POMOCE METODOLOGICZNE I ORGANIZACYJNE DLA GROMADZENIA MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH DO HISTORII PUŁKÓW W ZBIORACH CAW ( ) Wstęp

Transkrypt

1 Andrzej Żak POMOCE METODOLOGICZNE I ORGANIZACYJNE DLA GROMADZENIA MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH DO HISTORII PUŁKÓW W ZBIORACH CAW ( ) Wstęp W 1938 roku mjr Bolesław Waligóra, kierownik Archiwum Wojskowego, przygotował referat, a właściwie opracowanie Zarys wysiłku około gromadzenia pamiętników, wspomnień, relacyj itp. do historii przedwojennych polskich związków wojskowych, formacyji i wojska polskiego 1. W tym obszernym opracowaniu, liczącym 10 rozdziałów, opatrzonym załącznikami źródłowymi, autor przedstawił początki, a także późniejsze osiągnięcia w zakresie gromadzenia źródeł oraz opracowań dotyczących historii wojskowości polskiej, poczynając od organizacji paramilitarnych sprzed 1914 roku, kończąc na regularnych oddziałach i formacjach polskich walczących na frontach wojny światowej i z Rosją bolszewicką. Autor stwierdza we wstępie, że jego wiedza na temat wyników gromadzenia archiwaliów początkowo była cząstkowa, tym bardziej, że wtedy celem poszukiwań nie było z mojej strony ujęcie całokształtu dotychczasowych wyników, lecz zapoznanie się z rezultatami o tyle, ile mi było potrzeba przy studium zagadnień 1 B. W a l i g ó r a, Zarys wysiłku około gromadzenia pamiętników, wspomnień, relacyj itp. do historii przedwojennych polskich związków wojskowych, formacyji i wojska polskiego, Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), Kolekcje rękopisów, I

2 metodologicznych 2. Wspomniane studia metodologiczne zaowocowały w późniejszym okresie opracowaniami Waligóry i jego zespołu, które można określić jako najbardziej przydatne i użytkowe dla archiwistyki wojskowej. Prace te umożliwiły włączenie się do grona badaczy przeszłości wojska, także ludzi w mundurach, bez większego przygotowania naukowego, ale uzbrojonych w instrumenty umożliwiające w miarę swobodne poruszanie się po obszarach dotychczas zarezerwowanych dla profesjonalistów 3. Już od początku funkcjonowania Centralnego Archiwum Wojskowego duży nacisk kładziono na przygotowywanie instrukcji oraz różnorodnych pomocy mających stanowić wsparcie w akcji gromadzenia, systematyzowania i opracowywania materiału źródłowego, który był przekazywany do archiwum. Instytucje o podobnym profilu działalności funkcjonowały także w innych armiach, gromadząc materiały do prac poświęconych frontom, operacjom czy bitwom, a także do monografii poszczególnych pułków 4. W angielskiej monografii J. E. Edmondsa, Działania wojenne. Francja i Belgia w 1914 roku (1922), przedstawiono kampanię poprzez pryzmat historii poszczególnych batalionów, baterii a nawet szwadronów 5. Wydawane we Włoszech monografie pułkowe miały na celu wytworzenie w wojsku tradycji przez zapoznanie go ze sławnymi czynami zarówno całych oddziałów jak i pojedynczych jednostek 6 Podobnego zdania był Wacław Tokarz, który na łamach Bellony, podkreślał znaczenie opracowywania historii pułkowych, ich ważną rolę w kształtowaniu ésprit de corps oddziałów, potrzebie nawiązywania do chlubnej przeszłości 7. Powszechnie zwracano uwagę na wychowawcze i społeczne aspekty tradycji w wojsku i społeczeństwie. 2 Tamże, s Ważniejsze prace B. Waligóry z tego zakresu prezentują w swoich artykułach: L. T e t e r, Działalność Archiwum Wojskowego w zakresie gromadzenia i opracowywania archiwaliów , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej (dalej: BWSA ) Warszawa 1969, Nr 1, s.51 52; Z. K o z a k, Relacja mjr. Bolesława Waligóry z działalności Archiwum Wojskowego od 31 sierpnia do 17 września 1939 r., BWSA, Warszawa 2001,nr 24, s. 166, a także Z.G. K o w a l s k i, Wojna polsko-bolszewicka na łamach polskich fachowych periodyków wojskowych, Toruń 2001, s ; 4 Organizacja badań historyczno-wojskowych nad wojną światową, (1924), CAW, Wojskowe Biuro Historyczne (dalej: WBH), I Tamże, s Tamże, s W. T o k a r z, W sprawie historyj pułkowych, Bellona, 1919, t. II, z. 12.

3 Akcja zbierania materiałów dotyczących dziejów oddziałów odradzającego się Wojska Polskiego, wymagała jednak skoordynowanych, odgórnych działań, a także określenia kryteriów i rangi źródeł, podstawowych zagadnień, ich metodologicznego nadzoru. W marcu 1920 roku ukazał się rozkaz w sprawie sprawozdań z prac organizacyjnych prowadzonych w wojsku polskim od listopada 1918 roku do grudnia 1919 roku (dokument nr 1) 8. Każde sprawozdanie zawierać miało m.in. treściwą historię danej jednostki, informację o przebiegu prac organizacyjnych. Napływające materiały, mające służyć także w przyszłości pracom historycznym, gromadzono w Oddziale I Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa WP. Sprawozdania odegrały ważną rolę w akcji gromadzenia materiałów do historii pułków polskich i ich opracowaniu w formie seryjnej publikacji. Wydanie Instrukcji dla opracowań historycznych drugiej i trzeciej serii (dokument nr 2) 9 składających się z dwóch części: Historii organizacji pułku i Historii działań wojennych, zapoczątkowała prace nad historiami pułkowymi. W tym samym czasie wydano kolejną instrukcję do opracowywania monografii z dziejów wojen polskich z lat (dokument nr 3) 10. Mimo odgórnego rozkazu, znaczna część oddziałów, z różnych powodów, nie wywiązała się z zadania, co spowodowało potrzebę kontynuowania akcji gromadzenia materiałów do historii pułkowych. W 1922 roku zadania sporządzenia opisu epizodów bojowych z okresu wojny światowej i Rosją bolszewicką otrzymali oficerowie 12 Dywizji Piechoty. Były to opisy działań bojowych od poziomu plutonu do pułku 11. Akcja ta nabrała powszechnego charakteru wśród oficerów Okręgu Korpusu Nr 1. W okresie zimowym 1922/1923, każdy oficer wszystkich służb okręgu otrzymał zadanie sporządzenia opisu jednego z epizodów bojowych, który sam przeżył w czasie wojny ukraińskiej, polsko-bolszewickiej lub wojny światowej, o ile nie był na froncie w wojnach polskich 12. W rozkazie określono układ wewnętrzny prac, 8 Sprawozdanie z prac organizacyjnych Armji Polskiej za rok , Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych, nr 9 z 23 marca 1920 r., poz. 173, s B. W a l i g ó r a, op. cit. s Tamże, s Tamże, s Ćwiczenia oficerskie w oddziałach w okresie zimowym 1922/23, Rozkaz Tajny Nr. 100/ z 14 grudnia 1922 r., Rozkazy Tajne Dowództwa Okręgu Korpusu, nr 1, Warszawa 1922, s. 1.

