BIOFARMACEUTYKI A LEKI BIOPODOBNE DOSTĘPNOŚĆ I KOSZTY LECZENIA W POLSCE

Nowiny Lekarskie 2013, 82, 5, 355 362 PIOTR RATAJCZAK, ELŻBIETA NOWAKOWSKA, DOROTA KOLIGAT, KRZYSZTOF KUS, ANNA PACZKOWSKA, TOMASZ ZAPRUTKO BIOFARMACEUTYKI A LEKI BIOPODOBNE DOSTĘPNOŚĆ I KOSZTY LECZENIA W POLSCE BIOPHARMACEUTICALS AND BIOSIMILARS AVAILABILITY AND COST OF TREATMENT IN POLAND Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Elżbieta Nowakowska Streszczenie Wstęp. Obserwuje się dynamiczny rozwój badań nad nowymi biofarmaceutykami wykorzystywanymi w terapii wielu chorób, np. cukrzycy, nowotworów, niedokrwistości czy reumatoidalnego zapalenia stawów. Koszt leczenia tą grupą leków jest jednak wysoki ze względu na kosztowne badania przedrejestracyjne oraz wysoki koszt procesu produkcji. Cel. Celem pracy było ustalenie dostępności leków biopodobnych w hurtowniach farmaceutycznych i w aptekach na terenie Polski, a także określenie preferencji pacjentów w zakresie tego typu preparatów. Istotnym było również porównanie cen leków biologicznych (innowacyjnych i biopodobnych) z cenami leków tradycyjnych. Materiał i metody. Ankieta została przygotowana na podstawie dostępnej literatury na temat kwestii związanych z dostępnością leków biopodobnych w aptekach ogólnodostępnych na terenie Polski. Badaniem objęto 82 pracowników aptek ogólnodostępnych na terenie miast: Poznania, Wrocławia, Ostrowa Wielkopolskiego, Kalisza i Środy Wielkopolskiej. Ankietowani posiadali wykształcenie farmaceutyczne. Wyniki. Przeprowadzone badanie ankietowe wskazuje, że leki biopodobne są mało rozpowszechnione w polskich aptekach i hurtowniach. Farmaceuci nie posiadają wystarczającej wiedzy na temat ich stosowania i często nie znają ich cen. Prawdopodobnie jest to związane z faktem, iż leki biopodobne są nową grupą preparatów stosowanych w Polsce. Wnioski. Część biofarmaceutyków straciła lub w najbliższym czasie straci ochronę patentową, co pozwoli na produkcję tańszych leków biopodobnych. SŁOWA KLUCZOWE: biofarmaceutyki, leki biopodobne, farmakoekonomika, koszty leczenia. Abstract Introduction. There has been a rapid development of research on new biopharmaceuticals which are used in the treatment of many diseases, e.g. diabetes, cancer, anemia and rheumatoid arthritis. The cost of treating using this class of drugs is high because of the costs of the long and expensive pre-registration study and production process. Aim. The aim of this paper was to explore the availability of biosimilars in pharmaceutical wholesale companies and pharmacies in Poland, and to examine patient preferences with respect to that type of drugs. Furthermore, this work also offered a comparison of the prices of biopharmaceuticals (innovative and biosimilars) and traditional drugs. Material and methods. The questionnaire based on available literature and knowledge of issues related to the availability of biosimilars in pharmacies in Poland. The study involved 82 employees of pharmacies in the city of Poznan, Wroclaw, Ostrow Wielkopolski, Kalisz and Sroda Wielkopolska who have the pharmaceutical education. Results. The results of the questionnaire suggest that biosimilars are not popular in pharmaceutical wholesale companies and pharmacies in Poland. Pharmacists do not have enough knowledge about them and are not well-informed on their prices. A potential reason for this situation is that biosimilars are a relatively new group of drugs on the Polish market. Conclusions. Some biopharmaceuticals lost or soon will loose patent protection, allowing production of cheaper biosimilars. KEY WORDS: biopharmaceutics, biosimilars, pharmacoeconomics, medical treatment costs. Wstęp Biofarmaceutykami (leki biologiczne) nazywamy substancje wytworzone przez żywe, zmodyfikowane genetycznie organizmy (np. Escherichia coli, komórki CHO (linia wyprowadzona z jajnika chomika chińskiego)). Spośród około 30 chorób, w przypadku których możliwe jest leczenie biofarmaceutykami, aż 8 z nich to choroby bardzo rzadkie (przypadek 1 na 10 000). Biofarmaceutyki stosowane są w cukrzycy, udarze, zawale serca i reumatoidalnym zapaleniu stawów [1]. Wśród biofarmaceutyków wyróżniamy dwie generacje. Do pierwszej zaliczamy białka, które jako pierwsze zostały wprowadzone na rynek farmaceutyczny (np. pierwsza ludzka rekombinowana insulina Humulin). Tę grupę białek określa się jako proste zamienni-

