Jacek Woyno RELACJE DO WOJNY POLSKO-SOWIECKIEJ 1919 1920 Relacje są ważnym, aczkolwiek jak się wydaje dość subiektywnym przekazem źródłowym zbliżonym w swojej formie do wspomnień i pamiętników. Nad ich przydatnością do badań naukowych zastanawiało się wielu badaczy, którzy w większości doszli do wniosku, że są one mimo wszystkich swoich mankamentów cennym uzupełnieniem innych przekazów źródłowych i nieraz stanowią jedyny ślad po interesującym nas, mniej lub bardziej ważnym wydarzeniu historycznym 1. Najbardziej zwięzłą i jak się wydaje trafną definicję relacji daje Polski Słownik Archiwalny jest to według jego autorów Opis wypadków lub działalności dokonany przez ich uczestnika lub naocznego świadka 2. Zagadnieniem relacji w historii wojskowości, a zwłaszcza ich znaczeniem i metodami gromadzenia zajmował się szef Wydziału Wojen w Wojskowym Biurze Historycznym mjr Stanisław Rutkowski. Dał on w wygłoszonym na V Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich referacie, jasną wykładnie problematyki związanej z interesującym nas zagadnieniem. Relacje jego zdaniem stanowią cenne uzupełnienie dokumentów oryginalnych, które często nie podają motywów działania, a są jedynie 1 Problematyka związana z interesującym nas zagadnieniem oceny wartości relacji jako źródła historycznego omawiana była m.in. w: M. H a n d e l s m a n, Historyka, Zasady metodologii i teoria poznania historycznego, Warszawa 1923; Tenże, Metoda poszukiwań archiwalnych, Archeion nr 2, 1927, s. 45 46; K. K e r s t e n, Relacja jako typ źródła historycznego. Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 9 13 września 1969 roku. Referaty i dyskusja. Sekcje V X. Polskie Towarzystwo Historyczne, Warszawa 1969, s. 316 329. 2 Słownik Archiwalny pod red. W. M a c i e j e w s k i e j, Warszawa 1974, s. 72.
suchym odzwierciedleniem faktów 3. W tym miejscu należy również zwrócić uwagę na to, że w trakcie prowadzenia działań bojowych niektóre decyzje podejmowane przez dowódców, czy wypracowywane przez sztaby koncepcje operacyjne nie miały często odzwierciedlenia w dokumentach, gdyż nierzadko rozkazy o ich wykonaniu przekazywane były w formie ustnej. Dotyczy to oczywiście również wydarzeń związanych z wojną polskosowiecką, podczas której szybkość następujących po sobie wydarzeń i ich dramatyczny przebieg powodował, że bardzo często dokumenty oryginalne zawierały tylko krótką, lakoniczną informację, bądź też były po prostu w pośpieszny sposób niszczone w obliczu zbliżającego się w szybkim tempie nieprzyjaciela. Lukę informacyjną spowodowaną powyższymi okolicznościami w znacznym stopniu uzupełniają pisane post factum relacje bezpośrednich uczestników działań wojennych. W dotychczasowej literaturze brak jest w zasadzie informacji o znajdujących się w Centralnym Archiwum Wojskowym relacjach, które dotyczą wojny polskosowieckiej. Taka sytuacja wynika być może z faktu, że poprzednie kierownictwo archiwum preferujące odmienną, bardziej bezpieczną w ówczesnym systemie społeczno-politycznym tematykę uważało, że wszystko to co związane jest z problematyką stosunków polsko-sowieckich w początkowym okresie istnienia II Rzeczypospolitej to temat tabu, o którym lepiej nie wspominać. W okresie międzywojennym wspólnymi siłami Wojskowego Biura Historycznego (WBH) i Archiwum Wojskowego podjęto akcję gromadzenia