4 zalecano dołączenie odpisów rozkazów, meldunków, wyciągi z dzienników operacyjnych i pamiętników. Jednocześnie przełożeni otrzymali polecenie dotyczące prac zawierających materiał ważny dla historii pułkowych, względnie dywizyjnych należy przesyłać zainteresowanym pułkom względnie dywizjom, prace wybitne przesyłać ponadto w drodze służbowej do Oddziału III Sztabu Generalnego celem wykorzystania ich przez Biuro Historyczno-Operacyjne 13. W zakresie zadań powołanego w 1923 roku Biura Historycznego Sztabu Generalnego umieszczono zapis przewidujący zebranie i krytyczne opracowanie historii oddziałów 14. Jak stwierdzono w referacie omawiającym stan prac archiwalnych, teoretycznie akta różnych dowództw i oddziałów winny były wpłynąć do Archiwum Biura Historycznego w całości, uporządkowane zgodnie z zasadami kancelaryjnymi i w takim stanie i układzie, bez żadnych zmian, należałoby je w archiwum,(...) przechowywać. W rzeczywistości jednak archiwum otrzymało te materiały z poważnymi brakami, często tylko resztki, a w większości bez żadnego układu i dopiero można będzie je zgromadzić po ukończeniu przez poszczególne pułki swych opracowań historycznych 15. W tej sytuacji w Biurze Historycznym przygotowano szczegółową instrukcję dotyczącą zbierania i opracowywania historii pułkowych (dokument nr 4) 16. Napływające do biura materiały miały stanowić bazę źródłową dla planowanych wydawnictw o charakterze monografii historycznych, studiów taktycznych i historii pułkowych, zwanych także historykami. Ustalono datę 31 grudnia 1923 roku jako zamykającą prace nad uzupełnieniem nadsyłanego materiału z poszczególnych pułków. Drobiazgowo sporządzona instrukcja stanowiła istotne wsparcie dla oficerów zaangażowanych w to potrzebne i ambitne przedsięwzięcie. Akcja gromadzenia materiałów, opracowywania monografii pułkowych znalazła swoje odbicie także na łamach prasy. Wskazywano na potrzebę dalszego 13 Tamże, s Biuro Historyczne Sztabu Generalnego organizacja i etat,.caw, Dodatek Tajny Nr 27 z 14 listopada 1922 r. do Dziennika Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych, Nr 27, poz Stan prac archiwalnych Biura Historycznego Sztabu Generalnego, CAW, WBH, I , s Instrukcja dla opracowania historyk pułkowych, CAW, Dodatek Tajny Nr 3 z 30 stycznia 1923 r. do dziennika Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych, Nr 4, poz. 13.

5 metodologicznego wspierania pułków, które przystąpiły do opracowywania swoich dziejów 17, tworzących tradycje całego wojska polskiego 18. Inicjatywa szefa WBH gen. bryg. Juliana Stachiewicza w 1927 roku 19 zaowocowała opracowaniem i wydaniem serii obejmującej monografie 158 pułków piechoty, kawalerii i artylerii 20. Plan gen. Stachiewicza przewidywał, że najpóźniej w dniu święta pułkowego, wypadającego w okresie DZIESIĘCIOLECIA wojska, każdy pułk posiadał wydaną swoją historię 21. Mając na uwadze liczne braki postanowiono, że kolejna seria wydawnicza obejmie dzieje pułków dotychczas nieuwzględnionych (poszczególne bronie, formacje techniczne połączone po wojnie w pułki). W październiku 1929 roku przygotowano w WBH kolejną instrukcję dla autorów historii pułkowych (dokument nr 5) 22. W 1931 roku przystąpiono do prac nad drugą serią wydawnictwa historii pułkowych 23. Z myślą o poszczególnych rodzajach wojsk, ich specyfice organizacyjnej, podporządkowaniu, tradycjach bojowych, przygotowano oddzielne instrukcje. Opracowano oddzielne instrukcje do opracowywania historii m.in. jednostek lotniczych 24 czy saperskich 25. Zatrudniony od 1933 roku w Archiwum Wojskowym mjr Bolesław Waligóra zdawał sobie doskonale sprawę, że z akt będą głównie korzystać badacze wojskowi, nie posiadający często doświadczenia w kwerendzie archiwalnej, zaznajomieni tylko ogólnie z historią organizacji danego dowództwa, jego zakresie działania i rozporządzający ograniczonymi wiadomościami o systemie kancelaryjnym danego dowództwa. Badacze ci przeważnie będą prowadzili poszukiwania, studiując działalność danego dowództwa w pewnym określonym tylko czasie jego istnienia 26. Problematyka monografii pułkowych była wielokrotnie omawiana w ramach kursów archiwalno-wojskowych i dyskusji naukowych, organizowanych przez 17 Wł. G o ł ą b, Dawne dzieje pułków, Polska Zbrojna, nr 259 z 21 września 1924 r., s O dawne dzieje pułkowe, Polska Zbrojna, nr 265 z 27 września 1924 r., s B. W a l i g ó r a, op. cit., s Pismo gen. J. Stachiewicza z r. do dowódców pułków, CAW, WBH, I , s J. S t a c h i e w i c z, Zarys historii wojennej pułków polskich , Program wydawnictwa, Warszawa 1928, s Instrukcja dla autorów zarysów historyj pułkowych, CAW, WBH, I B. W a l i g ó r a, op., cit., s Instrukcja dla autorów zarysów historyj eskadr lotniczych,.caw, WBH, I Instrukcja opracowania historyj pułku /baonu, oddziału, CAW, WBH, I B. W a l i g ó r a, Zadania i metody pracy Archiwum Wojskowego, Warszawa 1936, s. 56.