356 Piotr Ratajczak, Elżbieta Nowakowska, Dorota Koligat, Krzysztof Kus, Anna Paczkowska, Tomasz Zaprutko ki (ang. simple replacement proteins); charakteryzują się one identyczną sekwencją aminokwasową z formą występującą w białkach natywnych. Do drugiej generacji należą białka terapeutyczne, w których zmieniono m.in. sekwencję aminokwasową czy wprowadzono łańcuchy glikolu polietylenowego (pegylowanie). Takie zmiany mają na celu: wydłużenie lub skrócenie czasu działania, zmianę biologicznego czasu półtrwania, zmniejszenie immunogenności lub stworzenie nowych leków będących białkami fuzyjnymi. Do tej grupy należą m.in. analogi insuliny [2]. Wprowadzenie produktu biotechnologicznego na rynek wiąże się z długim okresem badań (powyżej 8 lat) i dużymi kosztami [3]. Obecnie na rynku znajduje się ponad 200 leków rekombinowanych; 80 z nich to leki innowacyjne [4]. Do 2013 r. wygasło już 15 patentów chroniących niektóre biofarmaceutyki, a do 2019 r. ta liczba powiększy się o kolejne 12, co pozwoli firmom biotechnologicznym na wprowadzenie produktów biopodobnych (Tabela 1) (określenie stosowane w Europie; w Stanach Zjednoczonych i Japonii można spotkać się z terminem: leki bionaśladowcze follow-on biologics, FDA) [5, 6]. Leki biopodobne muszą mieć ten sam mechanizm działania co leki referencyjne [7]. Poniżej przedstawiono listę leków biopodobnych dostępnych na terenie Unii Europejskiej (Tabela 2) [8]. Sprzedaż leków biopodobnych w Europie w ostatnich latach gwałtownie wzrosła, co związane jest z wygasaniem patentów chroniących leki biologiczne. Jeszcze w 2007 r. sprzedaż tej grupy leków w Europie wynosiła 3,3 miliony, a dwa lata później wzrosła do 65,5 milio- Tabela 1. Przykłady biofarmaceutyków i szacowany czas wygaśnięcia ich patentów [5] Table 1. Examples of biopharmaceuticals and the estimated time of their patents expiry Nazwa leku Typ leku Szacowany czas wygaśnięcia patentu Stany Zjednoczone Europa Prevenar Szczepionka przeciw pneumokokom Wygasł Wygasł Avonex Interferon beta-1a Wygasł Wygasł Epogin Erytropoetyna Wygasł Wygasł Genotropin Hormon wzrostu Wygasł Wygasł Lantus Insulina Wygasł 2014 Remicade Przeciwciało monoklonalne 2014 2014 Herceptin Przeciwciało monoklonalne 2014 2014 NovoRapid Insulina aspart 2014 2014 Rituxan Przeciwciało monoklonalne 2015 2013 Neulasta G-CSF 2015 2015 Gardasil Szczepionka przeciw ludzkiemu wirusowi brodawczaka 2015 2015 Synagis Przeciwciało monoklonalne 2015 2015 Erbitux Przeciwciało monoklonalne 2015 2016 Humira Przeciwciało monoklonalne 2017 2018 Lucentis Przeciwciało monoklonalne 2017 2018 Avastin Przeciwciało monoklonalne 2017 2019 Tabela 2. Leki biopodobne dostępne na terenie Unii Europejskiej [8] Table 2. Biosimilars available in the European Union INN Nazwa leku Firma farmaceutyczna Nazwa leku Rok System biopodobnego produkująca lek biopodobny referencyjnego zatwierdzenia ekspresyjny Somatropina Omnitrope Sandoz Genotropin 2006 E. coli Binocrit Sandoz 2007 CHO Epoetyna alfa Epoetin Alpha Hexal Hexal Eprex/Erypo 2007 CHO Abseamed Medice 2007 CHO Epoetyna zeta Retacrit Hospira 2007 CHO Eprex/Erypo Silapo Stada 2007 CHO Ratiograstrim Ratiopharm 2008 E. coli Biograstim CTArzneimittel 2008 E. coli Tevagrastim Teva 2008 E. coli Filgrastim Filgrastim Sandoz Naupogen 2009 E.coli Filgrastim Hexal Hexal 2009 E. coli Zarzio Sandoz 2009 E. coli Nivestim Hospira 2010 E. coli INN Międzynarodowa Nazwa Niezastrzeżona

