PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie Pedagogika 2016, t. XXV, nr 2, s. 285 296 http://dx.doi.org/10.16926/p.2016.25.75 Izabela SOCHACKA Percepcja słuchowa u dzieci sześcioletnich doniesienie z badań Słowa kluczowe: percepcja słuchowa, analiza i synteza słuchowa, wady wymowy, dziecko. Wstęp Narząd słuchu pełni niezmiernie ważną rolą w procesie mówienia i rozumienia. Sprawnie działający analizator słuchu umożliwia odbiór otaczającej rzeczywistości i pozwala na naturalne przyswajanie języka przez dziecko. Zawiązki narządów wewnętrznych, w tym zawiązki uszu, zaczynają się tworzyć w 4. tygodniu życia płodowego, a zaczynają się doskonalić w okresie organogenezy. W 10. tygodniu pierwszego trymestru rozwoju dziecka kształtuje się ślimak i narząd słuchowy, a między 14. i 15. tygodniem zostaje zakończona mielinizacja nerwów narządu przedsionkowego oraz zaczyna pracę narząd Cortiego, w którym znajdują się receptory słuchowe. W piątym miesiącu życia płodowego dziecko reaguje na silne dźwięki, a zwłaszcza wibracje. Dziecko w pierwszej kolejności jest wrażliwe na wibracje, następnie na silne, pojedyncze dźwięki i coraz bardziej subtelne 1. Odbiera ono w tym czasie także dźwięki na drodze pozaakustycznej i uczy się różnicować ich rytm, natężenie, akcent 2. Już po urodzeniu, dziecko ze sprawnie działającym słuchem jest doskonale przygotowane do przyswojenia mowy 3. W okresie melodii pojawiają się różne formy wokalizacji (krzyk, głużenie, gaworzenie), które są dla dziecka treningiem narządów artykulacyjnych oraz 1 2 3 D. Kornas-Biela, Okres prenatalny, [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, red. B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Warszawa 2000, s. 18 30. Tamże, s. 30. K. Krakowiak, Dar języka. Podręcznik metodyki wychowania językowego dzieci i młodzieży z uszkodzeniami narządu słuchu, Lublin 2012, s. 39.
286 Izabela SOCHACKA treningiem słuchu. Naśladowanie mowy osób z najbliższego otoczenia umożliwia dziecku natomiast nadawanie dźwiękom znaczeń, czyli kojarzenie określonych dźwięków z poznawanymi przedmiotami. W kolejnych latach życia dziecko wchodzi w okres wyrazu, zdania i w tzw. okres swoistej mowy dziecięcej, który przypada na wiek przedszkolny. W tych poszczególnych stadiach kształtowania i rozwoju mowy dziecka obserwuje się nieustanny rozwój mowy w zakresie morfologicznym, leksykalnym i semantycznym. Doskonali się również artykulacja głosek, choć pod koniec tego okresu mogą jeszcze pojawiać się w wymowie dziecięcej różnego rodzaju substytucje. Odbiór mowy to proces bardzo złożony, który jest możliwy dzięki percepcji słuchowej. Percepcja ta umożliwia rozpoznawanie zasłyszanych dźwięków z otoczenia i jednocześnie powiązanie ich z określoną treścią, a w odniesieniu do dźwięków mowy pozwala na ich zapamiętanie i rozróżnienie. W percepcji mowy uczestniczą: słuch fizjologiczny, słuch fonematyczny, słuchowa pamięć werbalna, czyli zdolność zapamiętywania dźwięków mowy i ich szeregów, umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi desygnatami lub pojęciami, umiejętność rozszyfrowywania związków syntaktycznych występujących między wyrazami w zdaniu (właściwe rozumienie form gramatycznych, czasów, trybów i tym podobnych) 4. W związku z tym w procesie diagnozy i terapii logopedycznej w zakresie percepcji mowy wyróżnić można następujące funkcje słuchowe: 1. Recepcja dźwięków mowy jest funkcją, za którą odpowiada analizator słuchowy, określana jest terminem słyszenie, czyli dostrzeganie działania jakiegokolwiek bodźca lub braku jego działania. 