relacji poświęconych tym dramatycznym wydarzeniom. Już pod koniec 1922 roku wydano zarządzenia, w których wszystkim oficerom WP nakazano, aby każdy z nich opracował opis jednego z epizodów bojowych, który sam przeżył w czasie wojny ukraińskiej, polsko-bolszewickiej lub wojny, światowej. Opracowania te będące w zasadzie relacjami nosiły ogólny tytuł Epizody bojowe z własnych doświadczeń bojowych 4. Relacje te miały liczyć od 1 do 5 stron i należało zwrócić w nich 3 St. R u t k o w s k i, Metoda badań polskiej historii wojennej lat 1918 1920, /w/ Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie, 28 listopada 4 grudnia 1930. 4 Problematykę i metodologię związaną z całokształtem zbierania tych relacji obszernie przedstawił mjr B. W a l i g ó r a w referacie pt. Zarys wysiłku około gromadzenia pamiętników, wspomnień, relacji itp. do historii przedwojennych polskich związków wojskowych, formacyj i wojska polskiego, Warszawa 1938 (na
szczególną uwagę na takie wydarzenia, które zawierały pewne doświadczenia wojenne, przydatne dla poszczególnych rodzajów wojsk 5. Wykonane już opracowania dowódcy pułków przedstawiali dowódcom dywizji, którzy przeprowadzali ich weryfikację zwracając szczególną uwagę na ścisłość i prawdziwość zawartych w nich danych. Prace te w myśl ówczesnych rozkazów miały bezpośrednio wpływać na opinię o danym oficerze, co należy oficerom uświadomić 6. W takich właśnie, zarysowanych powyżej warunkach powalały opracowania oparte na osobistych wspomnieniach oficerów. Zebrane relacje przekazane zostały później do zbiorów Wojskowego Biura Historycznego, a następnie zostały włączone do kolekcji rękopisów ówczesnego Archiwum Wojskowego 7. Stanowią one cenne, niejednokrotnie nieraz jedyne źródło do badań nad poszczególnymi, drobnymi nawet epizodami zmagań naszego wojska z Armią Czerwoną. Zgromadzone w Archiwum Wojskowym relacje i wspomnienia stanowiły w latach międzywojennych podstawę do opracowania wielu artykułów oraz obszerniejszych prac 8. Mimo znacznego stopnia zniszczenia i zaginięcia podczas ostatniej wojny relacje te nadal jak się wydaje mogą stanowić cenny materiał dla badaczy zajmujących się militarnymi aspektami wojny polsko-sowieckiej. Ewidencję zgromadzonych relacji stanowi opracowany w latach 1937 1938 przez pracowników ówczesnego Archiwum Wojskowego kpt. dr. Jana Giergielewicza i mgr Jadwigę Majchrzakównę obszerny, czterotomowy inwentarz rękopisów. Mimo, że zawiera on nie tylko spis interesujących nas relacji, ale również materiałów o odmiennym charakterze, to w zasadzie jest on podstawową i jedyną pomocą w poszukiwaniach badawczych mających na celu ustalenie i dotarcie do tych spośród relacji, które dotyczą bezpośrednio różnych, zwłaszcza militarnych problemów prawach rękopisu). 5 J. C i e s i e l s k i, Archiwum Wojskowe 1918 1939, Warszawa 1992 (na prawach rękopisu), s. 79 80. 6 B. W a l i g ó r a, Zarys wysiłku około gromadzenia..., s. 29. 7 Tamże, s. 30. 8 Najważniejszymi opracowaniami związanymi z wojną polsko-sowiecką, które oparto w znacznej mierze na relacjach są: B. W a l i g ó r a, Bój na przedmościu Warszawy w sierpniu 1920 roku, Warszawa 1934. Tenże, Bój pod Radzyminem, Bellona, 1930, t. 36 2.7./8, s. 24 82; T. B o b r o w n i c k i L i b c h e n, Bój pod Mjlejczycami i Czeremchą, Bellona, 1937. t. 37. z. 11/12, s. 83 120.
