Architektura starożytnej Grecji Agnieszka Ślęczkowska
Wiadomości ogólne Dzieje starożytnej Grecji rozgrywały się na Półwyspie Bałkańskim, na wyspach Morza Egejskiego w zachodniej części Azji Mniejszej, na wybrzeżach Morza Czarnego i u płd. wybrzeży Italii i Sycylii.
W kulturze greckiej wyróżniamy następujące okresy: archaiczny - od przybycia Dorów, tj. ustalenia się życia osiadłego do końca wojen perskich tj. od okresu między XII-X w. do 480 r. p.n.e. Klasyczny - okres rozkwitu sztuk plastycznych, teatru i nauk trwający do podboju Grecji przez Filipa Macedońskiego i utraty niepodległości, tj. od 480 do 323 r. p.n.e. hellenistyczny - okres dalszego rozwoju i ekspansji greckiej kultury trwający od 323 do 30 r. p.n.e. (w okresie tym sztuka grecka dotarła do wielu zakątków terenów podbitych przez Aleksandra Wielkiego i w połączeniu z miejscowymi kulturami utworzyła sztukę hellenistyczną).
KONSTRUKCJA
Elementy konstrukcji architektury greckiej rozpatrujemy na przykładzie świątyń. Pierwsze z nich powstały w początku okresu archaicznego,a w miarę upływu czasu przy ich budowie rozwijały się i udoskonalały formy architektoniczne. Na starannie wybranym placu stawiano świątynię,która nie była miejscem modłów lecz mieszkaniem bóstwa, toteż nadawano jej plan zbliżony do izby mieszkalnej - megaronu. Pomieszczenia występujące we wszystkich świątyniach, niezależnie od ich skali i wyposażenia, to cella (nawa) i przedsionek. W Grecji rozpowszechnił się plan prostokątny: długość nawy świątyni była równa podwójnej szerokości. Wejście umieszczano po stronie wschodniej. Rozpatrując układ świątyni, można w niej wyróżnić podstawę (stylobat), kolumny, ściany, belkowanie, strop, dach oraz szczyt. Podstawę otaczają trzy stopnie (krepidoma). Kolumny mają kształt cylindryczny, a pionowe żłobki, zwane kanelami, podkreślają kierunek obciążenia słupa, jednocześnie wysmuklając go. Za pomocą lekkiego zgrubienia trzonu kolumny narastającego do 1/3 jej wysokości od podstawy,zwanego entazis, przeciwdziałano wrażeniu wklęsłości występującemu przy zastosowaniu trzonu prostego. Ściany wykonywane ze starannie obrobionych bloków kamiennych równej wysokości łączono, bez zaprawy dwuteowymi klamrami i prętami żelaznymi. Belkowanie składa się z architrawu, fryzu i gzymsu. Fryz, oprócz roli konstrukcyjnej, tworzy płaszczyznę dekoracyjną pokrytą rzeźbami. Płyta gzymsu wyraźnie wysunięta przed lico budynku stanowi poziome zakończenie, podkreślone głębokim cieniem jaki rzuca na ściany. Przedsionek i cellę przekrywano stropami drewnianymi.
FORMA
Na terenie Grecji wyodrębniły się trzy zasadnicze grupy ludności: Dorów, Jonów i Eolów. Dwa pierwsze szczepy wyraziły odrębny charakter swej kultury, tworząc własne porządki architektoniczne - systemy konstrukcyjno-kompozycyjne a realizowane pierwotnie w drewnie, a następnie rozwinięte w budownictwie kamiennym. Podstawowe porządki to: dorycki i joński ukształtowane pod koniec VII w. p.n.e. Porządek koryncki ustalił się dwa wieki później jako odmiana porządku jońskiego i różnił się od niego jedynie dekoracją głowicy.
Porządek dorycki Kolumna składa się z trzonu i głowicy. Nie ma bazy. Trzon jest żłobkowany, zwęża sie ku górze i ma entazis Głowica składa się z części dolnej- okrągłej poduszki echinus i górnej kwadratowej płyty abakus Nad abakusem wznosi się kamienne belkowanie. Składa się ono z gładkiego architrawu, fryzu, gzymsu (geisonu) zakończonego rynną (simą) z rzygaczami i ozdobami Fryz podzielony jest na tryglify (od treis -trzy i glyfein- żłobić) oraz metopy (od metopen czoło, front Kolumna dorycka z belkowaniem a. abakus (inaczej plintus) b. echinus c. trzon z kanelurami d. anuli e. scamillus f. architraw (epistyl) g. metopa h. tryglif i. geison (gzyms wieńczący)
Kolumny porządku doryckiego Porównanie różnych kolumn doryckich: a. ze świątyni w Delos z czasów klasycznych (wysokość = prawie 6 średnicom dolnym) b. z Partenonu, około 440 r. p.n.e. (wysokość = 5,5 średnicy) c. ze świątyni w Koryncie z okresu archaicznego, ok. 540 p.n.e. (wysokość = 4 średnicom)
SCHEMAT PORZĄDKU DORYCKIEGO
Najwspanialsza świątynia dorycka PARTENON
Surowy porządek dorycki charakteryzują m. in. proste kapitele kolumn, stykające się ze sobą żłobkowania (kanelury), fryz tryglifowo-metopowy oraz rzeźbiarski przyczółek. Malowidłami lub płaskorzeźbami ozdabiano również metopy. Partenon różni się od innych greckich świątyń tym, że jego fasada nie ma sześć a osiem kolumn. Liczba kolumn bocznych została odpowiednio zwiększona do 17. Na zdjęciu Ateński Partenon.