2. Lokalizacja, czyli możliwość wskazywania w otaczającej przestrzeni źródła dźwięków, a w szczególności miejsca osoby komunikującej się. 3. Selekcja dźwięków mowy wyodrębnianie ich cech dystynktywnych. 4. Dyskryminacja, czyli rozróżnianie dźwięków mowy. Funkcja ta określana jest także mianem słuchu mownego, w którym możemy wyróżnić słuch fonematyczny, słuch fonetyczny, słuch prozodyczny oraz analizę i syntezę słuchową. 5. Pamięć słuchowa wypowiedzi umożliwia przywoływanie wyobrażeń dźwięków mowy. 6. Semantyzacja dźwięków mowy umiejętność łączenia wzorców słuchowych wyrazów z ich odpowiednimi pojęciami i przypisywania im znaczeń. 7. Kontrola słuchowa wypowiedzi. 8. Lateralizacja słuchowa związaną z aktywnością określonej półkuli mózgowej powiązanej z dominacją jednego ucha 5. 4 5 E. Szeląg, A. Szymaszek, Test do badania słuchu fonematycznego u dzieci i dorosłych, Gdańsk 2004, s. 7. Z.M. Kurkowski, Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego, [w:] Surdologopedia. Teoria i praktyka, red. E. Muzyka-Furtak, Gdańsk 2015, s. 55 56.
Percepcja słuchowa u dzieci sześcioletnich 287 Dziecko słyszące odbiera dźwiękowe elementy wypowiedzi kierowane do niego od urodzenia, dostrzega, odróżnia, rozpoznaje i zapamiętuje bodźce akustyczne oraz rozwija złożone umiejętności polegające na rozczłonkowywaniu i scalaniu (następujących po sobie w czasie i bardzo szybko przemijających) fonicznych cząstek strumienia mowy i na rozpoznawaniu w nich znaczących jednostek językowych 6. Jest więc zdolne do opanowania tych zdolności, które w literaturze określane są terminem: słuch fonematyczny, słuch fonetyczny, słuch fonemowy, słuch mowny 7. Na podstawie dobrze rozwiniętego słuchu fonematycznego rozwijają się operacje świadomej analizy i syntezy słuchowej, które stanowią ważny mechanizm czytania i pisania. Operacje analizy i syntezy słuchowej w odróżnieniu od innych operacji percepcyjnych ze względu na swój abstrakcyjny charakter są dla dzieci bardzo trudne i nie rozwijają się spontanicznie 8. Wydaje się więc istotna ocena poziomu percepcji słuchowej u dzieci w zakresie analizy i syntezy słuchowej, by w przypadku jakichkolwiek zaburzeń w tym zakresie podjąć odpowiednie działania terapeutyczne, jak również działania rozwijające te zaburzone funkcje. Analiza wyników badań Celem podjętych badań pilotażowych było odniesienie się do następującego problemu: Jaki jest poziom percepcji słuchowej u dzieci sześcioletnich w zakresie analizy i syntezy słuchowej? W celu zebrania materiału badawczego wykorzystano metodę testów oraz technikę badawczą, którą był test według układu odniesienia. Narzędziem badawczym był natomiast arkusz testu do badania analizy i syntezy słuchowej wyrazów, autorstwa Ireny Styczek 9, oraz zmodyfikowany kwestionariusz obrazkowy Genowefy Demel 10 do badania artykulacji. Test I. Styczek, badający poziom procesów analizy i syntezy słuchowej, przeznaczony jest dla dzieci sześcioletnich. Autorka nie podaje informacji o rzetelności i trafności tego testu, dlatego też obliczono jego rzetelność wewnętrzną, która wynosi α = 0,91 11. 6 K. Krakowiak, dz. cyt., s. 52. 7 Tamże. 8 H. Skibińska, Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w pisaniu i czytaniu, Bydgoszcz 2001, s. 11. 9 I. Styczek, Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa 1982, s. 30 31. 10 G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1996, s. 101. 11 I. Sochacka. Charakterystyka wybranych narzędzi logopedycznych i ich wartość diagnostyczna w procesie terapii logopedycznej, [w:] Wybrane problemy edukacji dziecka w XXI wieku, red. A. Pękala, C. Langier, Częstochowa 2013, s. 97.