6 Archiwum Wojskowe. W ramach wspomnianych kursów, w maju 1935 roku, Waligóra wygłosił referaty pt.: Historie pułkowe w armiach obcych przed i po wojnie światowej oraz Dziennik zdarzeń, historia pułkowa oraz kult tradycji oddziału w wojsku Polski Odrodzonej 27. Celem referatów mjr. Waligóry było zapoznanie pracowników archiwum wojskowego i osób zainteresowanych tematyką, z podstawowymi źródłami do historii oddziałów, ich opracowaniem, metodami inwentaryzacji rękopisów. Podobnie w grudniu 1935 i styczniu 1936 roku zorganizowano w Archiwum Wojskowym zebrania dyskusyjne poświęcone metodologii prac nad historiami pułkowymi 28. Oficerowie pracujący nad historiami pułkowymi otrzymali także wsparcie w postaci Wytycznych metodyki prac historycznych (dokument nr 6) 29. Wysiłek naukowy i organizacyjny Wojskowego Biura Historycznego i Archiwum Wojskowego przyniósł w efekcie szereg monografii i artykułów ogłoszonych na łamach czasopism wojskowych takich jak Przegląd Piechoty, Przegląd Kawaleryjski czy Bellona. Rękopisy, różnorodny materiał źródłowy jak np. relacje oraz nie opublikowane monografie pułkowe, gromadzone były w kolekcji rękopisów CAW. We wspomnianym na wstępie opracowaniu mjr. Waligóry z 1938 roku, dokonano podsumowania dotychczasowych prac archiwistyki wojskowej na rzecz historiografii wojskowej. Z perspektywy czasu można wyrazić podziw dla ogromu prac wykonanych przez ówczesnych archiwistów i historyków wojskowości. Sam mjr Waligóra, jako szef Archiwum Wojskowego dostrzegał jeszcze liczne braki w realizacji zamierzonych jeszcze za życia gen. Stachiewicza celów 30. Materiały źródłowe do dziejów pułków zgromadzone w archiwum stanowiły solidną bazę dla dalszych badań nad dziejami wojskowości z lat walk o odzyskanie i utrwalenie niepodległości. W 1939 roku ukazała się Księga chwały piechoty, monumentalne dzieło zawierające syntezy dziejów ponad 90 pułków piechoty z okresu wojny światowej, polsko-sowieckiej oraz ich służby w latach 20-tych Sprawozdanie z czynności Archiwum Wojskowego za miesiąc maj 1935 r., CAW, WBH, I , s Sprawozdanie z czynności Archiwum Wojskowego za miesiąc grudzień 1935 r., oraz Sprawozdanie z czynności Archiwum Wojskowego za miesiąc styczeń 1936 r., CAW, WBH, sygn.i s. 4 i s B. W a l i g ó r a, Zarys wysiłku około gromadzenia..., op. cit. s Tenże, Gen. Stachiewicz a rozwój prac i służby archiwalnej w wojsku, Warszawa 1936, s Księga chwały piechoty, Warszawa 1939, reprint tej pracy został wydany w 1992 r. nakładem

7 Prace nad gromadzeniem źródeł do dziejów pułków polskich w Archiwum Wojskowym trwały do wybuchu II wojny światowej. Program wydawniczy monografii pułkowych podjęto po latach, w 1989 roku przez grono warszawskich historyków wojskowości 32. W zamieszczonych poniżej tekstach źródłowych uwspółcześniono pisownię, rozwinięto skróty, poprawiono błędy, zachowując jednak układ i styl ówczesnych, służbowych pism proweniencji wojskowej. Wydawnictwa Bellona. 32 W 1989 r. z inicjatywy warszawskiego środowiska historyków i pasjonatów dziejów oręża Polskiego, podjęto próbę wznowienia serii wydawniczej monografii pułkowych, poszerzonej o ich szlak bojowy w kampanii wrześniowej. Dzięki uporowi i konsekwencji historyka i wydawcy Z. Markerta dzieło przedwojennych archiwistów i historyków, obliczone na około 250 monografii, jest kontynuowane.

8 SPRAWOZDANIE Z PRAC ORGANIZACYJNYCH ARMII POLSKIEJ ZA ROK Z a ł ą c z n i k 1 Oddział I. Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych przystępuje do zebrania wszystkich danych odnoszących się do organizacji Wojska Polskiego w czasie od listopada 1918 roku do 31 grudnia 1919 roku, w tym celu zarządza się: Wszystkie oddziały, zakłady znajdujące się na terenie 0kręgu Generalnego prześlą do dnia 15 maja l920 roku do odnośnego Dowództwa 0kręgu Generalnego sprawozdanie z przebiegu prac organizacyjnych od listopada 1918 roku do 31 grudnia 1919 roku. Sprawozdanie te mające stworzyć materiał do historii organizacji Wojska Polskiego winny zawierać: a) treściwą historię danej jednostki, b) przebieg prac organizacyjnych, c) stan organizacji dnia 31 grudnia 1919 roku. Ze względu na zupełnie odmienne warunki w jakich się poszczególne jednostki Armii Polskiej tworzyły Oddział I Ministerstwa Spraw Wojskowych nie narzuca schematu dla powyższego sprawozdania. Należy podać kto gdzie i kiedy formował dany oddział do kompanii włącznie; czy powstał on i z jakich formacji ochotniczych, organizacji tajnych lub jednostek byłych armii zaborczych; kolejne nazwy oddziałów; na jakich wzorach oparto ich organizację; kiedy oddział wyruszył w pole i jak daleko wówczas posunięta była jego organizacja i wyszkolenie; dalsze zmiany organizacyjne (oddziały deformowane,rozwiązane, wcielone i przemianowane). Należy przedkładać ścisłe dane, w wątpliwych wypadkach gdzie sprawdzenie nie jest możliwe, należy wątpliwość podanych dat zaznaczyć. Bataliony zapasowe posiadające akta byłych Dowództw Okręgów streszczą i podadzą historię tworzenia się jednostek na terenach byłych Okręgów Wojskowych do tej chwili, kiedy stworzono formację zapasowe i jednostki samorzutnie tworzyć się przestały.