Biofarmaceutyki a leki biopodobne dostępność i koszty leczenia w Polsce 357 nów. Udział leków biopodobnych w europejskim rynku leków biologicznych (referencyjnych i biopodobnych) wzrósł z 0,34% (2007 r.) do 6,64% (2009 r.). Coraz częściej leki te są również przepisywane przez lekarzy [9]. Cel Celem pracy było ustalenie dostępności leków biopodobnych w hurtowniach farmaceutycznych i aptekach na terenie Polski, a także określenie częstości realizowania recept na leki biopodobne przez pacjentów w aptekach. W przeprowadzonym badaniu zweryfikowano również stan wiedzy farmaceutów dotyczący cen leków biopodobnych oraz potencjalnego wzrostu ich sprzedaży w Polsce. Materiał i metody Kryteria doboru osób do udziału w badaniu oraz sposób ankietyzacji Badanie w formie ankietowej zostało przeprowadzone wśród 82 pracowników aptek ogólnodostępnych na terenie Poznania, Wrocławia, Ostrowa Wielkopolskiego, Kalisza i Środy Wielkopolskiej; ankietowani posiadali wykształcenie farmaceutyczne. Każdy pracownik został poinformowany o celu badania (zarówno ustnie, jak i w treści ankiety). Ankiety były anonimowe. Badanie przeprowadzono w okresie 10.12.2012 20.03.2013 za zgodą Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu nr 588/13. Ankieta Ankieta została przygotowana na podstawie osiągalnej literatury dotyczącej dostępności leków biopodobnych w aptekach ogólnodostępnych na terenie Polski. Badanie ankietowe składało się z 12 pytań zamkniętych jednokrotnego wyboru oraz jednego pytania wielokrotnego wyboru. Pytania od 1 do 4 dotyczyły metryki osoby wypełniającej ankietę i obejmowały kolejno: płeć, wiek, miejsce zamieszkania i wykształcenie. Kolejne pytania dotyczyły leków biopodobnych ich dostępności w danej aptece oraz ich nazwy. W ankiecie zapytano respondentów o częstotliwość realizowania recept na leki biopodobne i o to, czy nastąpił wzrost sprzedaży tej grupy leków w aptece. Dalsza część pytań dotyczyła porównania cen biofarmaceutyków i leków biopodobnych z cenami leków tradycyjnych. Farmaceuci odpowiadali również na pytania odnoszące się do dostępności leków biopodobnych w hurtowniach, zgłaszanych działaniach niepożądanych i obserwowanej poprawie stanu zdrowia po zastosowanej terapii tymi lekami. Analiza statystyczna W celu zbadania zależności pomiędzy cechami określonymi danymi w skali porządkowej i nominalnej wykorzystano test Fishera-Freemana-Haltona, dokładny test Fishera dwustronny. Wszystkie testy były analizowane na poziomie istotności α = 0,05 (p < 0,05). Obliczeń dokonano za pomocą pakietu statystycznego Statistica 8.0 firmy StatSoft oraz Cytel Studio 9.0. Wyniki Charakterystyka grupy uczestniczącej w badaniu W badaniu brało udział 83% kobiet i 17% mężczyzn. Większość osób biorących udział w ankiecie to mieszkańcy miast powyżej 500 000 mieszkańców (63%). 55% farmaceutów posiadało wykształcenie wyższe, natomiast 41% średnie. 4% respondentów ukończyło studia licencjackie. Struktura badanej grupy w kontekście dostępności leków biopodobnych Tylko 17% aptek, w których przeprowadzono badanie, posiadało w swoim asortymencie aptecznym leki biopodobne (Rycina 1). Nie wykazano statystycznej znamienności pomiędzy miejscem zamieszkania a dostępnością leków biopodobnych (test Fishera-Freemana-Haltona p = 0,09146). Preparaty biopodobne takie jak Binocrit, Epoetin Alfa Hexal, Ratiograstim nie były dostępne w żadnej z aptek biorących udział w badaniu. Z kolei w sześciu aptekach deklarowano możliwość zakupu leku Tevagrastim, który okazał się zarazem najczęściej dostępnym Rycina 1. Dostępność leków biopodobnych w aptekach. Figure 1. Availability of biosimilars in pharmacies.