288 Izabela SOCHACKA Zawiera on sześć zadań z zakresu analizy słuchowej i dwa zadania z zakresu syntezy słuchowej. W zakresie analizy słuchowej objęły one następujące elementy: umiejętność podania przez dziecko liczby sylab w wyrazie, umiejętność wyodrębnienia samogłoski na początku wyrazu, umiejętność wyodrębnienia spółgłoski na końcu wyrazu, umiejętność wyodrębnienia spółgłoski na początku wyrazu, umiejętność wyodrębnienia samogłoski na początku wyrazu, umiejętność wyodrębnienia przez dziecko wszystkich głosek w wyrazie w kolejności ich występowania. W zakresie syntezy: umiejętność utworzenia wyrazu z podanych uprzednio sylab, umiejętność utworzenia wyrazu z podanych w określonej kolejności głosek 12. Badanie analizy i syntezy słuchowej przeprowadzono indywidualnie wśród 101 dzieci sześcioletnich w wybranych placówkach przedszkolnych na terenie miasta Częstochowy. Wyniki badań zapisywano w indywidualnym arkuszu testowym. Kolejne zadania wykonywane przez dzieci poprzedzone były próbą, w postaci podawanego wyrazu instrukcyjnego (zadanie wykonywane było wspólnie). Badanie to poprzedzone zostało badaniem artykulacji, w celu zdiagnozowania zaburzeń artykulacyjnych u dzieci. Badanie przeprowadzono z każdym dzieckiem, a jego wyniki zapisywano w indywidualnej karcie badania mowy. Wśród badanych dzieci sześcioletnich prawie połowa 46,5% przejawia różnorodne zaburzenia artykulacyjne, takie jak: parasygmatyzm, pararotacyzm, ubezdźwięcznianie, a także wady wymowy, których istotą jest deformacja głosek, a więc sygmatyzm właściwy i rotacyzm właściwy. Wady te u badanych dzieci występują zarówno w postaci izolowanej, jak również w postaci zespołu wad, np. parasygmatyzm i pararotacyzm, sygmatyzm właściwy i pararotacyzm, parasygmatyzm i wymowa bezdźwięczna. Najwięcej badanych dzieci sześcioletnich zamieniało głoski dentalizowane szeregu szumiącego sz, ż, cz, dż na głoski szeregu syczącego s, z, c, dz (seplenienie proste). Wada ta u 17% badanych występowała w połączeniu z reraniem. U co czwartego dziecka 25,5% występował sygmatyzm właściwy, częściej u chłopców niż u dziewczynek, oraz u 6,4% dzieci sześcioletnich występował rotacyzm właściwy. Uogólniając wyniki badań w zakresie diagnozy logopedycznej można stwierdzić, iż dyslalia jednoraka i dyslalia wieloraka występują w podobnym stopniu, zarówno u badanych dziewczynek, jak i u chłopców. Najczęściej pojawiała się w wymowie sześciolatków substytucja głosek dentalizowanych szeregu szumiącego i ich deformacja w postaci sygmatyzmu międzyzębowego, przyzębowego i świszczącego. Deformacji ulegał albo jeden szereg głosek dentalizowanych, albo dwa lub wszystkie trzy szeregi głosek. Wyniki badań dotyczące analizy i syntezy słuchowej przedstawiono w zestawieniach tabelarycznych (tabela 1). 12 Tamże.