9 Dołączyć: Odpisy najważniejszych raportów o stanie organizacyjnym, brakach, uzupełnieniach jakie przez dany oddział zostały przesłane wyższym Dowództwom. Za oddziały, które zostały rozformowane nadeślą sprawozdanie ich przełożone Dowództwa. Załączyć: Odpisy Ordre de Bataille i rozkazów organizacyjnych. Za Dowództwa wyższych jednostek, które zostały rozwiązane nadeślą sprawozdanie ich byli Dowódcy i Dowództwa Okręgów Generalnych z zaznaczeniem na czyj rozkaz były dane Dowództwa likwidowane i dokąd odesłano archiwum. Każdy oficer, który formował jednostki od kompanii wzwyż musi nadesłać odpis przebiegu prac organizacyjnych do DOG, na terenie którego jednostka się formowała. Dowództwa 0kręgów Generalnych skolekcjonują wszystkie nadesłane materiały, uzupełnią je, skorygują niedokładność i prześlą do Oddziału I Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych do 30 maja 1920 roku. Dnia 4 marca 1920 roku Oryg. druk. CAW, Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych, nr 9 z 23 marca 1920 roku, poz. 173, s. 175.

10 INSTRUKCJA DLA OPRACOWAŃ HISTORYCZNYCH DRUGIEJ I TRZECIEJ SERII Z a ł ą c z n i k 2 I. Pułki opracują swoją historię od czasu faktycznego utworzenia się aż do czasu ukończenia działać wojennych. Opracowanie to musi być jak najbardziej ścisłe i rzeczowe w przedstawieniu dziejów organizacji i walk pułku. Ze względu na zużytkowanie otrzymanego materiału historycznego dla celów szkolnych wielką wagę mają szczegóły taktyczne. Opracowania pułkowe powinny się oprzeć na opracowaniach batalionowych, które z kolei powinny podawać w ciekawszych operacjach dokładne opisy działań kompanii, a nawet mniejszych jednostek (plutony) patrole wywiadowcze, łącznikowe itp. (To samo dotyczy oddziałów równorzędnych). II. Przy układaniu historii pułku trzymać się następującego podziału. Część I. Historia organizacji pułku. W części tej niezmiernie ważnej dla historii naszego wysiłku zbrojnego należy oddać wiernie warunki i trudności, które napotykał przy organizowaniu się. Uwzględnić trzeba: Gdzie i kiedy pułk powstał? Warunki i czas organizowania. Element żołnierski (ochotnicy, czy poborowi, jeśli poborowi z jakich stron). Kadry oficerskie i podoficerskie. Warunki wyszkolenia szeregowych i kadr. Wyekwipowanie. Uzbrojenie (systemy broni ręcznej, samoczynnej, czy uzbrojenie jednolite czy mieszane). Kompania techniczna, telefoniczna (wyekwipowanie, sprzęt, wyszkolenie). Organizacja taboru i służb. W jakim. stanie pułk wyszedł na front. Prace organizacyjne na froncie. Baon zapasowy. Stan przysyłanych marszówek. Urządzenia kulturalno-oświatowe pułku (kooperatywy, szkoły itp.) Zmiany personalne na stanowisku dowódcy pułku i dowódców baonów. Przydział do brygad i dywizji. Ponadto uwzględnić wszelkie dane, mogące uwypuklić prace i warunki organizacyjne. Część II. Historia działań wojennych. Opracowanie tej części należy rozbić na rozdziały zamykające w sobie pewną skończona akcję np. walki pod Baranowiczami; na linii okopów niemieckich,

11 działania zaczepne na Mozyrz. W każdym z tych rozdziałów uwzględnię następująco, punkty i ich kolejność: a) Stan wojsk własnych. Skład bojowy, stany liczebne, stan moralny, wyszkolenie, wyekwipowanie, uzbrojenie, techniczne wyposażenie. b) Wiadomości o nieprzyjacielu, przed akcją, w czasie akcji, zarządzenia do rozpoznania, sposoby wykonania (działalność oddziałów zwiadów) wyniki. c) Szczegółowy przebieg akcji. Zadanie pułku; ocena własnego położenia (tak jak się wówczas przedstawiało, a nie pogląd późniejszy), zamiar, ugrupowanie oddziałów taktycznie podległych; wydawane rozkazy i zadania. Wykonanie zadań przez, podległe oddziały schodząc do kompanii a nawet w razach ciekawszych do plutonów i patroli. Podać dokładnie nazwę miejscowości (uwzględnić mapę), daty, godziny, właściwości terenu, warunki atmosferyczne itp. d) Współdziałanie: z artylerią, samochodami, pociągami pancernymi. e) Łączność w czasie akcji, z dowódcami niższymi, z oddziałami podległymi i sąsiadami. Organizacja służby łączności, środki użyte, wyniki. f) Materialna strona działań wyżywienie, za opatrzenie w amunicję. Użycie środków transportowych. Służba zdrowia (wydane zarządzenia i sposób wykonania). g) Straty, to jest ilość zabitych, rannych, zaginionych w opisanej akcji. h) Zdobycz w jeńcach i materiale i czyny szczególnego męstwa (nagrody). Ponadto wszelkie szczegóły nie objęte tym spisem, a które wywarły dodatni lub ujemny wpływ na przebieg działań. Wszystkie opisy powinny być zaopatrzone starannie wykonanymi szkicami, oraz dokumentami (rozkazy otrzymane i wydane, meldunki itp.) oryginalnymi lub uwierzytelnionymi w odpisie. Opracowania powinny być jak najbardziej obiektywne i zawierać tylko to co istotnie wiedziano w czasie przeprowadzonych działań. Wszelkie krytyczne uwagi, sąd i refleksje wytworzone potem są wykluczone. Równorzędnie, natomiast mogą. być dołączone indywidualne prace oficerów dotyczące jakiej akcji, które zawierałyby osobiste wrażenia, przeżycia i własny pogląd.

