EWOLUCJA METOD I ŚRODKÓW W ZWALCZANIU STONKI ZIEMNIACZANEJ (LEPTINOTARSA DECEMLINEATA SAY)

Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 EWOLUCJA METOD I ŚRODKÓW W ZWALCZANIU STONKI ZIEMNIACZANEJ (LEPTINOTARSA DECEMLINEATA SAY) DANUTA SOSNOWSKA, STEFAN PRUSZYŃSKI, JERZY J. LIPA Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Władysława Węgorka 20, 60-318 Poznań Danuta.Sosnowska@ior.poznan.pl I. WSTĘP Od ponad 10 lat nasilenie stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata Say) w Polsce praktycznie nie przekracza średniej wieloletniej (rys. 1). W związku z tym, że powierzchnia uprawy ziemniaka w Polsce zmalała z około 1,3 mln na początku lat 90. ubiegłego wieku do areału około 0,5 mln ha w roku 2007 (Dzwonkowski 2008), to szkodnik ten jak gdyby stracił na znaczeniu i nie trafia tak często na łamy prasy, czy do audycji telewizyjnych. Rys. 1. Uszkodzenie roślin ziemniaka przez stonkę ziemniaczaną (L. decemlineata) w latach 1991 2008 w Polsce Fig. 1. Damage of potato plants caused by Colorado potato beetle (L. decemlineata) in Poland in 1991 2008 Wykonane jednak w Instytucie Ochrony Roślin Państwowym Instytucie Badawczym w Poznaniu badania, a później prowadzone od ponad 40 lat obserwacje wskazują, że w okresach co 7 10 lat stonka ma tendencję do gradacyjnych pojawów i wtedy też masowo migruje we wszystkich kierunkach (Piekarczyk i wsp. 1984). Tym razem przerwa trwa nieco dłużej, na co może mieć wpływ m.in. ograniczenie powierzchni uprawy ziemniaka, ale licznego pojawu tego szkodnika należy na pewno oczekiwać. Może nie będzie to pojaw tak liczny, jak w latach, gdy stonkę masowo można było zbierać na

566 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 plażach lub gdy,,spacerowała na chodnikach w mieście, ale na pewno będzie wymagała zwiększonej uwagi i bardziej troskliwej ochrony ziemniaków. Stonka nie jest obecnie gatunkiem trudnym z punktu widzenia ochrony ziemniaków. Duża, jaskrawo ubarwiona jest dobrze widoczna na roślinach, a opracowane zalecenia i dostępne środki ochrony roślin pozwalają skutecznie regulować liczebność. A jak było w przeszłości i dlaczego stonka ziemniaczana zajmuje szczególne miejsce w ochronie roślin? Aby odpowiedzieć na to pytanie i poznać historię tego szkodnika, a także metody wykorzystywane w ochronie ziemniaków, należy cofnąć się o około 150 lat do Stanu Colorado w USA, gdzie zawędrowali osadnicy, wprowadzając na tamtych terenach uprawę ziemniaka. Stonka ziemniaczana występowała tam naturalnie, odżywiając się na roślinach z rodziny psiankowatych. Stonka ziemniaczana jako jedyny gatunek z rodzaju Leptinotarsa zmieniła roślinę żywicielską i rozpoczęła żerowanie na ziemniaku, przy czym dotychczas nie udało się wyjaśnić przyczyny tej łatwej adaptacji. II. GLOBALNE ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ STONKI USA W roku 1861 stonka przesuwając się na wschód przekroczyła rzekę Missouri, a w roku 1870 dotarła do Pensylwanii i Nowego Jorku. W roku 1874 owad pojawił się masowo na wybrzeżu Atlantyku. Biorąc pod uwagę odległość, stonka przesuwała się pokonując średnio około 185 km rocznie. Dotyczy to jednak przesuwania się w kierunku wschodnim, natomiast migracje w kierunku północnym i południowym były znacznie wolniejsze. Europa Pierwsze żywe chrząszcze na okrętach przypływających do Europy z USA stwierdzono w 1876 r., natomiast od roku 1877 obserwowano częste występowanie ognisk szkodnika głównie w Niemczech oraz w portach morskich. Kosztem dużych nakładów finansowych były one niszczone. Inwazja stonki w Europie rozpoczęła się po roku 1922, kiedy to w okolicach Bordeaux we Francji stwierdzono występowanie szkodnika na powierzchni około 250 km 2. Należy przypuszczać, że szkodnik trafił tam wraz z zaopatrzeniem dla amerykańskiego wojska biorącego udział w I. wojnie światowej. Do roku 1938 szkodnik praktyczne opanował teren Francji i rozpoczął inwazję na inne kraje europejskie, posuwając się kilkoma odrębnymi szlakami. W roku 1935 zasięg występowania stonki ziemniaczanej osiągnął graniczące z Francją tereny Hiszpanii, Belgii, Luksemburga, Niemiec i Szwajcarii, zajmując północnowschodnią część Belgii oraz pojawiając się w Hiszpanii i Szwajcarii. W latach 1936 i 1937 chrząszcze stonki stwierdzono w Luksemburgu, a w roku 1938 w Holandii. W Niemczech stonka w większej liczebności wystąpiła w roku 1936, a do końca II. wojny światowej opanowała praktycznie całe terytorium tego kraju. W roku 1945 stonka występowała już masowo w Austrii i stwierdzono jej pojaw w Czechosłowacji (masowo w latach 1948 1950). Na terytorium byłego ZSRR pierwsze ogniska stonki wykryto w okolicach Lwowa w roku 1949, ale zostały one, jak i późniejsze pojawy, dokładnie zlikwidowane. Od 1953 r. stwierdzano coraz większą liczbę chrząszczy nalatujących z Polski, a także wyrzucanych na brzeg przez fale morskie. W roku 1965 na terenie Litwy stwierdzono 2 116 ognisk szkodnika.