wojny 9. Inwentarz skonstruowany został w ten sposób, aby w maksymalnym stopniu przybliżyć zawartość informacyjną poszczególnych relacji. Inwentarz składa się z dziewięciu rubryk, w których w skróconej formie przedstawiono dane dotyczące każdej relacji. I tak: Rubryka 1. Sygnatura jest jednocześnie kolejnym numerem rękopisu w inwentarza. Rubryka 2. Autor zawiera imię, nazwisko i stopień wojskowy autora relacji. Jeśli natomiast w danym rękopisie występowało więcej niż trzech autorów, to wówczas nazwisk ich nie umieszczono, a oznaczono go jako praca zbiorowa. Rubryka 3. Tytuł i treść posiada tytuł nadany przez autora. Po tytule następuje określenie przynależności do jednego z działów wewnątrz kolekcji rękopisów, a więc jest tam zapis, że jest to opracowanie względnie relacja. Rubryka 4. Obejmuje okres została umieszczona w najbliższym sąsiedztwie tytułu i pozostaje w ścisłym związku zarówno z tytułem jak i z treścią rękopisu. Daty oznaczono w inwentarzu w dwojaki sposób: datę dzienną cyfrą arabską, a miesiąc cyfrą rzymską. W przypadku braku daty dziennej nazwę miesiąca podano słownie. Rubryka 5. Rodzaj rękopisu określa przynależność rękopisu do jednej z dwóch podgrup, a mianowicie wskazano w niej czy dany rękopis jest opracowaniem czy też interesującą nas relacją. Rubryka 6. Załączniki w rubryce tej zostały omówione materiały znajdujące się przy rękopisach jako ich ilustracje lub uzupełnienia (szkice, mapy, plany, fotografie, ryciny, druki, odpisy dokumentów itp.). Rubryka 7. Czas powstania rękopisu o ile nie został on podany przez samego autora to ustalono go w toku inwentaryzacji na podstawie analizy treści 9 Są tu również zewidencjonowane cenne rękopiśmienne materiały dotyczące m.in.: historii Legionów Polskich i polskich formacji stworzonych w armiach zaborczych oraz przedwojennych związków paramilitarnych. Na uwagę badaczy zasługują też uwzględnione w inwentarzu opracowania dotyczące wojennych dziejów poszczególnych dywizji i pułków. Oprócz tego zachowało się sporo materiałów będących wynikiem prac nad studiami taktycznymi i operacyjnymi.
rękopisu, względnie literatury i podano go wówczas w nawiasie. Rubryka 8. Cechy zewnętrzne omówiono tu cechy zewnętrzne rękopisów. Treść tej rubryki rozpoczyna się od określenia sposobu w jakim rękopis został utrwalony, a więc sprecyzowano czy jest to rękopis czy też maszynopis. Podano tu także liczbę kart lub stron oraz uwagi dotyczące stanu fizycznego rękopisu. Rubryka 9. Uwagi zawiera krótkie omówienie treści rękopisu, osoby autora, dostrzeżonych błędów oraz dane bibliograficzne. Uzupełnienie inwentarza stanowią: 1) wskazówki do korzystania z inwentarza rękopisów i ze skorowidzów, 2) skorowidze oddziałów i autorów oraz skorowidz geograficzny, 3) klucz orientacyjny w dawnej i obecnej numeracji, 4) wykaz skrótów, 5) wykaz ankiet Przy sporządzaniu skorowidzów uwzględniono trzy elementy: 1) zasadę rzeczową (nazwa oddziału, nazwisko autora, nazwa geograficzna), 2) określenie rodzaju rękopisu (czy jest to opracowanie czy też relacja), 3) sygnaturę. Powyżej omówione pomoce ewidencyjne stanowią jedyny i niewątpliwie cenny przewodnik po znajdującym się w zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego dużym zbiorze relacji. Pomimo znacznego, trudnego w chwili obecnej do ustalenia ubytku materiału dokumentacyjnego w tym zbiorze, liczba zachowanych relacji jest w dalszym ciągu imponująca i stanowi nadal bogaty materiał faktograficzny. Oczywiście wartość zebranych relacji jest różna i zależy od tego, kto był ich aktorem inny jest punkt widzenia dowódcy batalionu czy kompanii od spojrzenia na to samo wydarzenie dowódców wyższego szczebla czy też oficerów sztabowych związków taktycznych i operacyjnych. Relacje te służyć mogą jednak jako materiał pomocniczy i uzupełniający w przypadku, gdy brak jest innych źródeł archiwalnych. Mają one poza tym i tę wartość, że pozwalają odtworzyć specyficzną nieraz atmosferę dotyczącą danej sytuacji, której nie są w stanie przekazać dokumenty wojskowe typu