12 Najlepsze z tych prac będą drukowane jako materiał do studiów taktycznych. Działania, które zostały już opracowane przez pułk w referatach dywizyjnych w historiach, pułkowych mogą być pominięte, należy je tylko zaznaczyć w odnośnym miejscu dla utrzymania ciągłości opisu. Oryg. masz. B. W a l i g ó r a, Zarys wysiłku około..., CAW, Kolekcja rękopisów, I , s

13 WYCIĄG Z INSTRUKCJI DLA OPRACOWAŃ Z a ł ą c z n i k 3 MONOGRAFII Z HISTORII WOJEN POLSKICH Zgodnie z powyższymi uwagami, można ustalić następujący schemat pracy, dający wytyczne dla wykładu: 1. Opis teatru omawianych działań pod względem wojskowo-geograficznym. 2. Siły własne. 3. Siły przeciwnika, rozróżniać należy, to co stanowi elementy decyzji dowódcy, od tego co ujawniono w toku działań lub poznano obecnie. 4. Ogólne położenie strategiczne. 5. Intencje i zarządzenia dowództwa wyższego od dowództwa wielkiej jednostki której działania są studiowane. 6.Szczegółowa sytuacja wojskowa odnośnej wielkiej jednostki i posiadane wiadomości o nieprzyjacielu. 7. Ocena sytuacji przez odnośnego dowódcę, jego decyzja i plan operacyjny. 8. Zarządzenia. 9. Rzeczywista sytuacja przeciwnika. 10. Przebieg wydarzeń. 11. Analiza decyzji obustronnych wydanych zarządzeń przeprowadzonych działań; ewentualne wnioski. Ta sama monografia może obejmować szereg kolejnych faz z których każda w sobie stanowi pewną całość nacechowaną osobną decyzją dowódcy. Dla każdej z tych faz, muszą powtarzać się punkty, 6 ewentualnie od 5, przy czym całość monografii zamykałaby się ogólną oceną i wnioskami, niezależnie od szczegółowych analiz każdej z wyodrębnionych faz. Tej treści opracowania, powinna odpowiadać forma wykładu prosta, zwięzła i przejrzysta. Styl prosty, zdania krótkie, wyraźnie oddające myśli autora. Należy w planie, wyodrębnić fazy opisywanego działania, gdyż opis ciągły nuży czytelnika i zaciemnia całokształt.

14 Rozkazy operacyjne i meldunki należy włączać bezpośrednio w treść, podając je drobnym drukiem (załączone na końcu książki, odrywają uwagę, a często nawet są pomijane przez czytelnika). Doniosła rolę odgrywają szkice. Winne one w najprostszej i najprzejrzystszej formie uwydatniać położenie, zamierzony manewr i ewentualnie jego przebieg. Szkic nie powinien być przeładowany szczegółami terenowymi, zaciemniającymi obraz całości i powinien odpowiadać tylko myśli autora. Do każdej pracy będzie dołączona mapa przeglądowa, względnie ogólna (1:400.00, 1: względnie 1: ) podająca sytuację terenową, której nie potrzeba powtarzać na szkicu. Szkic podaje sytuację terenową schematycznie. W związku z tym powinny być podane w zasadzie następujące szkice: 1. Położenie ogólne f rontu. 2. Znana wówczas sytuacja nieprzyjacielska. 3. Położenie wyjściowe wielkiej jednostki (frontu, armii, grupy operacyjnej). 4. Rzeczywista sytuacja nieprzyjacielska, znana obecnie. 5. Przebieg działania pomyślany i zarządzony. 6. Rzeczywisty przebieg działania. 7. Sytuacja końcowa. Serie te szkiców od 4 7 powinny w zasadzie powtarzać się dla każdego kolejnego działania taktycznego, wchodzącego w zakres studium. W praktyce ze względu na koszta wypadnie nieraz na jednym i tym samym szkicu pomieścić treść, rozłożonej tu na punkty oddzielnym łącząc np. w jedno szkic l i 2, szkic 5 i 6 ewentualnie 5, 6 i 7. Jednakże ważnym jest oddzielenie tego, co stanowiło, elementy decyzji od przedstawienia samej decyzji i jej przeprowadzenia, tak, by na podstawie jednego szkicu mógł czytelnik sam wczuć się w położenie i szukać własnego rozwiązania, zanim szkic następny nie powie mu, jak zadanie było rozwiązane w rzeczywistości. Szkice należy wykonywać trójbarwnie (na czarnej sytuacji, terenowej własne wojska niebieskie, wojska przeciwnika czerwone).

15 Autor Monografii Historycznej musi zdać sobie sprawę z wielkiej odpowiedzialności moralnej, jaka na nim ciąży: 1) jako na historyku obowiązanym szukać prawdy i prawdę z najdalej idącą skrupulatnością przedstawić, 2) jako na współpracowniku Sztabu Generalnego wpływającym pośrednio na kształtowanie się poglądów taktycznych i operacyjnych. Nie wolno przeto zaniedbywać żadnego środka, by prawdę w sposób pełny zbadać i wydobyć ją z pośród wiadomości mętnych i fałszywych, ustalone zaś fakty przemyśleć sumiennie, gruntownie z najsurowszą bezstronnością. Oryg. masz. B. W a l i g ó r a, Zarys wysiłku około..., CAW, Kolekcja rękopisów, I , s

16 WYCIĄG Z INSTRUKCJI OPRACOWAŃ HISTORYK PUŁKOWYCH. Z a ł ą c z n i k 4 Cel. Historyki pułkowe maja na celu: a) dostarczenie opisu działań bojowych w zakresie udziału w nich pułku; b) ujęcie życia tradycji pułkowej. Z tych względów mają one znaczenie zarówno dla instytucji, opracowującej historię wojen, jak i dla samego pułku. Biuro Historyczne znajdzie w nich przyczynę do swych prac i jeszcze jeden sprawdzian posiadanych wiadomości, pułk zaś, zda sobie jasno sprawę ze swego moralnego stanu posiadania i dorobku w zakresie doświadczenia wojennego. Sposób wykończenia. Historyki pułkowe dzielą się na trzy działy zasadnicze: a) organizacja, b) działania wojenna, c) życie i tradycja pułku. Ze względu na wymieniony wyżej zakres prac Biura Historycznego, ograniczony w czasie do historii wojen polskich , zasadniczo historyki prowadzone być mogą dopiero od chwili powstania niepodległości Państwa Polskiego, a więc od 11.XI.1918 roku. Jednakże te pułki, które jako całość organizacyjna, mają wcześniejszą historię w okresie wojny światowej lub działały eksterytorialnie poza obrębem Państwa Polskiego po 11.XI.1918 roku, powinny uwydatnić te historię we wstępie, zachowując w nim podział wyżej wskazany. A. ORGANIZACJA. 1. Data powstania moment zawiązania się pułku pod hasłem stworzenia siły zbrojnej polskiego. 2. Zawiązek pułku czyja inicjatywa. 3. Wzory i wysiłek organizacyjny.