Ewolucja metod i środków w zwalczaniu stonki ziemniaczanej 567 Do roku 1980 stonka ziemniaczana występowała praktycznie na całym kontynencie europejskim, z wyjątkiem Wysp Brytyjskich i Skandynawii. Polska Pierwszy, choć nie przez wszystkich uznawany, pojaw stonki na terytorium Polski miał miejsce w roku 1878 w okolicy Suwałk. O pojawie chrząszcza Kolorado poinformowała prasa, zostały wydane decyzje o całkowitej likwidacji plantacji, aż do oblania ropą i spalenia, a okazy chrząszczy przesłano do Petersburga, gdzie oficjalnie potwierdzono, że był to gatunek L. decemlineata. Szkodnik nie wystąpił w latach następnych, a błędy w opisie podważają autentyczność wystąpienia. Rys. 2. Ogniska stonki ziemniaczanej w Polsce w 1954 roku Fig. 2. Infestation focus of Colorado potato beetle in Poland in 1954

568 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 W roku 1944 po raz pierwszy stwierdzono obecność stonki ziemniaczanej po prawej stronie Odry w odległości około 50 km od Gorzowa. W roku 1946 wykryto pierwsze ognisko w głębi kraju w odległości około 17 km od Kielc (Węgorek 1949, 1959). Szkodnika znaleziono tam na 8 sąsiadujących ze sobą polach o łącznej powierzchni 3 ha. Szkodnika zniszczono, a na terenie całego kraju zarządzono lustrację pól ziemniaczanych. W ich wyniku w roku 1947 wykryto 9 ognisk szkodnika rozrzuconych na terenie całego kraju. W roku 1948 wykryto łącznie 33 ogniska, a w roku 1949 jedynie 12. Tak więc lustracje pól i radykalne niszczenie ognisk dawały w pierwszym okresie inwazji szkodnika na Polskę zadowalające rezultaty. Właściwa inwazja stonki ziemniaczanej na Polskę nastąpiła w roku 1950. Stonkę stwierdzono w ponad 11 000 miejsc i praktycznie szkodnik opanował tereny Polski zachodniej. Dalsze lata przyniosły przemieszczanie się stonki w kierunku wschodnim, już w 1954 r. osiągając w kilku miejscach granicę ze Związkiem Radzieckim (rys. 2). Pojaw stonki ziemniaczanej w Polsce i zagrożenie jakie jej obecność stworzyła dla uprawianych wtedy w naszym kraju, na areale około 2,2 mln ha ziemniaków, spowodował podjęcie wielostronnych badań nad tym szkodnikiem i uzyskanie wielu nowych, bardzo ważnych danych z biologii i szkodliwości tego gatunku. III. METODY ZWALCZANIA Od początku pojawienia się stonki jako szkodnika ziemniaka podjęto energiczne próby jej zwalczania, praktycznie wszystkimi dostępnymi w ochronie roślin metodami. Kwarantanna Już w roku 1875 wprowadzono w Europie ostre przepisy kwarantannowe dotyczące stonki ziemniaczanej z obowiązkiem sprawdzania przypływających do Europy statków, jak również kontroli pól ziemniaczanych. W okresie późniejszym wszystkie kraje, do których zbliżał się szkodnik wprowadzały go na listy kwarantannowe. Podejmowano olbrzymie wysiłki, polegające przede wszystkim na szerokiej informacji o tym szkodniku oraz prowadzonych masowo lustracjach pól. Publikowano ulotki z opisem i barwnymi ilustracjami. Znalezione ogniska i owady były radykalnie niszczone. Można dziś postawić pytanie, czy Europie udałoby się obronić przed stonką ziemniaczaną, gdyby nie brak kontroli w okresie trwania i bezpośrednio po I. wojnie światowej. Odpowiedź jest trudna, faktem pozostaje jednak, że ten pierwszy masowy pojaw stonki w okolicach Bordeaux w roku 1922 dał początek inwazji szkodnika na cały kontynent europejski. Krajami, w których nadal prowadzi się działania kwarantannowe są Wyspy Brytyjskie, gdzie dzięki stałym ostrzeżeniom, akcjom propagandowym i lustracjom, stonka ziemniaczana jeszcze się nie zadomowiła. Metoda mechaniczna Stosowano ją bardzo często na terenach, na których pojawiał się szkodnik i polegała ona na dokładnym zbieraniu wszystkich owadów, zarówno dorosłych, jak i larw. W Polsce w okresie masowego nalotu stonki w roku 1950, w okresie między 24 maja a 13 czerwca zebrano na wybrzeżu Morza Bałtyckiego 7 323 chrząszcze.