bezpośredniego (rozkazy, meldunki). Przechowywany w Centralnym Archiwum Wojskowym zbiór rękopisów obejmuje relacje, które powstały kilka lat po wojnie, a nie bezpośrednio po zakończeniu działań bojowych. Obciążone są więc już one pewnym subiektywizmem, spowodowanym kilkuletnim oddaleniem czasowym od opisywanych wydarzeń, ale mimo wszystko stanowią dla badaczy bogatą bazę źródłowo-informacyjną. Warto zwrócić uwagę choćby na te relacje, które dla badaczy stanowią wspaniały materiał dokumentacyjny, gdyż wszystkie posiadają daty sporządzenia. Z lat 1927 1929 pochodzi 70 relacji będących odpowiedziami na ankietę mjr. Jerzego Dąbrowskiego W sprawie bitwy nad Niemnem i Rosią (21 25 lipca 1920 roku). Są one spisane zarówno przez biorących w niej odział oficerów i podoficerów, jak również przez osoby cywilne, będące mieszkańcami wsi leżących w pobliżu pola bitwy 10. W 1929 roku zebrano z inicjatywy Departamentu Lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych 39 relacji dotyczących udziału poszczególnych eskadr lotniczych w wojnie polsko-sowieckiej 11. Również w 1929 roku w odpowiedzi na ankietę Komendy Głównej Policji Państwowej wpłynęło 56 relacji dotyczących m.in. udziału policjantów w wojnie polsko-sowieckiej 12. Na przełomie lat 1928/1929 z inicjatywy płk. Stanisława Kozickiego zebrano 65 ankiet do studium taktycznego Bój pod Lidą (wrzesień 1920 roku) 13. Autorami tych relacji są oficerowie, bezpośredni uczestnicy walk 14. W 1930 roku na zlecenie WBH kpt. Zdzisław Kowalewski opracował i rozesłał ankietę pt. Bój pod Słonimem (17 22 lipiec 1920 roku). Otrzymał na nią w odpowiedzi 8 relacji oficerów biorących udział w walkach 15. W tymże samym 1930 roku kpt. Bronisław Waligóra opracował i rozesłał z 10 CAW, I.400.2148, poz. 1 70. 11 CAW, I.400.1058, poz. 1 39. 12 CAW, I.400.1670, poz. 1 56. 13 Patrz St. K o z i c k i, Bój pod Lidą, Warszawa 1930. 14 CAW, I.400.1101, poz. 1 65. 15 CAW, I.400.957, poz. 1 8.
ramienia WBH trzy ankiety. Pierwsza zatytułowana W sprawie oddziałów ochotniczych zgromadziła 34 relacje oficerów służących w czasie wojny polskosowieckiej w pułkach ochotniczych 16. Druga nosząca tytuł W sprawie oddziałów wartowniczych, etapowych i celnych zawiera 55 relacji w przeważającej mierze związanych z wojną polsko-sowiccką 17. Trzecia natomiast pt. W sprawie pułków strzelców granicznych w 31 relacjach daje szersze spojrzenie na mało znany aspekt udziału formacji granicznych w działaniach wojennych 18. Również z tego roku pochodzi 38 relacji W sprawie działań 4 brygady jazdy (11 28 sierpień 1920 roku) zebranych przez rtm. Teofila Libchen-Bobrownickiego dla WBH 19. Do najciekawszych z nich należą Bój 16 pułku ułanów pod Milejczycami (19 20 sierpień 1920 roku) autorstwa płk. dypl. Ludwika Kmicic- Skrzyńskiego oraz dwie relacje ppłk. dypl. Józefa Smoleńskiego 2 szwadron 7 pułku ułanów w akcji pod Kleszczelami (20 sierpień 1920 roku) i 7 pułk ułanów pod Cycowem (16 sierpień 1920 roku) 20. W 1931 roku mjr Jerzy Dąbrowski zebrał z upoważnienia WBH 12 relacji nt. Bitwa nad Autą (lipiec 1920) 21. Autorami tych relacji byli m.in. uczestniczący w wydarzeniach związanych z wyżej wymienioną bitwą generałowie: Kazimierz Jacynik, Władysław Jędrzejowski, Ignacy Ledóchowski, Wiktor Thommé, Stanisław Nałęcz-Małachowski i Lucjan Żeligowski. W latach 1928 1932 kpt. Bronisław Waligóra zebrał 619 relacji, będących odpowiedziami na ankietę pt. Bój pod Radzyminem (13 14 sierpień 1920 rok). 22. Relacje te, ze względu na ich ilość i wartość zawartych w nich informacji stanowią dla badaczy prawdziwą kopalnię wiedzy. Warto się z nimi zapoznać choćby ze względu na to, że walka o Radzymin, który przechodził z rąk do rąk obfitowała w wiele 16 CAW, I.400.964, poz. 1 34. 17 CAW, I.400.965. poz. 1 55. 18 CAW, I.400.966, poz. 1 31. 19 CAW, I.400.2190, poz. 1 38. 20 Na podstawie m.in. tych relacji wydano drukiem: T. B o b r o w n i c k i L i b c h e n, Armia gen. Śmigłego w manewrze znad Wieprza, Bellona, 1930, t. 36, z. 7/8, s. 83 120. 21 Relacje te spożytkowano w: J. D ą b r o w s k i, Bitwa odwrotowa nad Niemnem 1 armii polskiej (19 24 lipca 1920), Bellona, t. 34. z 1, s. 1 50; Tamże, Bój odwrotowy nad Niemnem i Rosią 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej 21 25 VII 1920, Warszawa 1933. 22 CAW, I.400.1505, poz. 1 619.