17 4. Dowództwo. Korpus oficerski pochodzenie formacyjne. Obsada jednostek niższych (do kompanii, szwadronu, batalionu włącznie). 5. Podoficerowie pochodzenia (terytorialne, etnograficzne i formacyjne) i wyszkolenie. 6. Skład szeregowców pochodzenie (terytorialne, etnograficzne i formacyjne) i wyszkolenie. 7. Służby pomocnicze łączność techniczna, duszpasterstwo, oświatowa, gospodarcza, sanitarna, weterynaryjna. 8. Szkolenie wzory i system. 9. Wyposażenie uzbrojenie, umundurowanie, ekwipunek. 10. Wyżywienie racja dzienna, rodzaj racji. 11. Uzupełnienie. Początkowy dopływ uzupełnień. Organizacja batalionu (szwadronu, batalionu) zapasowego. 12. Formacje marszowe ile, kiedy wysłano na front. 13.Uzupełnienie strat wyposażania. 14. Kultura i oświata. Stan rekruta i praca w pułku (szczegółowo). 15. Uwagi. B. DZIAŁANIA WOJENNE. Dzielą się na: a) marsze i b) działania bojowe. Podać chronologiczny prawdziwy przebieg marszów i działań bojowych pułku ze szczególnym wyróżnieniem epizodów, dających ważniejsze znaczenie taktyczne. Rozłożyć na okresy według wypraw, względnie większych operacji, w których pułk brał udział. Przy każdym okresie podać stany liczebne pułku początkowe, nazwiska dowódców, dane o składzie pułku, jego uzbrojeniu i uposażenia w tym okresie. Nieraz wskazanym będzie dzielić okresy na podokresy (fazy), zależnie na przykład od przydziału pułku do pewnej jednostki wyższego rzędu i zmian w tym przydziale, przerzucenia z jednego frontu, względnie części frontu na drugą itp. Przy opisie poszczególnych działań bojowych stosować należy następujący porządek:

18 1. Przedstawienie sytuacji wyższej jednostki bojowej do której składu pułk należał w momencie działania (dywizja, samodzielna brygada). Głównie idzie o te wiadomości, które mogły wpłynąć na decyzję dowódcy. 2. Opis terenu działania. 3. Elementy decyzji dowódcy, szczegółowe przedstawienie sytuacji własnej i znane wówczas sytuacji nieprzyjacielskiej. 4. Wydane rozkazy (przytoczyć w tekście opowiadania). W żadnym razie nie ograniczać się tylko do zaznaczania na przykład nieprzyjaciel zaatakował kilkakroć przeważającymi siłami, lecz brawurowym atakiem został odparty, nieprzyjaciel atakował skrajem jeziora, nie podając: wschodnim czy zachodnim itp. 5. Urządzenie terenu, fortyfikacja, łączność. Stanowisko dowództwa baterii, ckm itp. 6. Przebieg działania. Wykonanie przez niższych dowódców. Ich manewr. Ściśle określone przedmioty, kierunki działania własnego i nieprzyjacielskiego. Ogień i ruch. Cechy charakterystyczne akcji. Użycie sprzętu palnego. Współdziałanie poszczególnych broni w walce. 7. Wyniki osiągnięte. Czyny wyjątkowego męstwa. Zdobycz i jeńcy. Straty własne (szczegółowo), ewentualne pochwały, wzmianki w komunikatach, odznaczenie za daną walkę. 8. Forma i szkice. Prosta, zwięzła, przejrzysta. Styl prosty, zdania krótkie, wyraźnie oddające myśl autora. Rozkazy operacyjne i ważniejsze meldunki bezpośrednio w treści, w cudzysłowie lub mniejszym drukiem. Szkic w najprostszej i najprzejrzystszej formie uwydatnić powinien sytuację (swoją i nieprzyjacielską), zamierzony manewr, oraz jego przeprowadzenie. Szkic w trzech kolorach: czarny (teren), czerwony (nieprzyjaciel), niebieski (swój). Nie przeładowywać szkicu szczegółami terenowymi, które by zaciemniały obraz całości. Natomiast sytuacja wojsk szczegółowa, możliwie do kompanii (szwadronu, baterii) w ważniejszych wypadków do plutonu, drużyny, działonu, placówki, patrolu. Szkic ma odpowiadać jednej tylko myśli tego, kto podejmował decyzję. Ilustrować ideę manewru i najistotniejsze fazy jego przebiegu. Nie należy na jednym szkicu