Ewolucja metod i środków w zwalczaniu stonki ziemniaczanej 569 Metoda ta nie zdawała jednak egzaminu wobec bardzo licznych nalotów szkodnika, a obecnie wykorzystuje się ją poprzez używanie maszyn specjalnie skonstruowanych do zbierania stonki oraz w ogrodach działkowych, względnie na bardzo niewielkich polach ziemniaka. Metoda fizyczna Miejsca pierwszych pojawów stonki ziemniaczanej były często wypalane w celu dokładnego zlikwidowania szkodnika. Metoda ta miała duże znaczenie w czasie likwidacji pierwszych ognisk. Metoda hodowlana Próbę wyhodowania odmian ziemniaka odpornych na stonkę ziemniaczaną rozpoczęto stosunkowo wcześnie, jednakże uzyskane odporne odmiany ze względu na zbyt wysoką zawartość solaniny nie nadawały się do konsumpcji. W ostatnich latach, wykorzystując możliwości inżynierii genetycznej, uzyskano odmiany ziemniaka produkujące dzięki wprowadzonemu genowi endotoksynę wytwarzaną przez bakterię Bacillus thuringiensis. Odmiany te są już obecnie uprawiane na dużym areale w Stanach Zjednoczonych, a pierwsze badania nad nimi rozpoczęto również w Europie. W Polsce badania nad odmianami GMO ziemniaka odpornego na stonkę ziemniaczaną wykonano w latach 1997 1998 w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu. Wyniki były obiecujące, jednakże ze względu na stanowisko rządu polskiego i brak możliwości rejestracji tych odmian w Polsce odstąpiono od dalszych badań. Metoda chemiczna W zwalczaniu stonki ziemniaczanej już w 19. wieku stosowano środki chemiczne i również obecnie metoda ta stanowi podstawę walki ze stonką ziemniaczaną. Historia zwalczania stonki ziemniaczanej to równocześnie historia rozwoju metody chemicznej w ochronie roślin. Przeciwko temu szkodnikowi stosowano środki arsenowe, nikotynowe, DDT i inne chlorowcopochodne, insektycydy fosforoorganiczne, a w ostatnich latach masowo syntetyczne pyretroidy (Witkowski 1979). Według wielu autorów to właśnie potrzeba zwalczania stonki ziemniaczanej wpłynęła stymulująco na rozwój przemysłu fitofarmaceutycznego oraz rozwój produkcji chemicznych środków ochrony roślin. Na przykład w Polsce produkcja tych środków (głównie DDT) wzrosła wraz z pojawem stonki z 71,2 ton w roku 1945 do 64 572 ton w roku 1960 (Pruszyński i Moszczyński 1992). Już w roku 1860 w USA rozpoczęto stosowanie w zwalczaniu stonki ziemniaczanej zieleni paryskiej (metaarsenian i octan miedziowy), a następnie arsenianu ołowiu i arsenianu wapnia. Środki arsenowe stosowano w ochronie roślin aż do lat 50., kiedy to zastąpiono je środkami z grupy chlorowcopochodnych. Rozwój chemicznego zwalczania stonki ziemniaczanej po II. wojnie światowej przedstawiono na przykładzie Polski w tabeli 1.

