Lifelong Learning Programme Leonardo da Vinci - Multilateral projects - Transfer of Innovations Project Number 2012-1-CZ1-LEO05-09680 Przykłady dobrych praktyk Przewodnik po zawartości modułów DysVET.
This project has been funded with support from the European Commission. This communication reflects the views only of the author, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein Cel przewodnika Celem tego przewodnika jest pokazanie przykładów niektórych dobrych praktyk wymienionych w modułach projektu DysVET. Celem jest również promowanie lepszego rozumieia istoty wspieranieuczniów i pracowników z dysleksją. Przewodnik jest przeznaczony dla wszystkich, którzy nauczają i współpracuja z dorosłymi osobami z dysleksją. 1
1. Pomoc w identyfikacji potrzeb edukacyjnych Aby ułatwić edukację i pracę osobie dorosłej z dysleksją należy ustalić jej slabei mocne strony, oraz zaproponować strategie radzenie sobie z problemami. Etykieta dyslektyk nie ma wartości samej w sobie, nie proponuje rozwiązań w edukacji i w pracy. 2. Identyfikacja umiejętności osoby z dysleksją Dlatego osoby przeprowadzające ocenę dysleksji (formalną i nieformalną) powinny zadbać o alternatywne wskaźniki, które niekoniecznie są częścią tradycyjnego procesu oceniania, ale częścią codziennego życia. Przykładowo zadaniem osoby może być wypełnienie formularza rekrutacyjnego sieci marketów albo papierowego formularza bankowego. Warto pamiętać, że według definicji dysleksja nie polega na trudnościach w czytaniu i pisaniu, ale na trudnościach w ich nabywaniu. Tutaj, na podobnej zasadzie, dla procesu oceny istotna jest nie tyle ostateczna wersja formularza, ale trudności doświadczane podczas jego wypełniania. 3. Stosowanie formularzy w ocenianiu Wielu ludzi uważa, że wartość formularzy jako narzędzi diagnostycznych jest niewielka. Jednak w odpowiednich rękach mogą być bardzo przydatne i czasem przynieść więcej informacji, niż pozornie kompleksowa diagnoza. Wartość formularzy zależy od ich zawartości oraz wiedzy osoby ocenianej na temat swoich trudności. Mogą być przydatne jako punkt wyjścia dla rozwijania wsparcia. 2
Informacje z wywiadu Poniżej znajduje się notatka dotycząca osoby pracującej, która podejrzewa u siebie dysleksję. Prowadzi samochód bez prawa jazdy, ponieważ nie mogła zdać teorii na egzaminie. Ma problemy z odcyfrowaniem pytań w teście na prawo jazdy. Odbieranie telefonów, które jest częścią jej pracy, ocenia jako trudne. W pracy ma dużo ciekawych pomysłów, ale brakuje jej pewności siebie, by się nimi podzielić z innymi. Ma trudności z przywołaniem w pamięci niedawnych wydarzeń i tabliczki mnożenia. Pisząc, konstruuje ubogie zdania. Podczas pisania jej słownictwo jest uboższe, niż gdy mówi. Pisze ręcznie tylko DRUKOWANYMI literami. Czytanie: bez płynności i z wyraźnymi błędami. Musi kilkukrotnie przeczytać akapit, by go zrozumieć. 4. Wsparcie emocjonalne Ma trudności w orientacji przestrzennej. Brak wsparcia, niepowodzenia edukacyjne, niska samoocena mogą być przyczyną zaburzeń zachowania Jest zdezorientowana, i dalszych problemów gdy otrzymuje w szkole kilka i w wskazówek pracy. Skutkiem jednocześnie. może być niekompletna edukacja Ma problemy i później z niska zapamiętaniem jakość życia. numerów. Na Nie wsparcie potrafi emocjonalne przelewać myśli mogą na składać papier. się w następujące elementy: Wielokrotnie Rozumienie upominano przyczyn ją błędów za opóźnienia i niepowodzeń, w pracy kreowanie papierkowej. środowiska, w którym popełnianie błędów jest częścią procesu uczenia się. Dyskrecja. Wskazywanie błędów na osobności, nigdy na forum klasy, brak przymusu czytania publicznego. Wymagania. Po udzieleniu odpowiedniego wsparcia ważne jest oczekiwanie wykonania konkretnej pracy. 3