Percepcja słuchowa u dzieci sześcioletnich 289 Tabela 1. Wyniki badań analizy i syntezy słuchowej testem I. Styczek (n = 101) Lp. Płeć dziec ka Analiza słuchowa Synteza słuchowa Uzyskana liczba punktów 1 2 3 4 5 6 1 2 Całkowita Analiza Synteza 1. Chł. 0 0 0 2. Dz. + + + + + + + + + 9 9 0 3. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 20 17 3 4. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 5. Chł. + + + + + + + + + + + + + + 14 11 3 6. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 18 5 7. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 24 19 5 8. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 9. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 10. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 19 4 11. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 12. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + 17 14 3 13. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 14. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 15. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + 16 13 3 16. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 19 4 17. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 18. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 19. Chł. + + + + + + + + + + + + 12 9 3 20. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + 17 12 5 21. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + 16 13 3 22. Dz. + + + + + + + + + + 10 10 0 23. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 24. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 18 5 25. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + 16 12 4 26. Chł. + + + + + + 6 3 3 27. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 21 16 5 28. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 29. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + 18 14 4 30. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 17 6 31. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 21 15 6 32. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 33. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 18 5 34. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 24 19 5
290 Izabela SOCHACKA Tabela 1. Wyniki badań analizy i syntezy słuchowej (cd.) Lp. Płeć dziec ka Analiza słuchowa Synteza słuchowa Uzyskana liczba punktów 1 2 3 4 5 6 1 2 Całkowita Analiza Synteza 35. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 20 17 3 36. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 21 18 3 37. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 24 19 5 38. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 39. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + 16 13 3 40. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 41. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 19 4 42. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + 17 12 5 43. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 24 19 5 44. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 45. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 46. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 47. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 48. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 49. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 19 4 50. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 51. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 52. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 53. Dz. + + + + + + + + + + + + + 13 9 4 54. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 55. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 56. Dz. + + + + + + + + + + + + + + 14 10 4 57. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 58. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 24 19 5 59. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 60. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 61. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 17 6 62. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 24 19 5 63. Dz. + + + + + + 6 5 1 64. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 19 4 65. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 24 19 5 66. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 19 16 3 67. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 19 16 3 68. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + 18 17 1