570 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 W latach 1969 1998 liczba środków ochrony roślin dopuszczonych do stosowania w zwalczaniu stonki ziemniaczanej zwiększyła się z 8 do 42, a obecnie liczba ta wynosi 33 (Zalecenia 2008/2009). Problemem, który wyłonił się już na początku lat 70. było wytworzenie przez stonkę ziemniaczaną odporności na DDT (Ląkocy 1975). W latach następnych szkodnik wykształcił odporność na związki fosforoorganiczne (Pruszyński i wsp. 1987; Węgorek i wsp. 1988). Tabela 1. Grupy chemiczne środków ochrony roslin zalecane do zwalczania stonki ziemniaczanej (L. decemlineata) w Polsce w latach 1950 2008 Table 1. Chemical groups of plant protection products recommended for Colorado potato beetle control in Poland in 1950 2008 Grupa chemiczna i substancja aktywna Chemical group and active compound Węglowodory chloroorganiczne Organochlorine hydrocarbons DDT DDT lindan lindane metoksychlor methoxychlor Karbaminiany Carbamates Fosforoorganiczne Phosphoroorganic Pyretroidy Pyrethroids Lata stosowania Years of usage 1950 1974 1955 1985 1960 1990 1966 obecnie at present 1970 obecnie at present 1980 obecnie at present Pochodne nereistoksyny Nereistoxin deratives bensultab bensultap 1986 2005 Fenylopirazole Phenylpyrazole fipronil fipronil 1996 2005 Neonikotynoidy Neonicotinoids 1998 obecnie at present Analizując historię chemicznego zwalczania stonki ziemniaczanej należy podkreślić, że tak, jak w całej ochronie roślin, tak i w odniesieniu do tego szkodnika uwidocznione są dwie bardzo silne tendencje. Pierwsza to zabezpieczenie skutecznego zwalczania, natomiast druga to dążenie do ochrony środowiska naturalnego oraz zdrowia ludzi. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze stałym wprowadzaniem nowych grup i nowych środków ochrony roślin oraz realizowaniem strategii ograniczającej możliwość wytworzenia przez stonkę odporności, natomiast w drugim byliśmy i jesteśmy świadkami wycofywania środków zagrażających środowisku i ludziom (arseniany, chlorowcopochodne, środki pyliste) oraz wprowadzania środków bezpiecznych, np. biopreparatów czy inhibitorów syntezy chityny. Działania te należy uzupełnić stałą poprawą techniki ochrony roślin, rejestracją i oceną liczebności, ustaleniem progów szkodliwości, a także określeniem potrzeby i terminu zabiegów.

Ewolucja metod i środków w zwalczaniu stonki ziemniaczanej 571 Metoda biologiczna Zawleczenie stonki ziemniaczanej do Europy przypadało na okres, kiedy w ochronie roślin olbrzymie sukcesy święciła metoda biologiczna, a szczególnie introdukcja, czyli przywożenie do nowych rejonów owadów pożytecznych, które dotychczas w danym rejonie nie występowały. Wiadomo również, że w warunkach naturalnych wrogowie naturalni mogą zniszczyć 23 78% jaj i larw stonki ziemniaczanej, wśród nich duże znaczenie mają chrząszcze z rodziny biegaczowatych (Carabidae). Wykonane, głównie w Oddziale Polskiej Akademii Nauk w Turwi badania wykazały, że wiele krajowych gatunków drapieżnych, najczęściej polifagów, atakuje i niszczy jaja i młodsze stadia larwalne stonki ziemniaczanej, jak również stadia dorosłe chrząszcze. Dużą rolę odgrywają biegaczowate, biedronki, larwy złotooków oraz niektóre gatunki żab (Karg 1976). W Europie w latach 30. we Francji przeprowadzono introdukcję drapieżnego pluskwiaka Podisus maculivantris, która jednak nie zakończyła się sukcesem. Do Polski pierwszą introdukcję entomofaga przeprowadzono w roku 1959 (tab. 2). Był to zbrojec dwuplamy Perillus bioculatus (Węgorek i Schmidt 1962), którego sprowadzono z Kanady poprzez Niemcy. Ten drapieżny pluskwiak należy do monofagów żywiących się wyłącznie stonką ziemniaczaną. Larwy piątego stadium tego drapieżcy mogą zniszczyć do 137 jaj stonki i 16 larw. Mimo że warunki klimatyczne Polski są podobne do warunków w Ameryce Północnej, skąd pochodzi P. bioculatus, to jednak nie udała się jego aklimatyzacja w Polsce. Główną przyczyną był prawdopodobnie asynchronizm rozwoju drapieżcy i