Pomoc i wskazanie gdzie znaleźć pomoc. Oznacza to gotowość do wsparcia, jest rezultatem rozumienia trudności i wiedzy o możliwościach pomocy. Podnoszenie pewności siebie poprzez stwarzane okazji doświadczania sukcesów i dawanie pozytywnej informacji zwrotnej. 5. Instrukcje Dla dorosłych osób z dysleksją bywa trudne podążanie za instrukcjami, które są napisane prawie wyłącznie technicznym językiem i zawierają długie, złożone zdania. Czytelność instrukcji dodatkowo podnoszą poglądowe ilustracje. 6. Mapy myśli w pracy i w szkole Istnieje wiele sposobów korzystania z map myśli. Poniżej przedstawiono kilka pomysłów: Burza mózgów Zapamiętywanie podczas uczenia się do egzaminów Tworzenie esejów i raportów Zarządzanie projektami Przekazywanie informacji Ustawienia formatowania i stylów w pracy i w szkole Dokumenty są przygotowywane zwykle zgodnie z preferencjami autora, które niekoniecznie są takie same, jak preferencje czytelnika. Na szczęście Word pozwala na zmianę większości ustawień. Poniższy przykład prezentuje większość z nich. Można byłoby zmienić jeszcze wysokość linii i rozmiar czcionki. Jeśli jedyną możliwością druku jest druk w odcieniach szarości, warto pomyśleć o innych opcjach. Najlepszą z nich jest zwykle korzystanie z kolorowego papieru (np. bladożółtego). Dla wielu osób z dysleksją czytanie staje się wtedy łatwiejsze, niż na standardowym białym papierze. 4
7. Rodzaje technologii Poniższa tabela pokazuje kilka sposobów, w jaki sposób poszczególne technologie mogą wspierać osoby z dysleksją. Treść tabeli przybliża także różnorodność potrzeb osób z dysleksją oraz odpowiadającą im różnorodność technologii. 5
8. Gdzie przechowujesz swoje hasła? Większość ludzi posiada wiele haseł, przez co pamiętanie do czego służą staje się wysoce problematyczne. Rozwiązania takie jak Keepass (offline) i Last Pass (online) mogą być korzystne dla osób z dysleksją, ponieważ redukują konieczność pamiętania do tylko jednego hasła. Może się jednak zdarzyć, że osoba z dysleksją będzie mieć trudności z przypomnieniem sobie także tego hasła. Na taką sytuację zawsze warto się zabezpieczyć dodatkowo, np. poprzez przekazanie hasła zaufanej osobie. 9. Standardy przygotowania tekstów dla osób z dysleksją Poniżej umieszczono kilka przydatnych wskazówek dotyczących opracowywania materiałów dla uczniów i pracowników z dysleksją. Są one uniwersalne i znajdują zastosowanie zarówno w szkole jak i w miejscu pracy. Układ Układ tekstu jest bardzo ważny dla osób z dysleksją, ponieważ czytanie jest dla nich zazwyczaj trudnym zadaniem i wymaga więcej czasu. Oto kilka sposobów na to jak przygotować układ, by tekst był bardziej czytelny i by łatwiej było czytelnikowi go śledzić. Wyrównanie tekstu do lewej jest lepsze niż wyjustowanie. Początek nowego tematu powinien być na nowej stronie. Zrozumienie treści zwykle jest łatwiejsze dzięki wzbogaceniu jej obrazami, zdjęciami i tabelami. Czcionki Używaj czcionek bezszeryfowych (Arial, Verdana, Calibri, Tahoma, Century Gothic, Trebuchet ). Są bardziej czytelne od czcionek szeryfowych (Times New Roman). Czcionki szeryfowe charakteryzują wystające ogonki na krawędziach liter. W czcionkach bezszeryfowych litery są zakończone prosto. Używaj czcionki nie mniejszej niż 12 w dokumentach papierowych Unikaj czcionki mniejszej niż 24 w prezentacjach 6