358 Piotr Ratajczak, Elżbieta Nowakowska, Dorota Koligat, Krzysztof Kus, Anna Paczkowska, Tomasz Zaprutko ANKIETA 1. Płeć: A. Kobieta B. Mężczyzna 2. Wiek (w latach): A. 21 30 B. 31 40 C. 41 50 D. > 50 3. Miejsce zamieszkania: A. Miasto do 25000 mieszkańców B. Miasto 25000 100000 mieszkańców C. Miasto 100001 500000 mieszkańców D. > 500000 mieszkańców E. Wieś 4. Wykształcenie: A. Średnie B. Licencjat C. Wyższe 5. Czy posiadają Państwo w sprzedaży leki biopodobne? A. Tak B. Nie 6. Z podanych poniżej leków biopodobnych proszę wybrać te dostępne u Państwa w aptece (możliwość zaznaczenia kilku odpowiedzi): Binocrit Epoe n Alfa Hexal Abseamed Silapo Retacrit Filgras m Hexal Ra ogras m Tevagras m Biogras m Zarzio 7. Z jaką częstotliwością pacjenci realizują recepty na ww. leki: A. Często B. Rzadko C. Wcale 8. Czy w ostatnich latach zauważyła Pan/Pani wzrost sprzedaży tej grupy leków? A. Tak B. Nie 9. Ceny biofarmaceutyków w porównaniu z tradycyjnymi lekami są: A. niższe B. na podobnym poziomie C. są wyższe o maks. 50% D. są wyższe o 51 100% E. są wyższe o > 100% F. nie mam takich informacji 10. Ceny leków biopodobnych w porównaniu z oryginalnymi biofarmaceutykami są: A. niższe B. na podobnym poziomie C. są wyższe o maks. 50% D. są wyższe o 51 100% E. są wyższe o > 100% F. nie mam takich informacji 11. Czy ww. leki biopodobne są łatwo dostępne w hurtowniach farmaceutycznych? A. Zdecydowanie tak B. Raczej tak C. Raczej nie D. Zdecydowanie nie 12. Czy pacjenci zgłaszają działania niepożądane wynikające ze stosowania ww. leków? A. Tak B. Nie 13. Czy pacjenci obserwują poprawę stanu zdrowia wynikającą ze stosowania ww. leków? A. Tak B. Nie C. Nie mam takich informacji

Biofarmaceutyki a leki biopodobne dostępność i koszty leczenia w Polsce 359 preparatem biopodobnym. Lek Zarzio był dostępny w 5 aptekach (Rycina 2). Wyniki ankietyzacji wskazują, iż w 84% aptek pacjenci nie realizują recept na leki biopodobne. W pozostałej części (16%) takie recepty realizowane są rzadko (Rycina 3). Nie wykazano statystycznej znamienności pomiędzy częstotliwością realizowania recept a miejscem zamieszkania (test Fishera-Freemana-Haltona p = 0,135, p > 0,05). 82% farmaceutów biorących udział w badaniu nie zauważa wzrostu sprzedaży leków biopodobnych (Rycina 4). Według większości ankietowanych (68%) leki biopodobne są niedostępne w hurtowniach farmaceutycznych. Jedynie 6% ankietowanych twierdzi, że leki te są ogólnodostępne (Rycina 5). 27% ankietowanych farmaceutów nie posiada informacji dotyczących cen biofarmaceutyków. 24% respondentów uważa, że ceny biofarmaceutyków są na takim samym poziomie jak ceny leków tradycyjnych, 23% ankietowanych twierdzi, że ceny są o 50% wyższe, natomiast 21% uważa, że ich cena jest wyższa o co najmniej 100% od ceny leków tradycyjnych (Rycina 6). Rycina 2. Dostępność wybranych preparatów biopodobnych w aptekach. Figure 2. Availability of some biosimilars in pharmacies. Rycina 3. Częstotliwość realizowania recept na leki biopodobne. Figure 3. The frequency of prescriptions for implementation of biosimilars. Rycina 4. Ocena wzrostu sprzedaży leków biopodobnych. Figure 4. Rating of biosimilars' sales growth.