gospodarza, gdyż zimujące imagines P. bioculatus są aktywne już wczesną wiosną, a więc wcześniej niż stonka ziemniaczana. Sukcesem była jedynie masowa hodowla drapieżcy w warunkach laboratoryjnych i wypuszczanie go wiosną podczas składania jaj przez stonkę (przynajmniej 6 000 osobników/ha). Tabela 2. Introdukcje entomofagów do Polski celem zwalczania stonki ziemniaczanej Table 2. Introduction of entomophages to Poland for Colorado potato beetle control Gatunek Species Kraj pochodzenia Origin country Rok introdukcji Introduction year Wynik Result Perillus bioculatus (Heteroptera, Pentatomidae) Kanada Canada (via Niemcy) (via Germany) 1959 negatywny negative Doryphorophaga doryphorae (Diptera, Tachinidae) (pasożytnicza muchówka) Kanada Canada 1967 negatywny negative Podisus maculiventris (Heteroptera, Pentatomidae) (drapieżny pluskwiak) Rosja Russia 1978 negatywny negative Edovum puttleri (Hymenoptera, Eulophidae) (pasożytnicza błonkówka) USA 1996 negatywny negative

572 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 W 1967 r. introdukowano do Polski z Kanady pasożytniczą muchówkę Doryphorophaga doryphorae. Ta introdukcja również nie została uwieńczona powodzeniem. Dopiero w 1978 r. introdukowano do naszego kraju kolejnego entomofaga do zwalczania stonki ziemniaczanej. Był nim drapieżny pluskwiak Podisus maculivantris, którego sprowadzono z ZSRR. Jest on łatwy w hodowli, gdyż jest polifagiem. W ciągu rozwoju może zniszczyć około 400 jaj i 100 larw stonki. Jednak w latach jego introdukcji nie obserwowano w Polsce masowych pojawów stonki i kolejna introdukcja entomofaga nie została zakończona sukcesem. Gatunek ten nie był w stanie utrzymać się w warunkach naturalnych Polski (Węgorek i Pruszyński 1979; Pruszyński i Węgorek 1980; Pruszyński i Rosada 1987). Gatunkiem, z którym w wielu krajach wiąże się duże nadzieje w ograniczaniu populacji stonki ziemniaczanej jest pasożytnicza błonkówka jaj Edovum puttleri. Samice tego pasożyta składają jaja do jaj stonki. Gatunek ten rozwija się bez diapauzy. Jest on bardzo skuteczny w zwalczaniu stonki. W stanie Maryland uzyskano po uwolnieniu tego pasożyta do 80% pasożytowania jaj stonki na polu ziemniaka. Uznać to należy za wysoką skuteczność. Jednak w innych stanach takich wyników nie obserwowano. E. puttleri była również introdukowana do Polski w 1996 r. Jednak nie uzyskano pozytywnego wyniku. Gatunek ten w naszych warunkach nie jest w stanie się zaaklimatyzować (Sosnowska i Lipa 1999). Metoda biologiczna polega również na wykorzystaniu czynników mikrobiologicznych. W warunkach naturalnych grzyby owadobójcze i bakterie odgrywają ogromną rolę w ograniczaniu populacji stonki. W okresie zimowania grzyby, takie jak Beauveria bassiana, Paecilomyces fumosoroseus i P. farinosus mogą zredukować w optymalnych warunkach nawet do 80% chrząszczy. Grzyby owadobójcze i bakterie znalazły zastosowanie w praktyce do zwalczania stonki w formie biopreparatów (Lipa i wsp. 1989; Sosnowska 1997; Lipa i Bartkowski 1999; Martin i wsp. 2000). W warunkach naturalnych wiele czynników biologicznych może redukować liczebność populacji stonki ziemniaczanej. Należą do nich również pierwotniaki, jak Nosema leptinotarsae i piroplazmy (Lipa 1968, 1991). W Polsce bardzo wymiernym osiągnięciem w dążeniu do praktycznego wykorzystania metody biologicznej w zwalczaniu stonki było dopuszczenie do stosowania biopreparatu Novodor, który zawiera 40% kryształów bakterii Bacillus thuringiensis var. tenebrionis. Jest on przeznaczony do zwalczania młodszych larw stonki i ma działanie żołądkowe, czyli musi być zjedzone przez szkodnika, dlatego tak ważne jest wykonanie zabiegu opryskiwania, który dokładnie pokryje powierzchnię liścia. Novodor został wyprodukowany w Danii. Natomiast w ZSRR produkowano biopreparat Bitoksybacillin oparty na bakterii B. thuringiensis var. thuringiensis. Obydwa biopreparaty były testowane w Polsce. Wyniki pokazały ich wysoką skuteczność dochodzącą do 90% w warunkach polowych. Jednokrotny