MELIORACJE - DLACZEGO SĄ TAK WAŻNE?

WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO W OLSZTYNIE MELIORACJE - DLACZEGO SĄ TAK WAŻNE? Olsztyn, 2012 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie Jerzy Rutkowski Melioracje - dlaczego są tak ważne? Olsztyn, 2012 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn, tel./fax (89) 535 76 84, 526 44 39, 526 82 29 e-mail: sekretariat@w-modr.pl, www.w-modr.pl W-MODR Oddział w Olecku ul. Kolejowa 31, 19-400 Olecko tel. (87) 520 30 31, 520 30 32, fax (87) 520 22 17 e-mail: olecko.sekretariat@w-modr.pl p.o. Dyrektora W-MODR inż. Antoni Parfinowicz Zastępca Dyrektora W-MODR mgr inż. Zdzisław Kamiński Druk: Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel./fax. 89 526 44 39, 89 535 76 84 e-mail: redakcja@w-modr.pl, www.w-modr.pl Nakład: 300 egz. Wydanie I

melioracje - dlaczego są tak ważne? WŁAŚCIWE UTRZYMYWANIE URZĄDZEŃ MELIORACJI WODNYCH. Wieloletnie doświadczenia wskazują, że w wyniku melioracji odwadniających uzyskuje się wzrost plonów roślin w przedziale 5-15 jednostek pokarmowych z ha, w zależności od rodzaju gleb i stopnia nadmiernego uwilgotnienia. melioracje nawadniające dają możliwość uzyskania zwyżki plonu rzędu 10-25 jednostek pokarmowych z ha, zależnie od przebiegu niedoborów wodnych i poziomu intensyfikacji produkcji. Podstawowe dyrektywy unijne związane z gospodarką wodną: q dyrektywa rady 79/409/eWg z dn. 02.04.1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (tzw. Dyrektywa Ptasia); q dyrektywa rady 92/43/eWg z dn.21.05.1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa); q dyrektywa 2001/42/We Parlamentu europejskiego i rady z dn.27.06.2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko (tzw. Dyrektywa SEA - Strategic Environmental Assessment); q dyrektywa 2003/35/We Pe i rady z dn.26.05.2003r. przewidująca udział społeczeństwa w odniesieniu do sporządzania niektórych planów i programów w zakresie środowiska. CELE DYREKTYW UNIJNYCH Osiągnięcie dobrego stanu wód pod względem jakościowym i ilościowym dla: q zapewnienia zaopatrzenia w wodę, q zmniejszenia skutków powodzi, q poprawy i ochrony środowiska naturalnego. melioracje wiążą się głównie z zagadnieniami budowy i funkcjonowania systemów nawadniających i odwadniających w celu przystosowania środowiska do potrzeb produkcji rolniczej. Pojęcie melioracji reguluje ustawa z dn. 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U.2005 Nr 239 poz. 2019). zgodnie z art. 70 tej ustawy, melioracje wodne polegają na regulacji stosunków wodnych w celu polepszania zdolności produkcyjnej gleby, ułatwienia jej uprawy oraz na ochronie użytków rolnych przed powodziami. 4 W-modr w olsztynie 2012 r.

Przez odprowadzenie nadmiaru wody zwiększa się przydatność rolniczą pól i łąk, i tym samym tworzy się lepsze warunki do hodowli zwierząt. Działalność nakierowana na nawadnianie gruntów, w warunkach występowania deficytu wody, zwiększa obszary upraw rolnych i leśnych. Zakres ingerencji człowieka w przekształcaniu środowiska na potrzeby rolnictwa nazywamy agromelioracją. Przy projektowaniu, wykonywaniu oraz utrzymywaniu urządzeń melioracji wodnych, zarówno podstawowych jak i szczegółowych, należy kierować się zasadą zrównoważonego rozwoju, a w szczególności: q zachowaniem dobrego stanu ekologicznego wód i charakterystycznych dla niego biocenoz, q potrzebą zachowania istniejącej rzeźby terenu, q biologicznych stosunków w środowisku wodnym i na obszarach zalewowych. Urządzenia melioracji wodnych podstawowych wykonywane są na koszt Skarbu Państwa i stanowią jego własność. Do urządzeń melioracji wodnych szczegółowych zalicza się: q rowy wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie, drenowania oraz deszczownie z pompami przenośnymi, q rurociągi o średnicy poniżej 0,6 m, q stacje pomp do nawodnień ciśnieniowych, q ziemne stawy rybne oraz groble na obszarach nawadnianych, q systemy nawodnień grawitacyjnych - jeżeli służą celom polepszania zdolności produkcyjnej gleby, ułatwiania jej uprawy oraz ochronie UR przed powodziami. Przepisy dotyczące urządzeń melioracji wodnych szczegółowych stosuje się odpowiednio do: q fitomelioracji oraz agromelioracji, q systemów przeciwerozyjnych, q zagospodarowania zmeliorowanych trwałych łąk i pastwisk, q zagospodarowania nieużytków przeznaczonych na trwałe łąki lub pastwiska. Budowa urządzeń melioracji szczegółowych wiążąca się z odwadnianiem gruntów to: q budowa rowów, q drenowanie. W-MODR w Olsztynie 2012 r. 5

