. Program badań obejmował w 2006 roku 104 substancje aktywne (s.a.), a w 2007 roku 118 s.a. Wśród nowo wprowadzonych s.a. znalazły się m.in. fenazachina, kwinalfos, mepanipirym, tebufenpyrad oraz technazen. Do oznaczania stosowano zwalidowane, akredytowane wielopozostałościowe metody analityczne. Metody były oparte na ekstrakcji pozostałości rozpuszczalnikiem organicznym i dalszym oczyszczaniu za pomocą chromatografii kolumnowej. Pozostałości s.a. oznaczano za pomocą chromatografii gazowej (GC) z wykorzystaniem dwóch detektorów selektywnych EC (wychwytu elektronów) i NP (azotowo-fosforowy) i wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC) w dualnym systemie detekcji. Pozostałości ditiokarbaminianów wyrażone jako CS 2 oznaczano metodą spektrofotometryczną (Chmiel 1979). Laboratorium uczestniczyło w międzynarodowych badaniach biegłości organizowanych przez FAPAS (The Food Analysis Performance Assessment Scheme, CSL, York, Anglia) i Unię Europejską (European Comission s Proficiency Test on Pesticide Residues in Fruit and Vegetables) uzyskując satysfakcjonujące wyniki, co dowodzi, że system kontroli pozostałości ś.o.r. jest prawidłowy i zapewnia uzyskiwanie poprawnych wyników. Wyniki badań oceniono w oparciu o najwyższe dopuszczalne pozostałości (NDP) ś.o.r. obowiązujące w Polsce dla środków spożywczych pochodzenia roślinnego (Rozporządzenie Ministra Zdrowia 2007). III. WYNIKI I ICH OMÓWIENIE W 2006 roku stwierdzono obecność pozostałości ś.o.r. w 53 próbach (24,2%), w tym przekroczenia NDP wykazywały 2 próby (0,9%) oraz stosowanie preparatów niedozwolonych 2 próby (0,9%) (pieczarka bifentryna, porzeczka czarna endosulfan). W 2007 roku w 84 próbach (39,2%) wykryto pozostałości ś.o.r., w tym w 9 próbach (4,3%) stwierdzono przekroczenia NDP i w 4 próbach (1,9%) stosowanie preparatów niedozwolonych (pieczarka karbendazym; jabłko, sałata tolylfluanid). We wszystkich przypadkach stwierdzenia przekroczenia NDP i stosowanie preparatów niedozwolonych wysłano powiadomienia informacyjne w ramach europejskiego systemu RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed). W owocach głównie wykrywano pozostałości fungicydów, a w warzywach insektycydów. Pomimo jednakowych ilości przebadanych prób owoców i warzyw, pozostałości ś.o.r. występowały najpowszechniej w próbach owoców (najczęściej w jabłkach, porzeczkach i wiśniach) (tab. 1). W 2006 roku w grupie upraw rolniczych nie znaleziono pozostałości żadnego z oznaczanych związków. W 2007 roku nastąpił wzrost przekroczeń oraz wzrost przypadków stosowania niedozwolonych ś.o.r. w stosunku do roku 2006. Jednakże obciążenie pozostałościami w północno-wschodniej Polsce jest mniejsze względem całej Polski (Nowacka i wsp. 2007). Wzrost częstotliwości wykrywania pozostałości w 2007 roku wynika z rozszerzenia programu badań dla poszczególnego asortymentu, a także świadczy o nieprzestrzeganiu
Obraz skażeń pozostałościami pestycydów 1217 przez rolników stosowania środków wycofanych z programu ochrony płodów rolnych. Przedstawione wyniki wskazują na potrzebę kontynuowania, rozszerzania zakresu s.a. oraz obejmowania badaniami coraz to nowych upraw rolniczych. Tabela 1. Wykryte pozostałości w badanym asortymencie Table 1. Residues of active substances of plant protection products Województwo Province Produkt Crop Liczba próbek Number of samples Nazwa substancji aktywnej Name of active substance N n 1 2 3 4 5 OWOCE FRUITS gruszka pear 2 1 captan jabłko apple 15 11 captan, cyprodinil, dithiocarbamate, pirimicarb, tolylfluanid malina raspberry 2 1 tolylfluanid porzeczka czerwona currant 2 2 fenitrothion, flusilazole, trifloxystrobin wiśnia cherry 11 8 captan, pirimicarb gruszka pear 2 1 pirimicarb, tolylfluanid