zabieg środkiem Bitoksybacillin w dawce 2 kg/ha wprawdzie nie zabezpieczył całkowicie roślin ziemniaka, ale uzyskana skuteczność była wyższa niż w równoległym doświadczeniu, w którym zastosowano środek chemiczny Enolofos 75 EC w dawce 0,5 l/ha (Lipa 1976). Omawiając zastosowanie biopreparatów w zwalczaniu stonki ziemniaczanej nie można nie wspomnieć o wieloletniej już tradycji badań nad tym zagadnieniem w Polsce. Rozpoczęte w latach 50. doświadczenia wykazały duże znaczenie grzybów entomopatogenicznych w ograniczeniu liczebności populacji stonki i między innymi zwróciły uwagę na gatunek grzyba B. bassiana (Błońska-Pawlak 1957). Badania prowadzo-

Ewolucja metod i środków w zwalczaniu stonki ziemniaczanej 573 ne głównie przez dawny Instytut Ekologii PAN w Warszawie były nawet skierowane na produkcję krajowego biopreparatu opartego na tym grzybie. Niestety nie zakończyły się one podjęciem produkcji i rejestracji polskiego biopreparatu. W Polsce stosowano również biopreparaty zawierające grzyba owadobójczego B. bassiana, sprowadzane z innych krajów. Był to biopreparat Boverin produkowany w ZSRR, który zastosowano w dawce 2 kg/ha. Jednak jego skuteczność w warunkach polowych nie była zadowalająca, gdyż wynosiła 35% po 5 dniach od zastosowania. Lepsze rezultaty uzyskano po zastosowaniu tego środka wspólnie z chemicznym insektycydem Enolofos 75 EC, który dodano w dawce zredukowanej do 0,5 kg/ha. Środek ten spowodował osłabienie populacji szkodnika, co z kolei pozwoliło grzybowi skuteczniej zadziałać i uzyskano w ten sposób 78% śmiertelności larw stonki ziemniaczanej (Lipa i wsp. 1989). W latach 1996 1997 Instytut Ochrony Roślin wspólnie z Instytutem Ziemniaka w Havlickov Brod (Czechy) i USDA w Stanach Zjednoczonych przeprowadził badania nad wykorzystaniem wielu czynników biologicznych do zwalczania stonki ziemniaczanej. Jednym z nich był biopreparat Mycotrol GH-OF zawierający 4,9 10 13 /kg zarodników grzyba owadobójczego B. bassiana. Cztery zabiegi opryskiwania tym środkiem pozwoliły utrzymać populację stonki na takim samym poziomie, jak po trzech zabiegach środkiem Novodor. Na uwagę zasługuje fakt, że na poletkach, na których stosowano Mycotrol zaobserwowano wyższy plon ziemniaka niż na poletkach, na których stosowano inne środki, w tym pyretroidy (Lipa i wsp. 1998; Sosnowska i Lipa 1999). Niestety biopreparaty zawierające w swoim składzie grzyby owadobójcze nie zostały zarejestrowane w Polsce do zwalczania stonki ziemniaczanej. Analizując wyniki uzyskane w badaniach nad biologicznym zwalczaniem stonki ziemniaczanej należy zwrócić uwagę na fakt, że ani w USA, ani w innych krajach nie stwierdzono wyraźnej możliwości zwalczania stonki poprzez wykorzystanie jej wrogów naturalnych. W odróżnieniu od samego szkodnika, który tak efektywnie rozprzestrzenił się na olbrzymich i zróżnicowanych obszarach, jego wrogowie naturalni nie wykazali takich cech przystosowawczych. Programy integrowane Pojęcie integracji pojawiło się w ochronie roślin już pod koniec lat 50. i było odpowiedzią nauki na rosnącą falę krytyki metody chemicznej oraz koncepcją ukierunkowującą badania i działania w ochronie roślin. Podstawowym założeniem integracji jest potrzeba ochrony roślin uwzględniająca wymagania ochrony środowiska oraz przeświadczenie, że żadna z obecnie stosowanych metod nie jest w stanie osobno zabezpieczyć prawidłowej ochrony roślin. Jakkolwiek w odniesieniu do stonki ziemniaczanej nie można jeszcze mówić o opracowaniu integrowanego programu zwalczania, to niemniej szereg założeń integracji znalazło już zastosowanie w obecnych zaleceniach. Stosunkowo dobrze poznana została biologia szkodnika i metody oceny występowania i prognozowania liczebności. Opracowano progi szkodliwości oraz optymalne terminy wykonywania zabiegów. Dopuszczono do stosowania środki biologiczne, a także inhibitory syntezy chityny, charakteryzujące się selektywnością dla entomofauny pożytecznej oraz niską toksycznością dla ludzi i zwierząt.