Percepcja słuchowa u dzieci sześcioletnich 291 Tabela 1. Wyniki badań analizy i syntezy słuchowej (cd.) Lp. Płeć dziec ka Analiza słuchowa Synteza słuchowa Uzyskana liczba punktów 1 2 3 4 5 6 1 2 Całkowita Analiza Synteza 69. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 70. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + 17 12 5 71. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 19 4 72. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 20 17 3 73. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 19 15 4 74. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 20 19 1 75. Chł. + + + + + + + + + + + + + 13 12 1 76. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 77. Chł. + + + + + + + + + 9 9 0 78. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 79. Dz. + + + + + + + + + + + + 12 12 0 80. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 23 18 5 81. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 22 18 4 82. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + 15 9 6 83. Dz. + + + + + + + 7 7 0 84. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 21 17 4 85. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 86. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 87. Dz. + + + + + + + + + + + + + + 14 10 4 88. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 89. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 90. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + 18 14 4 91. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + 15 11 4 92. Dz. + + + + + + + + + + + + 12 9 3 93. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + 16 12 4 94. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 95. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 96. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + 18 14 4 97. Dz. + + + + + + + + + + + + + 13 9 4 98. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 22 16 6 99. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 24 18 6 100. Dz. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 20 16 4 101. Chł. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 25 19 6 Źródło: badania własne. Razem: 2067 1614 453
292 Izabela SOCHACKA Szczegółową analizę porównawczą wyników badań w zakresie procesów analizy i syntezy słuchowej u badanych dzieci przedstawiono w tabeli 2 i tabeli 3. Tabela 2. Analiza i synteza słuchowa u dzieci sześcioletnich Lp. Percepcja słuchowa Liczba punktów % 1. W zakresie analizy 1614 84,1 2. W zakresie syntezy 453 74,8 Źródło: badania własne. Razem: 2067 81,9 Tabela 3. Poprawność wykonania zadań testowych przez dzieci sześcioletnie (n = 101) Lp. Percepcja słuchowa Nr zadania Liczba punktów % 1 98 97,0 2 94 93,1 1. W zakresie analizy słuchowej 3 83 82,2 4 91 90,1 5 66 65,3 6 56 55,4 2. W zakresie syntezy słuchowej 1 83 82,2 2 44 43,6 Źródło: badania własne. Wyniki badań wykazały, iż nie wszystkie dzieci sześcioletnie opanowały umiejętność analizy i syntezy słuchowej. Zadania z zakresu analizy słuchowej 84,1% zostały lepiej wykonane przez dzieci niż zadania z zakresu syntezy słuchowej 74,8%. Najlepiej badane dzieci 97% potrafiły wykonać zadanie 1., które polegało na podziale wyrazów na sylaby. Tylko jedno dziecko z całej grupy nie podzieliło na sylaby żadnego wyrazu spośród proponowanych w teście, dwoje dzieci poprawnie podzieliło na sylaby wyraz dwusylabowy ryba, a w trzysylabowym sałata popełniło błędy. Zdecydowana większość badanych potrafiła wyodrębnić samogłoskę na początku wyrazu (zad. 2.), natomiast popełniła już więcej błędów podczas wyodrębniania spółgłoski na początku wyrazu (zad. 4.). Jeśli chodzi o wyodrębnianie samogłoski (zad. 5.) i spółgłoski na końcu wyrazu (zad. 3.), to sytuacja w badanej grupie jest odwrotna. Więcej dzieci sześcioletnich poprawnie wyodrębnia spółgłoskę na końcu wyrazu niż samogłoskę. Duży odsetek badanych dzieci 55,4% nie potrafi wyodrębnić poszczególnych głosek w kolejności ich występowania w wyrazie (zad. 6.). Podobnie najwięcej badanych dzieci 43,6% (zad. 2. w zakresie syntezy) nie potrafi utworzyć wyrazu z podanych w określonej kolejności głosek. Brak tych umiejętności może przekładać się na trudności w nauce pisania i czytania. Zdecydowana większość sześciolatków opanowała natomiast umiejętność w zakresie syntezy polegającą na tworzeniu wyrazu z podanych sylab zad. 1.