19 zamieszczać działań kilku dni, co pozbawia szkice przejrzystości. Bezwartościowym jest wrysowanie w mapę lub szkic linii marszów pułku. O ile części pułku były wydzielone (detaszowane) i działały z osobna, szczegółowy opis działań każdej z nich oddzielnie za. czas wydzielenia. 9. Uwagi. C. ŻYCIE I TRADYCJA PUŁKU. Tradycją pułku jest całokształt tych wspomnień przeszłości, które silnie wraziły się w jego zbiorową pamięć i stanowią podnietę dla szlachetnej dumy żołnierskiej. Tak pojęta tradycja warta jest przekazania, jako pierwszorzędny czynnik wychowawczy, przyszłym pokoleniom pułkowym. Wszystko, co kazi ducha rycerskiego, powinno być z tradycji usunięte i w żadnym razie w historii tradycji pułkowej nie upamiętniane. Będąc dorobkiem, własnością i umiłowaniem wspólnym, tradycja jednoczy i zespala pułk w jedną rodzinę. Obejmuje ona nie tylko tych, którzy w pułku są obecni, lecz i tych, którzy kiedykolwiek przesunęli się przez jego szeregi. Dla utrzymania i przekazanie tradycji należy zebrać wszelkie wiadomości, (najdrobniejsze nawet na pozór), dotyczące rzeczy i wspomnień, którym, tradycja daje wyraz. Są nimi: 1. Chorągiew pułkowa (sztandar pułkowy). a) Kiedy i przez kogo zainicjowana; b) Kiedy i przez kogo wręczona. Rozkaz w całości i dosłownie; c) Szczegółowy do najmniejszych drobiazgów opis chorągwi (sztandaru); d) Opis uroczystości wręczenia; e) Jeżeli była na froncie, to w jakich bitwach; f) Jakie zdarzenia i wspomnienia są z nią związane; g) Odznaczenie chorągwi (sztandaru). Jakie, kiedy nastąpiło, przez kogo. Opis uroczystości; h) Jeżeli chorągiew (sztandar) jest obecnie zastąpioną.przez inną, to podać opis jednej i drugiej z wiadomością gdzie pułk zamierza przechować pierwszą. 2. Nazwa pułku. Jego pochodzenie. Zmiany. 3. Cześć dla poległych.

20 a) Lista poległych: imię, nazwisko, pochodzenie, data i miejsce wypadku, zwięzły opis wypadku i zasług; b) Spis i opis miejscowości, gdzie są mogiły wspólne i pojedyncze. Sposób upamiętnienia mogił; c) Pamiątki pozostałe po poległych; jak się przechowują. 4. Pamiątki pozostawione przez pułk na miejscach ważniejszych bitew i w ogóle zdarzeń. 5. Cześć dla zasługi: a) Lista odznaczonych orderem Virtuti Militari dla każdej kasy osobno. Opis równoległy, krótki i zwięzły każdego odznaczonego czynu, ewentualnie odesłanie do odpowiedniego ustępu części II; b) Lista odznaczonych Krzyżem Walecznych z cyframi wskazującymi ile razy. Równoległy opis, jak wyżej; c) Listy odznaczonych innymi orderami polskimi (dla każdego rodzaju orderu osobna lista); równoległy opis, jak wyżej; d) Listy odznaczonych orderami cudzoziemskimi (jak wyżej); e) Pamiątki po wodzach; f) Oficjalne zaznaczenie działalności pułku. Pochwały wyższych dowództw, wzmianki w komunikatach itp. 6. Święto pułkowe: a) Dzień święta. Motywy, dla których obrano ten dzień, a nie inny. Dokładny opis zdarzenia, który służy za podstawę; b) Rozkaz ustalający święto; c) Jakie są zwyczaje związane z obchodzeniem święta. Jak już było obchodzone; d) Udział byłych żołnierzy pułku, względnie ich rodzin w świecie; e) Udział w święcie innych oddziałów, władz cywilnych i społeczeństwa. 7. Charakterystyczne zwyczaje pułkowe. 8. Pułk i jego dorobek w słowie, piśmie i dziełach sztuki: a) Ulubione pieśni w pułku. Dlaczego te, a nie inne;

21 b) Oryginalna twórczość piosenkarska w pułku. Autorzy. Zdarzenia i nastroje, wywołujące pieśni. Przytoczyć w całości treść piosenek, od skończenie pięknych do nieudolnych. Pieśni śpiewane na znane melodie, lecz o treści powstałej w pułku, w odniesieniu do jego dziejów; c) Utwory wierszowe oryginalne. Parodie dotyczące osób lub zdarzeń; d) Utwory oryginalne, beletrystyczne, rozprawy itp., drukowane w pismach lub tylko wygłaszane przez autorów z pułku; e) Artykuły i notatki, umieszczone o działaniach pułku w książkach, pismach i gazetach; f) Przysłowia, sentencje, humor, satyra w pułku; g) Inne dzieła sztuki będące w posiadaniu pułku, a nawiązane do jego działalności i tradycji: portrety, rysunki okolicznościowe, ich opis. Wskazać autorów; h) Teatry amatorskie; i) Sport, gry i zabawy. 9. Zewnętrzne odznaki ustalone. Ich pochodzenie i historia. 10. Odznaki pamiątkowe pułkowe. Czyj pomysł, wykonanie. Czy zatwierdzone i jakim rozkazem. Prawa i obowiązki osób, noszących te odznaki. Inne odznaki, noszone w pułku w związku z jego przeszłością bojową i formacyjną. 11. Inne pamiątki nie objęte tym schematem. 12. Uwagi. Na końcu każdego rozdziału rubryka uwagi pozwala pułkowi, dopełnić podany przez Biuro Historyczne podział. Oryg. masz. Instrukcja dla opracowania historyk pułkowych, CAW, Dodatek Tajny Nr 3 z 30 stycznia 1923 roku do Dziennika Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych, Nr 4, poz. 13.

22 WYCIĄG Z INSTRUKCJI DLA AUTORÓW ZARYSÓW HISTORII PUŁKOWYCH Z a ł ą c z n i k 5 I. Cel wydawnictwa. Zarysy historii pułkowych mają na cel: a) związanie pułków z ich własną tradycją i umożliwienie im przekazywania tej tradycji wszystkim żołnierzom, jakich pułk wychowuje i szkoli; b) uświadomienie społeczeństwa o dorobku wojska i propagandę obrony państwowej. Z jednej więc strony zarysy historii pułkowych mają odtworzyć możliwie wyraźnie pracę pułków w ubiegłej wojnie , umożliwiając zebranie wysiłku wojennego całego wojska z drugiej strony mają być dostępne dla wszystkich. Z tych zadań (a i b) wypływają następujące konieczności: 1. typ opracowania popularno-naukowego, 2. jak najszerszy kolportaż. II. Wykonanie. A. Zakres pracy. Zarys historii pułku powinien zawierać trzy części: 1) organizację pułku. 2) działania wojenne. 3) dorobek wojenny pułku. Pierwszą część Organizację należy potraktować jako wstęp, podając krótko: okoliczności, w jakich pułk powstał? Z czyjej inicjatywy itd., następnie: a) pracę organizacyjną do chwili wyruszenia w pole, b) przeobrażenia i uzupełnienia podczas wojny, c) przejście w stan pokojowy. Uwaga ad. b) o ile zmiany organizacyjne pułku w czasie wojny związały się z działaniami wojennymi lub wpłynęły na nie zamieścić należy w drugiej części.