Styl pisania Bądź zwięzły, używaj krótkich zdań. Są łatwiejsze do prześledzenia i zrozumienia dla wszystkich uczniów i czytelników. Mimo tej zasady tekst może zawierać kompletne informacje! Nie zaczynaj pisać zdania na końcu wiersza. Unikaj dzielenia wyrazów i przedstawiania słów w kilku częściach (np. do-ku-ment ). Unikaj podwójnych zaprzeczeń. Maksymalna długość wiersza nie powinna być dłuższa niż 80 znaków. Średnia długość zdania powinna wynosić 15-20 słów. Nagłówki i wyróżnienia Ważne fragmenty tekstu powinny być wyróżnione poprzez pogrubienie lub umieszczenie w ramce. Unikaj kursywy i podkreśleń: może to sprawić, że tekst będzie się zlewał. Zamiast tego użyj pogrubienia. UNIKAJ PISANIA WIELKIMI LITERAMI: tekst jest wtedy znacznie trudniejszy do odczytania. 9. Prezentacje Aby dobrze opracować prezentację: używaj gładkiego tła zamiast wielokolorowego lub wzorzystego używaj czytelnych czcionek (bezszeryfowych, w rozmiarze nie mniejszym niż 24) używaj atrakcyjnych czcionek. Poleca się stosowanie innych czcionek bezszeryfowych, np. Lucida Console przygotuj slajd przedstawiający strukturę całej prezentacji 7
do każdego slajdu dobierz prosty nagłówek, upewnij się, że treść slajdu jest z nim ściśle związana podaj zwięzłe kluczowe punkty i upewnij się, że cała prezentacja jest z nimi zgodna dobierz odpowiednie ilustracje. Przetykanie tekstu obrazami jest dobrym pomysłem (ilustracja jest warta tysiąca słów). Nie stosuj jednak zbyt wielu obrazów, może to być dla osób z dysleksją czynnik rozpraszający. wyjaśnij stosowane w prezentacji skróty przygotuj papierowe wydruki prezentacji. Możesz wręczyć je słuchaczom na początku lub na końcu prezentacji. wyślij prezentację do słuchaczy drogą e-mailową (jeśli jest zbyt duża, możesz skorzystać np. z Dropboxa) 10. Tworzenie formularzy Dobry formularz powinien: zaczynać się od krótkiej informacji wyjaśniającej jego cel być napisany krótkimi zdaniami i prostym, jednoznacznym słownictwem mieć jasną strukturę i mieć pogrupowane razem pytania powiązane ze sobą być napisany prostym językiem pozwalać na wybór spośród dostępnych opcji wszędzie, gdzie to możliwe być dostępny online i offline mieć opcję zmiany formy (np. powiększenia tekstu i/lub ustawienia kolorowego tła) mieć opcję sprawdzania pisowni (dla wersji online) zawierać informację, jeśli jest limit czasu oraz opcję przedłużenia czasu w razie potrzeby wyraźnie wskazywać sposób korzystania z pomocy i porad, a jeśli to możliwe, informować o numerze telefonu jasno określać, wypełnienie których pól jest obowiązkowe 8
być zbudowany bez konieczności przewijania strony (jeśli to możliwe) być zbudowany bez pól rozwijanych zawierać dużo miejsca na odpowiedzi pisemne (w wersji papierowej) Tworzenie testów Aby dobrze opracować test: upewnij się, że test jest sprawiedliwy i wszystkim egzaminowanym zapewnia równe szanse, niezależnie od ich niepełnosprawności i/lub dysleksji jeśli osoba wypełniająca test używa technologii wspierających naukę, rozważ, czy ich usunięcie nie wpłynie na wynik egzaminu i nie naruszy praw osoby niepełnosprawnej jeśli to możliwe używaj pytań, w których odpowiedź polega na wybraniu spośród kilku opcji jeśli używasz testu wyboru, nie twórz