jabłko apple 7 2 tolylfluanid malina raspberry 2 1 pyrimethanil śliwka plum 4 2 fenitrothion, tebuconazole truskawka strawberry 6 4 cyprodinil, iprodione, pyrimethanil wiśnia cherry 5 1 captan malina raspberry 3 2 procymidone, tolylfluanid porzeczka czarna black currant 3 2 endosulfan, fenitrothion truskawka strawberry 9 5 folpet, iprodione, procymidone wiśnie cherry 9 5 captan, pirimicarb jabłko apple 38 28 wiśnia cherry 14 11 truskawka strawberry 5 4 acetamiprid, captan, carbendazim, chlorpyrifos-methyl, diazinon, dimethoate, dithiocarbamate, pirimicarb, pyrimethanil, tolylfluanid, trifloxystrobin, fenazaquin, alpha-cypermethrin, captan, diazinon, dithiocarbamate, fenarimol, flusilazole cyprodinil, dithiocarbamate, fenhexamid, fludioxonil, procymidone
1218 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 48 (4) 2008 1 2 3 4 5 jabłko apple 16 7 porzeczka currant 4 3 captan, cyprodinil, dithiocarbamate, pyrimethanil alpha-cypermethrin, dithiocarbamate, fenazaquin, fenitrothion, flusilazole, procymidone śliwka plum 2 1 tebuconazole jabłko apple 7 1 pyrimethanil malina raspberry 1 1 fenhexamid porzeczka currant 11 6 dithiocarbamate, fenitrothion, fenazaquin, flusilazole, procymidone wiśnia cherry 3 2 captan, fenarimol WARZYWA GRUNTOWE FIELD VEGETABLES brokuł broccoli 2 1 chlorpyrifos, cypermethrin brokuł broccoli 15 1 chlorpyrifos marchew carrot 4 1 chlorpyrifos marchew carrot 6 3 linuron, trifluralin papryka sweet pepper 3 3 bifenthrin, dithiocarbamate, procymidone marchew carrot 10 1 linuron WARZYWA SPOD OSŁON GREENHOUSE VEGETABLES pieczarka meadow mushroom pieczarka meadow mushroom 5 1 bifenthrin 12 2 carbendazim ogórek cucumber 4 1 azoxystrobin, bifenthrin UPRAWY ROLNICZE FIELD CROPS owies oat 5 1 pirimiphos-methyl rzepak rape 10 3 procymidon, vinclozolin pszenica wheat 4 2 pirimiphos-methyl żyto rye 5 2 pirimiphos-methyl N i n liczby produktów badanych i zawierających pozostałości N and n numbers of analysed products containing residues
Obraz skażeń pozostałościami pestycydów 1219 IV. WNIOSKI W trakcie 2-letnich badań monitoringowych łącznie przebadano 433 próby płodów rolnych z północno-wschodniej Polski. Obecność pozostałości pestycydów stwierdzono w 137 próbach. Najwięcej substancji aktywnych pestycydów wykryto w: jabłkach (13), porzeczkach (8) i wiśniach (7). Najwięcej przekroczeń NDP lub zastosowania niedozwolonych środków zanotowano w porzeczce czarnej, pieczarce, jabłkach i sałacie. V. LITERATURA Chmiel Z. 1979. Spektrofotometryczne oznaczanie śladowych pozostałości dwutiokarbaminianów w materiale roślinnym. Chem. Anal., Warsaw 24: 505 511. Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Giza I., Sztwiertnia U., Łozowicka B., Kaczyński P., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Kuźmenko A. 2007. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2006). Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 47 (4): 79 90. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pestycydów, które mogą znajdować się w środkach spożywczych lub na ich powierzchni. Dz.U. Nr 119 poz. 817 z dnia 16.05.07. BOŻENA ŁOZOWICKA, PIOTR KACZYŃSKI, EWA RUTKOWSKA, MAGDALENA MASŁOWSKA STUDY ON PESTICIDE RESIDUES IN CROPS OF NORTH-EASTERN POLAND SUMMARY The researches on pesticide residues were carried out in 2006 2007. Totally, 433 samples of crops were tested with respect to residues of about 120 active substances in 33 different crops. During the period of two-year testing 63.2% of crops samples were found free of residues, 33.4% of samples contained residues lower than Polish maximum residue levels (MRLs). Violations of MRLs were found in 3.4% of samples. Key words: pesticide residues, fruits, vegetables, cereals, crops