23 Zasadnicza treścią skrótu historii będzie jego część druga działania wojenne, zestawione w porządku chronologicznym. Należy opracować zwięźle tylko ważniejsze marsze i boje pułku i powiązać je krótkim przedstawieniem mniej ważnych działań. Najbardziej wyróżniający się bój pułku (często związany ze świętem pułkowym) winien być opracowany bardziej szczegółowo. Drugą część zarysu zatem będzie szereg opowiadań o bojach pułku i czynach jego bohaterów (wyróżniających się czynach podać nazwiska ich twórców do szeregowców włącznie), napisanych z bezwzględnym przestrzeganiem prawdy historycznej (obiektywizmu) i ujęcia wojskowego. Trzecia część, jako zakończenie skrótu ma dać obraz ofiar poniesionych przez pułk, zdobyczy pułku i jego zasług. Obejmuje zatem: a) imienną listę poległych i zmarłych z ran (ówczesny stopień, imię, nazwisko) ilościowy wykaz rannych i zmarłych z chorób; b) ilość wziętych do niewoli jeńców, zdobytych dział, km i innego sprzętu wojennego; c) imienna listę (ówczesny stopień, imię, nazwisko) kawalerów Virtuti Militari, ilościowe wykazy odznaczonych Krzyżem Walecznych i uzyskanych przez pułk pochwał od władz przełożonych w czasie wojny. B. Metoda pracy. Podstawą pracy nad zarysami są szczegółowe historie pułków, akta, relacje uczestników oraz wydane dotychczas zarysy historii. Praca wstępna. Wyznaczeni przez dowódców pułków oficerowie do napisania zarysów zapoznają się dokładnie ze szczegółowymi historiami swych pułków, poczym sporządzają wyciągi (notatki) z tych historii w zakresie: a) zawiązania się i organizacji swych pułków b) działań wojennych, z uwzględnieniem pracy dowódców i oddziałów oraz wyników walk, c) tradycji pułków.

24 W czasie tego należy analizować poszczególne zdarzenia, dzieląc je na mniej lub bardziej ważne. Po zebraniu w ten sposób materiału należy sprawdzić jego wartość (poddać rewizji prawdziwość faktów, przedstawionych w szczegółowych historiach a uznanych przez autora skrótu za najważniejsze), porównując go ze źródłami zasadniczymi (dokumenty, relacje uczestników). Pierwsza redakcja. Analiza treści zebranego materiału pozwala autorowi nakreślić plan pracy i przystąpić do opracowania zarysu (wykład). Zarysy historii nie mogą być indywidualną przeróbką szczegółowej historii, przez autora skrótu, uwzględniając przede wszystkim cel dydaktyczny wydawnictwa (popularyzacja dziejów pułku i skupienia uwagi czytelnika na wybitniejszych momentach). Oryg. masz. CAW, WBH, I Instrukcja dla autorów zarysów historyi pułkowych.

25 WYCIĄG Z WYTYCZNYCH METODYKI PRAC HISTORYCZNYCH Z a ł ą c z n i k 6 A. Plan dzieła. Dotychczasowa praca polegała na zebraniu, ugrupowaniu, analizie materiałów, oraz na ustaleniu faktów. Z tą, chwilą nożna przystąpić do konstrukcji, nie schodząc jednakże z drogi metody i obowiązującej systematyczności w posuwaniu się naprzód. Znając posiadany materiał i stwierdzone fakty jest się w możności ustalenia rozmiarów i zakresu przedsiębranego opracowania, uzyskało się podstawy do ułożenia planu. Należy się przy tym trzymać następujących wytycznych co do zawartości i zakresu dzieła. Każda część stanowi zamkniętą całość zezwalając na studiowanie danego działania bez odnoszenia się do innych części. Z tego względu we wstępie należy zawrzeć krótkie streszczenie uprzednich wypadków, oraz dać tło ogólne opisywanych wydarzeń. Układ wewnętrzny części powinien odpowiadać fazom. rozwojowym działania każda faza stanowi rozdział. Wewnątrz rozdziałów, zależnie od potrzeby przeprowadza się podział nie numerowany. B. Ugrupowanie ustalonych faktów. Ze sprawdzonych i ustalonych faktów, należy teraz. zbudować rzeczywisty obraz opisywanego momentu historycznego. Luźne, dotychczas takty, trzeba ze sobą powiązać odtworzyć ich wzajemny stosunek i oddziaływanie, ugrupować je według logicznego ich następstwa. Jest to pierwsza redakcja i szkielet dzieła. C. Ocena fachowa. Z chwilą gdy obraz danego działania jest już zakończony, gdy znane są zarówno decyzje dowództw jak i przebieg akcji można przystąpić do oceny fachowej. Zadaniem jej jest wyszukiwanie i ukazanie wszelkich możliwych ewentualności, które nasuwało dane położenie na przykład w danej sytuacji można było zrobić to a to zrobiono to; nieprzyjaciel mógł postąpić w następujący sposób postąpił zaś tak itp. Z drugie strony trzeba zaznaczyć te czynniki, które zadecydowały o wyborze danej

26 decyzji. Natomiast rozważanie co stało się, gdyby postąpiono inaczej lub co w danym położeniu powinien był dowódca uczynić wykracza poza zakres dzieła. D. Wykład. Stanowi on połączenie rzeczywistego obrazu historycznego z powyżej określoną oceną. Winien odpowiadać następującym warunkom; treściwości i przejrzystości opisu zwięzłość i prostota stylu; uzasadniać każdy opisywany fakt lub twierdzenie,dokumentem podanym w streszczeniu, w całości lub tylko zaznaczonym ze wskazówką, gdzie można go znaleźć. Wykład przeto składać się będzie: z opracowania autora i materiałów przytaczanych bądź to w streszczeniu w toku opisu, bądź też w całości (specjalnie ważne) innym drukiem w tekście. Jako załączniki mogą być dodawane tylko składy bojowe, stany liczebne i szkice. Oryg. masz. B. W a l i g ó r a, Zarys wysiłku około..., op. cit., s. 34.