Percepcja słuchowa u dzieci sześcioletnich 293 Wśród badanej populacji dwanaścioro dzieci (12,0%) uzyskało mniej niż połowę maks. liczby punktów, w tym jedno dziecko (z dyslalią wieloraką) nie wykonało poprawnie żadnego zadania. Takie wyniki badań mogą świadczyć o poważnym zaburzeniu słuchu mownego. Jego nieprawidłowe funkcjonowanie może powodować występowanie wad wymowy u dzieci. Dlatego tak ważna jest wczesna diagnoza i podjęcie odpowiednich działań terapeutycznych. W ramach badań przeprowadzono porównanie opanowania procesu analizy i syntezy słuchowej z uwzględnieniem płci badanych dzieci. Wyniki badań przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Analiza i synteza słuchowa u dzieci sześcioletnich ze względu na płeć Lp. Percepcja słuchowa Dziewczynki n = 60 Chłopcy n = 41 Liczba punktów % Liczba punktów % 1. W zakresie analizy słuchowej 639 82,0 975 85,5 2. W zakresie syntezy słuchowej 177 72,0 276 76,7 Źródło: badania własne. Razem 816 79,6 1251 83,4 Jak wynika z prezentowanych danych, percepcja słuchowa w zakresie analizy i syntezy słuchowej została lepiej opanowana przez chłopców niż przez dziewczynki. Szczegółowa analiza wyników badań w zakresie poszczególnych zadań wykazała, iż umiejętność wyodrębnienia sylab została lepiej opanowana przez dziewczynki 98,8% niż przez chłopców 96,7%, podobnie jak umiejętność wyodrębnienia samogłoski. W tym przypadku dziewczynki wykonały to zadanie w 99,2%, a chłopcy w 93,4%. Zadanie polegające na wyodrębnieniu spółgłoski na początku wyrazu wykonały dzieci (dziewczynki i chłopcy) w takim samym stopniu 93,1%. Pozostałe zadania w zakresie analizy wyodrębnianie spółgłoski na końcu wyrazu (zad. 3.), samogłoski na końcu wyrazu (zad. 5.) oraz wyodrębnianie wszystkich głosek w wyrazie w kolejności ich występowania (zad. 6.) lepiej wykonali chłopcy. Największa różnica między dziećmi ze względu na płeć zaznaczyła się w zadaniu 5. chłopcy wykonali je w 75,4%, a dziewczynki w 62,5%, oraz w zadaniu 6. chłopcy wykonali je w 68,9%, a dziewczynki w 55,8%. Chłopcy lepiej opanowali także umiejętność syntezy. Warto jednak zaznaczyć, iż zadanie 2. z zakresu syntezy, polegające na tworzeniu wyrazu z podanych w określonej kolejności głosek, było najtrudniejszym zadaniem. Chłopcy wykonali go w 63,9%, a dziewczynki w 57,5%. Wnikliwej ocenie poddano także wyniki badań dotyczące poziomu percepcji słuchowej u dzieci, u których występują wady wymowy oraz u których one nie występują. W tabeli 5. przedstawiono analizę porównawczą wyników badań dotyczącą opanowania przez dzieci procesów analizy i syntezy słuchowej z uwzględnieniem zaburzeń artykulacyjnych.
294 Izabela SOCHACKA Tabela 5. Analiza i synteza słuchowa u dzieci analiza porównawcza Lp. Percepcja słuchowa u dzieci Dzieci z wadami wymowy Dzieci bez wad wymowy Liczba punktów % Liczba punktów % 1. W zakresie analizy słuchowej 715 80,1 899 87,6 2. W zakresie syntezy słuchowej 200 70,9 253 78,1 Źródło: badania własne. Razem 915 77,9 1152 85,3 Jak wynika z badań, dzieci bez wady wymowy lepiej opanowały proces analizy i syntezy słuchowej. Szczegółowa analiza materiału badawczego wykazała, iż dzieci z wadami wymowy częściej (niż ich rówieśnicy bez tych zaburzeń) popełniały błędy podczas wyodrębnienia samogłoski na początku i na końcu wyrazu, wyodrębniania spółgłoski na początku i na końcu wyrazu, wyodrębniania wszystkich głosek w wyrazie oraz tworzenia wyrazu z podanych głosek. Tylko w jednym przypadku zad.1. polegające na podziale wyrazu na sylaby dzieci z obydwu grup wykonały w jednakowym stopniu. Największa różnica między nimi zaznaczyła się w zadaniu 2. i 6. w zakresie analizy oraz w zadaniu 2. z zakresu syntezy. Dzieci, u których nie wystąpiły wady wymowy, opanowały umiejętność wyodrębnienia samogłoski na końcu wyrazu (zad. 5.) w 78,4%, a dzieci z zaburzeniami artykulacyjnymi opanowały tę umiejętność w 61,0%. Wyodrębnianie wszystkich głosek w wyrazie w kolejności ich występowania (zad. 6.) dzieci bez wad wymowy opanowały w 69,1%, a z wadami wymowy w 57,4%. Najniższe wyniki uzyskały dzieci z obydwu grup w zakresie syntezy, w zadaniu polegającym na tworzeniu wyrazu z podanych w określonej kolejności głosek. Dzieci bez zaburzeń artykulacyjnych wykonały to zadanie w 67,3%, a z zaburzeniami artykulacyjnymi w 54,6%. Połowa spośród dzieci, które uzyskały najmniejszą liczbę punktów (0 13), ma różne zaburzenia artykulacyjne. W celu usprawnienia zaburzonych funkcji językowych i słuchowych dzieci te powinny zostać objęte intensywnym programem terapii logopedycznej. Wnikliwa analiza wyników badań pozwoliła ustosunkować się do sformułowanego problemu i wysunąć następujące wnioski: 1. Badane dzieci sześcioletnie 46,5% przejawiają różnorodne zaburzenia artykulacyjne. Występują one zarówno w postaci izolowanej, jak i w postaci zespołu wad. 2. Wyniki badań wykazały, iż nie wszystkie dzieci sześcioletnie opanowały umiejętność analizy i syntezy słuchowej. Zadania z zakresu analizy słuchowej 84,1% zostały wykonane przez dzieci lepiej niż zadania z zakresu syntezy słuchowej 74,8%. 3. Proces analizy i syntezy słuchowej opanowany jest lepiej przez chłopców niż dziewczynki.