574 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 Wprowadzanie do zaleceń zwalczania stonki ziemniaczanej tych elementów, a także stałe wzbogacanie zaleceń o nowe wyniki badań zbliża nas konsekwentnie do opracowania w pełni zintegrowanego programu zwalczania tego szkodnika. IV. PODSUMOWANIE Niedługo minie 150 lat od momentu spotkania się stonki ziemniaczanej z ziemniakiem jadalnym. Wykazując niespotykaną elastyczność ekologiczną szkodnik ten opanował w tym okresie praktycznie niemal wszystkie kraje, w których uprawia się ziemniaka, uodporniając się na stosowane chemiczne środki ochrony roślin, a także dostosowując się do zróżnicowanych warunków glebowo-klimatycznych. Szkodnik ten jest i pozostanie przykładem problemu zrodzonego z rolniczej działalności człowieka, ale także ewolucji metod i środków stosowanych w ochronie roślin, poczynając od zbierania i prostych środków chemicznych, aż po wykorzystanie inżynierii genetycznej i opracowanie integrowanych programów ochrony. Stonka ziemniaczana wywarła też olbrzymi wpływ na rozwój ochrony roślin w Polsce. Znacznie przyspieszyła budowę przemysłu środków ochrony roślin, a jej pojaw doprowadził do utworzenia w Poznaniu Oddziału i Zakładu Badania Stonki Ziemniaczanej, a w konsekwencji do utworzenia dobrze zorganizowanej służby ochrony i kwarantanny roślin. Natomiast uboczny wpływ DDT był podstawą podjęcia przez rząd polski w roku 1970 uchwały, na mocy której nie tylko zmieniono dobór środków ochrony roślin, ale i zorganizowano systematyczny monitoring pozostałości środków ochrony roślin. Pojaw stonki i zagrożenie jakie stanowiła dla upraw ziemniaka, dał początek obecnemu Instytutowi Ochrony Roślin Państwowemu Instytutowi Badawczemu. V. LITERATURA Błońska-Pawlak A. 1957. Patogeniczne grzyby stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata Say) z rodzaju Beauveria. Rocz. Nauk. Roln., Seria A 74 (2): 356 372. Dzwonkowski W. 2008. Rynek ziemniaków 2007/2008. Biul. Inf. Agencja Rynku Rolnego, Warszawa 6: 4 16. Karg I. 1976. Colorado beetle in agrocenoses of the Central Wielkopolska. Polish Ecological Studies 2: 63 86. Ląkocy A. 1975 Studia nad rozwojem nabytej i krzyżowej odporności chrząszczy zimowych stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata Say) na insektycydy na terenach województw: poznańskiego, warszawskiego i wrocławskiego w latach 1972 1975. Prace Nauk. Inst. Ochr. Roślin 17 (2): 97 141. Lipa J.J. 1968. Nosema leptinotarsae sp.n., a microsporidian parasite of the Colorado potato beetle (Leptinotarsa decemlineata). J. Invertebr. Pathol. 10: 111 115. Lipa J.J. 1976. Laboratory experiments with microbial insecticide Bitoksybacillin on larvae of the Colorado potato beetle (Leptinotarsa decemlineata Say). Bull. Acad. Polon. Sci. Ser. Sci. Biol. CL. V, 24 (9): 505 508. Lipa J.J. 1991. Spiroplazma koloradskogo zhuka. Zashchita Rastenij 4, s. 49.