360 Piotr Ratajczak, Elżbieta Nowakowska, Dorota Koligat, Krzysztof Kus, Anna Paczkowska, Tomasz Zaprutko Rycina 5. Dostępność leków biopodobnych w hurtowniach farmaceutycznych. Figure 5. Availability of biosimilars in pharmaceutical warehouses. Rycina 6. Porównanie cen biofarmaceutyków i leków tradycyjnych. Figure 6. Price comparison of biopharmaceuticals and traditional medicines. Rycina 7. Ceny leków biopodobnych w porównaniu z lekami tradycyjnymi. Figure 7. Biosimilar prices compared with conventional drugs.

Biofarmaceutyki a leki biopodobne dostępność i koszty leczenia w Polsce 361 Przeważająca część ankietowanych (72%) twierdzi, że nie posiada informacji dotyczących cen leków biopodobnych (Rycina 7). Dyskusja Przedstawione wyniki badania dotyczące leków biopodobnych wskazują, że apteki nie są dobrze zaopatrzone w leki należące do tej grupy. Jedynie w 17% aptek, w których farmaceuci wypełniali ankiety, preparaty były dostępne. Według danych [10] w Polsce w sprzedaży jest 12 leków biopodobnych, wśród których znajdują się cztery grupy leków zawierających następujące substancje: epoetyna alfa, epoetyna zeta, filgrastim i soma tropina. Leki takie jak Binocrit, Abseamed, Tevagrastim i Zarzio są refundowane w 100%, dlatego pacjent nie jest obarczony kosztami leczenia tymi preparatami. W przypadku pierwszych dwóch leków pacjent otrzymuje lek bezpłatnie w terapii niedokrwistości w przebiegu przewlekłej niewydolności nerek lub we wszystkich zarejestrowanych wskazaniach na dzień wydania decyzji. W przypadku leków Tevagrastim i Zarzio (stosowane w neutropenii w chorobach nowotworowych) pacjent jest zobowiązany do opłaty ryczałtowej za dany lek w wysokości 3,20 zł lub 3,72 zł (zależnie od dawki i rodzaju leku) [11]. Najczęściej dostępnym z wymienionych leków w aptekach, gdzie przeprowadzono ankietyzację, był lek Tevagrastim. Jednocześnie należy podkreślić, że ogólna dostępność leków jest bardzo zróżnicowana. Na małą powszechną dostępność wymienionych preparatów może wpływać fakt, że wszystkie są stosowane w przypadku poważnych schorzeń, np. w niedokrwistości oraz niewydolności nerek. Leki te wymagają zatem ścisłej kontroli lekarza, dlatego częściej są wykorzystywane w trakcie leczenia szpitalnego, np. Binocrit, Epoetin czy Abseamed są dostępne dla polskich pacjentów przez programy lekowe realizowane w jednostkach szpitalnych, a nie na receptę lekarską. Ponad 80% ankietowanych wskazało, że pacjenci nie realizują recept na leki biopodobne. Według danych zgromadzonych przez IMS Health konsumpcja leków biopodobnych w Polsce jest jedną z niższych w Europie i wynosi 0,01 DDD/mieszkańca (DDD defi ned daily dose dobowa dawka leku określana przez WHO) [12]. Największa w Europie konsumpcja leków biopodobnych przeliczona na liczbę mieszkańców jest notowana w Austrii, Grecji i Niemczech [12]. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, iż farmaceuci, którzy posiadali w aptecznym asortymencie leki biopodobne, obserwowali wzrost sprzedaży tej grupy leków. Wprowadzona refundacja na wybrane leki biopodobne (preparaty biopodobne są dostępne w Polsce od 2007 r.) może zwiększyć ich dostępność. Farmaceuci biorący udział w badaniu często nie posiadali wystarczającej wiedzy na temat produktów biopodobnych i możliwych terapii tymi preparatami. Ze względu na przewlekły charakter niektórych schorzeń, takich jak: cukrzyca, stwardnienie rozsiane czy reumatoidalne zapalenie stawów, szczególnie ważne jest, aby farmakoterapia nie generowała wysokich kosztów. Rozwiązaniem dla budżetów państw będzie wprowadzenie leków biopodobnych, które pozwolą zarówno na efektywną oraz tańszą terapię (ceny leków biopodobnych są zazwyczaj do 30% niższe od cen leków referencyjnych [13]). W najbliższych latach wiele obecnie stosowanych