KOLUMNY PORZĄDKU DORYCKIEGO
ARCHITRAW W PORZĄDKU DORYCKIM
PORZĄDEK JOŃSKI * to lekkość, smukłe proporcje, bogate zdobienia * baza oparta na plincie: w wariancie attyckim trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi, albo w wariancie małoazjatyckim wieloczłonowa, dowolnie zestawiona z torusów i trochilusów * trzon kolumny ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), żłobkowanie jest węższe niż w stylu doryckim. Mniej wyraźnie jest zaznaczony entasis, zwężenie trzonu poniżej głowicy jest też mniejsze * głowica najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl joński ukształtował się w VI w. p.n.e., zbudowana jest z ozdobnej, opisywanej często jako przypominającej baranie rogi, woluty. Kształt woluty wywodzi się z rolowanej nad wejściem maty. Powyżej woluty abakus o profilowanych krawędziach, częstość bogato zdobiony
PORZĄDEK JOŃSKI * belkowanie złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się w wariancie attyckim bogato zdobiony fryz ciągły (w porządku doryckim fryz zdobiony był metopami rozdzielonymi tryglifami). Fryz zdobiony był reliefem z scenami mitologicznymi, historycznymi. Najbardziej znanym i ciekawym przykładem jest fryz Partenonu zwany fryzem partenońskim. W odmianie małoazjatyckiej fryz nie posiada tak bogatej dekoracji. Jego ozdobą jest rząd wystających kostek. Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania gzyms wieńczący, często niższy niż w porządku doryckim, ale o bardziej skomplikowanej formie. Górną jego część stanowiła listwa zdobiona kimationem, antemionem lub plecionką, zakończona na ogół ząbkowaniem. Świątynie budowane w stylu jońskim kryte były, podobnie jak świątynie w stylu doryckim, dwuspadowym dachem zwieńczonym tympanonem, z gzymsem ozdobionym akroterionami. Wzdłuż dachu biegła rynna (sima) zakończona rzygaczami w postaci lwich pysków. Pole przyczółka wypełniała bogata dekoracja rzeźbiarska * świątynie stawiano na trzystopniowej podbudowie (krepidoma)
SCHEMAT PORZĄDKU JOŃSKIEGO
KANELURY PORZĄDKU JOŃSKIEGO
Na zdjęciu widać również fragment gzymsu zdobionego palmetami i tzw. wilczymi zębami. Erechtejon na Akropolu.
PORZĄDEK KORYNCKI * to smuklejsze proporcje i bardziej ozdobna głowica niż w porządku jońskim * baza jako w porządku jońskim, czyli trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi, * trzon kolumny, jak w stylu jońskim, ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), kolumna o smuklejszych proporcjach * głowica najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl koryncki, ma kształt koszyka (kalatosu) uformowanego z dwóch rzędów liści akantu mocno rozchylonych na zewnątrz, powyżej liści znajdują się cztery pojedyncze woluty podtrzymujące abakus. Pomiędzy tymi wolutami znajdują się jeszcze cztery pary mniejszych wolut, spomiędzy których wyprowadzona jest palmeta lub inny motyw roślinny * belkowanie podobne jak w stylu jońskim, czyli złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się zdobiony fryz ciągły. Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania gzyms wieńczący, często podparty wspornikami, jest to dodatkowy element w porównaniu porządku korynckiego z porządkiem jońskim.
SCHEMAT PORZĄDKU KORYNCKIEGO
ŚWIĄTYNIA ZEUSA OLIMPIJSKEGO W ATENACH - PORZĄDEK KORYNCKI
Literatura i zdjęcia M. Buchner, A. Buchner, J. Laube Zarys projektowania i historii architektury Warszawa 1991 J. Glancey Historia architektury Warszawa 2002 www.wikipedia.pl www.antiquitates.blox.pl www.wckp.lodz.pl/leonardo/budown/hajnysz/4.htm-6k www.wiw.pl www.cudaswiata.wordpress.com