Ewolucja metod i środków w zwalczaniu stonki ziemniaczanej 575 Lipa J.J., Bartkowski J. 1999. Toxicity of Bitoksybacillin and Exotoxin MKS-105 to the Colorado potato beetle (Leptinotarsa decemlineata Say). Anna. Agric. Sci., Series E Plant Protection 28 (1/2): 101 104. Lipa J.J., Korol I.T., Sokolczyk A., Bartkowski J., Dega B., Ratajczyk G. 1989. Bitoksybacillin i Boverin w zwalczaniu stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata Say). Materiały 29. Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, cz. 1: 35 43. Lipa J.J., Sosnowska D., Pruszyński S. 1998. Advances in biological control of Leptinotarsa decemlineata in Poland. Bull. OEPP/EPPO Bull. 28: 463 469. Martin P.W.A., Schroeder R.F.W., Poprawski T.J., Lipa J.J., Hausvater E., Rasocha V. 2000. Temperature effects on the susceptibility of the Colorado potato beetle (Coleoptera: Chrysomelidae) to Beauveria bassiana (Balsamo) Vuillemin in Poland, Czech Republic and the United States. J. Entomol. Sci. 35: 251 258. Piekarczyk K., Pruszyński S., Matysiak M. 1984. Masowy pojaw stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata Say) w 1983 roku, jej zwalczanie i prognoza pojawu w roku 1984. Materiały 24. Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin: 229 242. Pruszyński S., Moszczyński W. 1992. Produkcja i Dystrybucja Środków Ochrony Roślin w Polsce. Inst. Ochr. Roślin, Poznań, 77 ss. Pruszyński S., Witkowski W., Stobiecki S., Doroz J., Klicha L. 1987. Obniżenie skuteczności preparatu Enolofos w zwalczaniu stonki ziemniaczanej w niektórych rejonach kraju w roku 1986. Materiały 27. Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, cz. 1: 103 120. Pruszyński S., Rosada J. 1987. Badanie migracji i zimowania drapieżnego pluskwiaka Podisus maculiventris Say przy zastosowaniu znacznika promieniotwórczego 32 P. Prace Nauk. Inst. Ochr. Roślin 28 (1 2): 409 421. Pruszyński S., Węgorek W. 1980. Researches on biology and introduction of Podisus maculiventris Say new for Poland predator of the Colorado potato beetle (Leptinotarsa decemlineata Say). Materiały 20. Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin: 127 136. Sosnowska D. 1997. Biologiczne zwalczanie stonki ziemniaczanej. Ochrona Roślin nr 7: 6 7. Sosnowska D., Lipa J.J. 1999. Novodor, Mycotral i Edovum putleri w zwalczaniu stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata). Materiały Konferencji Ochrona Ziemniaka, IHAR Oddział Bonin, Kołobrzeg, 23 24.03. 1999: 123 124. Węgorek W. 1949. Obserwacje biologiczne nad stonką ziemniaczaną (Leptinotarsa decemlineata Say) w roku 1948 w Irenie koło Dęblina. Pol. Pismo Entomol. 19 (3 4): 208 231. Węgorek W. 1959. Stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata Say). Prace Nauk. Inst. Ochr. Roślin 1 (2), 164 ss. Węgorek W., Szmidt A. 1962. Próby aklimatyzacji Perillus bioculatus Fabr. (Heteroptera, Pentatomidae) w Polsce. Biul. Inst. Ochr. Roślin 17: 7 27. Węgorek W., Pruszyński S. 1979. Stan badań nad introdukcją do Polski wrogów naturalnych stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata Say). Post. Nauk Rol. 5: 61 73. Węgorek P., Pruszyński S., Kroczyński J., Szczęsna E. 1988. Zmiany we wrażliwości stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata Say) na chlorfenwinfos w Polsce w świetle badań 1987 r. Materiały 28. Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, cz. 1: 185 201. Walczak F. (red.) 2009. Stan Fitosanitarny Roślin Uprawnych w Polsce w Roku 2008 i Spodziewane Wystąpienie Agrofagów w 2009. Inst. Ochr. Roślin PIB, Poznań, 112 ss. Witkowski W. 1979. Doskonalenie chemicznego zwalczania stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata Say) w Polsce na przestrzeni lat 1968 1977. Prace Nauk. Inst. Ochr. Roślin 21 (1): 15 62. Zalecenia Ochrony Roślin na lata 2008/2009. Cz. II, Rośliny Rolnicze. 2008. Inst. Ochr. Roślin, Poznań, 349 ss.

576 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 DANUTA SOSNOWSKA, STEFAN PRUSZYŃSKI, JERZY J. LIPA DEVELOPMENT OF METHODS AND INSECTICIDES FOR CONTROL OF COLORADO POTATO BEETLE (LEPTINOTARSA DECEMLINEATA SAY) SUMMARY Colorado potato beetle (CPB) (Leptinotarsa decemlineata Say) is an insect of high importance for Polish agriculture and Polish plant protection, as a result of intensive potato production and the role of this crop in the Polish economy. The area under potato crop in Poland amounted until quite lately to 2.7 mln ha, and recenty it amounts to about 0.7 mln ha. Different methods are used for control of CPB in Poland: quarantine, mechanical, physical, chemical, breeding, biological and integrated. Chemical control is one of the main methods applied for control of CPB. The first recommended compounds were arseates and in the following years the main pesticides originated from the chlorinated hydrocarbon group withdrawn from the use at the beginning of the seventies. Those pesticides were replaced by organophosphorous insecticides, carbamates, synthetic pyrethroids and recently chitin synthesis inhibitors, neonicotinoid insecticides and phenylpyrazoles. CPB is an example of problem, which was as a result of agricultural activity of farmers. This pest influences also development of plant protection in Poland. Key words: Colorado potato beetle, methods of control, insecticides