biofarmaceutyków utraci ochronę patentową, co pozwoli na wprowadzenie na rynek tańszych leków biopodobnych. Mimo szerokich możliwości, jakie dają leki biopodobne, ich dostępność może być ograniczona z powodu wielu czynników, takich jak stosunkowo droga i skomplikowana produkcja, wysoki koszt związany ze spełnieniem narzuconych prawnie wymogów niezbędnych do rejestracji leku, przyzwyczajenia lekarzy do stosowania leków tradycyjnych, zakaz substytucji czy ograniczona ilość firm produkujących leki biopodobne. Wprowadzenie na rynek leków biopodobnych wiąże się zarówno z korzyściami ekonomicznymi, jak i zdrowotnymi. Ich zastosowanie ogranicza również wydatki publiczne. Wnioski Wyniki z przeprowadzonego badania sugerują, że leki biopodobne są mało rozpowszechnione w Polsce, a wiedza farmaceutów na ich temat jest ograniczona. W celu poprawy tej sytuacji (zwłaszcza w kontekście wygasania patentów na leki biofarmaceutyczne w ciągu kilku najbliższych lat) sugeruje się promowanie informacji o preparatach biopodobnych zarówno wśród lekarzy, farmaceutów, jak i pacjentów; ma to obniżyć koszty terapii niektórych jednostek chorobowych. Piśmiennictwo 1. Arundel A., Mintzes B. The benefits of biopharmaceuticals. INNOGEN Working Paper. 2004;14. English. 2. Walsh G. Second-generation biopharmaceuticals. European Journal of Pharmaceutics and Biopharmaceutics. 2004;58(2):185 96. English. 3. Teva in Biosimilars: Improving access to treatments of serious diseases [Internet] Dostępne na: http://www.emtex. be/puhttp://www.emtex.be/public/uploads/files/teva_ BIO_brochure_external_120419%20final%20version%20 %282%29.pdf. English. 4. Hovgaard L., Frokjaer S. Pharmaceutical formulation development of peptides and proteins. 2nd ed. Boca Raton, FL: CRC Press/Taylor & Francis Group; 2013. English. 5. Biosimilars and Follow-on Biologics: The Global Outlook 2009 2024. Visiongain; 2009. English. 6. Sekhon B.S., Saluja V. Biosimilars: an overview. Biosimilars. 2011;1:1 11. English. 7. Wang J., Chow S.C. On the Regulatory Approval Pathway of Biosimilar Products. Pharmaceuticals. 2012;5(12):353 68. English. 8. Kox S. Biogenerics and Legislative Issues GPhA s 2008 Annual Policy Conference [Internet]. Washington D.C.; 2008. Dostępne na: http://198.170.119.137/doc/skox_ GPhA_Washington_2008 9-18.pdf

362 Piotr Ratajczak, Elżbieta Nowakowska, Dorota Koligat, Krzysztof Kus, Anna Paczkowska, Tomasz Zaprutko 9. Rovira J., Espín J., García L. The impact of biosimilars entry in the EU market [Internet]. Andalusian School of Public Health; 2011 [cytowane 16.05.2013]. Dostępne na: http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/healthcare/files/docs/ biosimilars_market_012011_en.pdf. English. 10. Declerck P., Simoens S. A European perspective on the market accessibility of biosimilars. Biosimilars. 2012:33. English. 11. Wykaz refundowanych leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych na dzień 1 maja 2013 r. Załącznik do obwieszczenia Ministra Zdrowia z dnia 24 kwietnia 2013 r. (poz. 17) [Internet]. Dostępne na: http://www.mz.gov.pl/ wwwfiles/ma_struktura/docs/omz_leki_24042013.pdf. English. 12. Dunn C. Biosimilar accessible market: Size and biosimilar penetration. 2012. [Internet] Dostępne na: http://ec.europa. eu/enterprise/sectors/healthcare/files/docs/biosimilars_ imsstudy_en.pdf. English. 13. Shaping the biosimilars opportunity: A global perspective on the evolving biosimilars landscape [Internet]. IMS Health; 2011. Dostępne na: http://www.imshealth.com/ ims/global/content/home%20page%20content/ims%20 News/Biosimilars_Whitepaper.pdf. English. Adres do korespondencji: Piotr Ratajczak Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Dąbrowskiego 79 60-529 Poznań tel.: 61 854 69 20 e-mail: rataj84@ump.edu.pl