Percepcja słuchowa u dzieci sześcioletnich 295 4. Prawie wszystkie dzieci sześcioletnie 98% potrafią podzielić wyraz na sylaby. Mają lepiej opanowaną umiejętność wyodrębniania samogłoski na początku wyrazu 93,1% niż spółgłoski 90,1%. Potrafią także lepiej wyodrębnić spółgłoskę w wygłosie wyrazu 82,2% niż samogłoskę 65,3%. 5. Duży odsetek badanych 44,6% nie potrafi wyodrębnić poszczególnych głosek w kolejności ich występowania w wyrazie. Podobnie większość dzieci 56,4% nie potrafi utworzyć wyrazu z podanych w określonej kolejności głosek. 6. Jak wynika z analizy badań, dzieci bez wady wymowy lepiej opanowały proces analizy i syntezy słuchowej. Wśród populacji dzieci, które uzyskały mniej niż połowę punktów z testu I. Styczek, sześcioro ma zaburzenia artykulacyjne, w tym jedno dziecko nie wykonało żadnego zadania testowego w zakresie badanych umiejętności. 7. Dzieci z wadami wymowy i zaburzeniami słuchu fonematycznego powinny być objęte odpowiednio wczesnym, systematycznym oddziaływaniem terapeutycznym, by zapewnić im jak najlepszy start szkolny. Bibliografia Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1996. Kornas-Biela D., Okres prenatalny, [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, red. B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Warszawa 2004. Krakowiak K., Dar języka. Podręcznik metodyki wychowania językowego dzieci i młodzieży z uszkodzeniami narządu słuchu, Lublin 2012. Kurkowski Z. M., Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego, [w:] Surdologopedia. Teoria i praktyka, red. E. Muzyka-Furtak, Gdańsk 2015. Skibińska H., Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w pisaniu i czytaniu, Bydgoszcz 2001. Sochacka I., Charakterystyka wybranych narzędzi logopedycznych i ich wartość diagnostyczna w procesie terapii logopedycznej, [w:] Wybrane problemy edukacji dziecka w XXI wieku, red. A. Pękala, C. Langier, Częstochowa 2013. Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa 1982. Szeląg E., Szymaszek A., Test do badania słuchu fonematycznego u dzieci i dorosłych, Gdańsk 2004.
296 Izabela SOCHACKA Auditory perception of six year old children research report Summary Auditory perception plays an important role in the process of language communication. It allows both speaking and understanding. Remembering the sounds of human speech, the distinguishing and making auditory analysis and synthesis is possible by phonemic hearing. Its condition can cause speech defects in children. The paper presents the results of auditory perception in six years of children in the analysis and synthesis of auditory. Presents an analysis of the research material concerning the level of analysis and synthesis processes auditory children based on gender and disturbances of articulation. Keywords: auditory perception, auditory analysis and synthesis, speech defects, child.