zbyt długich i złożonych odpowiedzi, ponieważ są trudne do utrzymania w pamięci i porównywania upewnij się, że elektroniczna wersja zapewnia możliwość zmiany koloru tła, wielkości i rodzaju czcionki, a test niezależnie od wybranej formy pozostaje wykonalny unikaj używania niejednoznacznego słownictwa, które może wprowadzić czytelnika błąd upewnij się, że zdający przez cały czas przygotowywania odpowiedzi mogą widzieć pytania 11. Tworzenie raportów i protokołów Dobrze zaprojektowany raport powinien: posiadać jasną strukturę opartą na spisie najważniejszych punktów zawierać wykresy i ilustracje zawierać listę odnośników do źródeł zewnętrznych i spis załączników 12. Tworzenie protokołów Dobrze opracowany protokół powinien: 9
jasno wskazywać, co zostało osiągnięte zawierać ustalone działania ujmować uzgodnione obszary odpowiedzialności poszczególnych osób/zespołów 13. Supporting the dyslexic employee Czytanie Zaznaczaj priorytetowe teksty do przeczytania Planuj czytanie przez studentów dużych partii materiałów z wyprzedzeniem Nie zmuszaj do czytania na głos Pisanie Organizowanie warsztatów jak pisać mapy myśli Organizacja Czas Miejsce 10
14. Trudności w czytaniu - rozwiązania 11
15. Trudności w pisaniu odręcznym - rozwiązania Trudności w NOTOWANIU Rozwiązania DysVet Wsparcie oferowane Technologie Edukacja Pozwól nagrywać twoje zajęcia Informuj, że możesz mówić wolniej w razie potrzeby Wydrukuj prezentację Wyślij prezentację do słuchaczy i powiedz im o tym przed zajęciami Zapisuj nowe terminy na tablicy, wprowadzając je zwolnij tempo mówienia Używaj flipchartu, rysuj, kiedy tylko jest to możliwe Zapoznaj się z ideą i zachęcaj do stosowania map myśli. Mogą być ilustracją do twojego wykładu i narzędziem do notowania. Praca Pozwól nagrywać twoje przemówienia Mów wolniej podczas prezentacji Rozdaj kartki prezentujące nowe słownictwo Rozdaj wydrukowaną prezentację. Mapy myśli (do zaznaczania głównych kwestii) Dyktafony cyfrowe Co może zrobić osoba w szkole: Używaj map myśli Znajdź przykłady prac pisemnych Naucz się bezwzrokowego pisania na klawiaturze Używaj opcji sprawdzania pisowni Proś kogoś o przeczytanie tekstu Korzystaj z technologii (np. zamienienia tekstu na mowę) Przejrzyj swoje notatki krótko po wykładzie, uzupełnij i przepisz je Znajdź osobę, która ma czytelne pismo Co może zrobić osoba w pracy: Używaj map myśli Znajdź przykłady dokumentów, jakie musisz przygotować Naucz się bezwzrokowego pisania na klawiaturze Używaj opcji sprawdzania pisowni Korzystaj z technologii (np. zamiany tekstu na mowę) Przejrzyj swoje notatki krótko po spotkaniu, uzupełnij i przepisz je 12
16. Trudności w organizacji - rozwiązania Trudności w ORGANIZOWANIU Rozwiązania DysVet Wsparcie oferowane Technologie Edukacja Informuj na początku roku szkolnego/akademick iego o wymaganiach: datach egzaminów, podręcznikach, kwestiach organizacyjnych Przypominaj o zbliżających się egzaminach Dopuść zdawanie egzaminów w osobnym pomieszczeniu, jeśli jest taka konieczność Praca Daj pracownikowi pisemny opis stanowiska pracy Daj pracownikom roczny/miesięczny/ tygodniowy kalendarz. To pomoże ci się upewnić, że wiedzą, co jest priorytetowe Opracuj jasne reguły raportowana Zwołuj spotkania, by zobaczyć nad czym ludzie pracują Rozwijaj system prowadzenia dokumentacji tak, aby w miarę możliwości dokumenty były w wersji elektronicznej Proponuj szkolenia, zaangażuj eksperta, który będzie uczył pracowników jak być lepiej zorganizowanym Mapy myśli (do planowania działań) Smartfon (do planowania wydarzeń, nagrywania, robienia notatek) Dyktafon cyfrowy (do nagrywania pomysłów) 13