dramatycznych momentów i stała się w pewnym sensie legendą, gdyż stanowiła przełomowy moment wojny, od którego strona polska po okresie licznych porażek przestała się cofać, przejęła inicjatywę i w końcu przeszła do zwycięskiej ofensywy. W roku 1933 kpt. August Karcher zebrał relacje będące odpowiedzią na ankietę pt. Działania pod Kockiem (sierpień 1920 roku) 23. Również w tymże roku kpt. dypl. Feliks Libert opracował ankietę pt. Bój pod Pułtuskiem (10 i 11 sierpnia 1920 roku) 24. Nadesłano wówczas 24 relacje. Najciekawsze z nich to: 2 pułk artylerii polowej legionów pod Pułtuskiem 10 11 sierpnia 1920 roku autorstwa płk. Jana Bokszczanina, 67 pułk piechoty w rejonie miejscowości Bartodzieje i Popławy 10 11 sierpnia 1920 roku ppłk. Jana Kleina, 17 pułk artylerii polowej pod miejscowością Wielgotas i Psary oraz folwarkiem Bartodzieje 10 11 sierpnia 1920 roku płk. Zygmunta Łakińskiego, a także Działania 68 pułku piechoty w dniach 10 i 11 sierpnia 1920 roku kpt. Wojciecha Szelmeczki. Na przełomie lat 1930/1931 ówczesne Ministerstwo Komunikacji w porozumieniu z WBH zebrało 197 relacji będących odpowiedziami na ankietę zatytułowaną Działalność pracowników kolejowych w organizacjach niepodległościowych, w pracach organizacyjnych kolejnictwa polskiego i udziału w wojnie 1918 1920 25. Wśród relacji tych, pisanych przez kolejarzy zajmujących różne stanowiska służbowe, wiele dotyczy dramatycznych wydarzeń lat 1919 1920. Nie są one jednak niestety wykorzystywane przez badaczy, a przecież problem transportu i zaopatrzenia kolejowego odgrywał w trakcie działań wojennych istotną, trudną do przecenienia rolę. Oprócz wyżej wymienionych, pogrupowanych tematycznie relacji znajdują się również i takie, które dotyczą innych zagadnień związanych z wojną polsko-sowiecką. 23 Niestety wszystkie te rękopisy zaginęły prawdopodobnie w czasie ostatniej wojny. Była wśród nich m.in. relacja gen. A. Galicy Dywizja górska w działaniach pod Kockiem w sierpniu 1920 roku, gen. A. Horoszkiewicza 1 i 2 pułk strzelców podhalańskich w działaniach pod Kockiem w sierpniu 1920 roku, gen. J. Rybaka Działania pod Kockiem 4 armia w sierpniu 1920 roku oraz gen. St. Wróblewskiego Dywizja górska w działaniach pod Kockiem w sierpniu 1920 roku. 24 CAW, I.400.2265. poz. 1 24. 25 CAW, I.400.3197, poz. 1 197.
Wiele z nich czeka jeszcze na swoich odkrywców, którzy zechcą na nowo spojrzeć na różne aspekty tych dramatycznych, minionych wydarzeń. Należy także zastanowić się nad tym, czy nie należałoby w formie wydawnictwa źródłowego wydać jeśli nie wszystkie to choćby te najciekawsze spośród dużej liczby relacji znajdujących się w zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego 26. 26 W ostatnim czasie podjęto próbę takich działań w: Wybór źródeł do bitwy warszawskiej, cz. VII, Relacje, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 4, 1992, s. 177 192. Zamieszczono tu m.in. relacje gen. M. Kukiela i gen. T. Rozwadowskiego.