Co może zrobić osoba w szkole: Wyznacz miejsce na każdą rzecz Dzień wcześniej przygotuj listę rzeczy do zabrania, kiedy rano wychodzisz z domu Rób listy rzeczy do zrobienia (dzień wcześniej) Korzystaj z technologii (np. dyktafonu) Wywieś harmonogramy, daty, instrukcje, zakreślaj kluczowe sprawy Zawsze noś przy sobie notatnik i smartfon do robienia notatek Co może zrobić osoba w pracy: Wyznacz miejsce na każdą rzecz Rób dzienne i tygodniowe listy rzeczy do zrobienia Dzień wcześniej przygotuj listę rzeczy do zabrania, kiedy rano wychodzisz z domu Organizuj codzienne czynności wg matrycy Eisenhowera Twórz osobne foldery dla każdego wydarzenia, konferencji, spotkania. Sortuj je wg wybranego klucza, np. wg dat Korzystaj z technologii (np. kalendarze, dyktafony) Zawsze noś przy sobie notatnik i smartfon do robienia notatek 14
20. Indywidualne plany wsparcia DysVET Imię i nazwisko... Trudności w CZYTANIU Czytanie na głos Rozumienie tekstu Powolne czytanie Częste powtórne czytanie Trudności z odczytywaniem nowego słownictwa Ocena ważności tekstów WSPARCIE oferowane Pomoc w ocenie ważności tekstów Wydłużenie czasu trwania egzaminów Powiększanie czcionki Drukowanie na kolorowym papierze System wymiany notatek Co może zrobić uczeń lub pracownik Uczyć się różnych typów czytania Zaznaczać wnioski, istotne zdania Używać map myśli Polecane TECHNOLOGIE Programy zamieniające tekst na mowę 15
Mapy myśli Kolorowe nakładki Ustawienia (tło, czcionka, itp.) Opcja sprawdzania pisowni Karteczki na ekranie monitora Imię i nazwisko... Trudności w PISANIU Blokada pisarska Wyrażanie myśli na piśmie Pisanie na klawiaturze dwoma palcami Pisownia Pisanie odręczne Brak wzorców pism/tekstów WSPARCIE oferowane Akceptowanie alternatywnych form raportów (np. głosowych, wypunktowanych lub map myśli) Przedłużenie czasu trwania egzaminów Zapewnienie komputera, słowników, opcji 16
sprawdzania pisowni itp. Przykłady prac pisemnych Co może zrobić uczeń lub pracownik Używać programów zamieniających tekst na mowę Używać opcji sprawdzania pisowni Iść na kurs profesjonalnego pisania na klawiaturze Iść na kurs tworzenia map myśli Polecane TECHNOLOGIE Programy zamieniające tekst na mowę Programy do tworzenia map myśli Opcja sprawdzania pisowni Imię i nazwisko... Trudności w NOTOWANIU Koncentracja Jednoczesne słuchanie i pisanie Pisanie odręczne 17
Oferowane WSPARCIE Wysyłanie, drukowanie prezentacji Pozwolenie na nagrywanie Zaznaczanie nowych terminów Prezentacje w prostym języku i wyraźnych czcionkach Co może zrobić uczeń lub pracownik Używać komputera Nagrywać wykłady Pożyczać dobre notatki Przepisywać notatki Polecane TECHNOLOGIE Dyktafon cyfrowy Programy do tworzenia map myśli Aparat w smartfonie 18
Imię i nazwisko... Trudności w ORGANIZOWANIU Opuszczanie umówionych spotkań Ustalanie priorytetów Koncentracja podczas opracowywania raportów WSPARCIE oferowane Pisemne instrukcje Wspólne terminarze Regularne spotkania Co może zrobić uczeń lub pracownik Ustalić miejsce na wszystkie rzeczy Tworzyć listy (np. rzeczy do wzięcia do szkoły/pracy) Rozwijać własne procedury łącznie z przeglądaniem terminarza i tworzeniem listy zadań Polecane TECHNOLOGIE Mapy myśli Smartfony 19
Terminarze Notatniki Przypomnienia 20