melioracje - dlaczego są tak ważne? Budowa urządzeń melioracji szczegółowych wiążąca się z nawadnianiem: q odbywa się przy wykorzystaniu rowów, q pomp, q systemów nawodnień. ich funkcje są ściśle związane z agromelioracją, z pominięciem szerszego aspektu cywilizacyjnego, jaki towarzyszy urządzeniom podstawowym. zaspokajają one bardziej potrzeby indywidualne niż ogólnospołeczne. urządzenia związane z fitomelioracją oraz agromelioracją polegają na polepszaniu jakości gleby i sprzyjają jej uprawie mechanicznej. Wykonywanie urządzeń melioracji wodnych szczegółowych należy do właścicieli gruntów (art. 74 ww. ustawy Prawo wodne ). Urządzenia melioracji wodnych szczegółowych mogą być wykonywane na koszt Skarbu Państwa, jeżeli: q teren cechuje duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych, q urządzeniom melioracji wodnych szczegółowych grozi dekapitalizacja (rozstrzygnięcie w sprawie podejmuje, w drodze decyzji, marszałek województwa, w uzgodnieniu z wojewodą, na wniosek zainteresowanych właścicieli gruntów lub spółki wodnej), q warunkiem restrukturyzacji rolnictwa jest regulacja stosunków wodnych w glebie - przy czym właściciele gruntów, na które urządzenia wywierają korzystny wpływ, zwani zainteresowanymi właścicielami gruntów, zwracają część kosztów w formie opłaty melioracyjnej; zwrot ten stanowi dochód budżetu państwa (wysokość opłaty melioracyjnej ustala marszałek województwa każdemu zainteresowanemu właścicielowi gruntu, proporcjonalnie do powierzchni gruntów, na które korzystny wpływ wywierają urządzenia melioracji wodnych szczegółowych). utrzymywanie urządzeń melioracji wodnych szczegółowych należy do zainteresowanych właścicieli gruntów, a jeżeli urządzenia te są objęte działalnością spółki wodnej - do tej spółki. Jeżeli właściciel gruntu lub spółka wodna nie wykonuje tego obowiązku, to jak stanowi art. 77 ustawy - Prawo wodne, organ właściwy do wydania pozwolenia wodnoprawnego ustala, w drodze decyzji, proporcjonalnie do odnoszonych korzyści przez właścicieli gruntu, szczegółowe zakresy i terminy jego wykonania. z tego przepisu wyraźnie wynika właściwość organu do wydawania decyzji w przedmiocie utrzymywania melioracji wodnych szczegółowych, a organem tym jest starosta, gdyż wojewoda wydaje pozwolenia wodnoprawne tylko w przypadkach ściśle określonych w ustawie. 6 W-modr w olsztynie 2012 r.

Ważne! Starosta pozwolenia wodnoprawne wydaje jako zadanie z zakresu administracji rządowej. Melioracje - zabiegi mające na celu trwałe polepszanie rolniczych zdolności produkcyjnych gleb, wykonywane za pomocą zabiegów melioracyjnych. Do zabiegów tych zaliczamy: drenowanie ceramiczne i PVC, wykonywanie rowów nawadniająco- odwadniających, budowę zbiorników retencyjnych, regulację rzek, ochronę przeciwpowodziową, nasadzenia roślinnością terenów zalewowych i nieużytków rolnych (fitomelioracje). MELIORACJE ROLNE OBEJMUJĄ: q melioracje wodne - umożliwiają regulację stosunków wodnych w glebie dzięki nawadnianiu gruntów na obszarach z niedoborem wody lub odwadnianiu terenów, gdzie występuje jej nadmiar, q agromelioracje - polepszają glebę przez długo działające zabiegi uprawowe, które poprawiają warunki siedliskowo roślin, q fitomelioracje - które polegają na zadrzewieniu śródpolnym i racjonalnym rozmieszczeniu zalesienia, dzięki czemu zmienia się mikroklimat lokalny (prędkość wiatru, temperatura, wilgotność), q ochronę przed erozją, melioracje przeciwerozyjne - czyli zapobieganie zmywaniu żyznych warstw gruntu dzięki zahamowaniu spływu powierzchniowego wód opadowych. RODZAJE SYSTEMÓW MELIORACYJNYCH: q odwadniające, q odwadniająco-nawadniające, q nawadniające. CELE INWESTYCJI MELIORACYJNYCH: 1. Melioracje odwadniające: odprowadzenie wód roztopowych i z deszczy nawalnych stagnujących na powierzchni terenu, umożliwienie wykonywania prac polowych, regulacja stosunków powietrzno-wodnych w glebie poprzez obniżenie zwierciadła wody gruntowej, poniżej strefy korzeniowej roślin, wydłużenie okresu wegetacji. 2. Melioracje nawadniające: zwiększenie wilgotności gleby w warstwie korzeniowej roślin - wzrost ilościowy W-MODR w Olsztynie 2012 r. 7

i jakościowy plonów, a także ich stabilizacja, dostarczanie do gleby środków nawozowych (fertygacje), ochrona przed przymrozkami, umożliwienie wykonywania prac polowych. ELEMENTY SYSTEMÓW ODWADNIAJĄCYCH: q rowy (opaskowe, odwadniające, zbiorcze, główne), q rurociągi drenarskie (sączki, zbieracze), q agromelioracje (drenowanie krecie, kretowanie, głębokie orki), q odbiornik wód, q budowle (wyloty i studzienki drenarskie, budowle drogowe - mosty, przepusty). PODZIAŁ MELIORACJI: W zależności od sposobu oddziaływania na środowisko rozróżnia się melioracje: q techniczne, q agrotechniczne, q fototechniczne. Melioracje techniczne polegają na: q budowie rowów odwadniających, q lub rowów odwadniająco-nawadniających, q drenowaniu za pomocą rurek ceramicznych lub z tworzyw sztucznych. Do technicznych zabiegów melioracyjnych należy także: q regulacja koryt mniejszych cieków, q wykonywanie budowli regulacyjnych na ciekach, q wykonywanie obwałowań ochronnych, q budowa retencyjnych zbiorników wodnych, q budowa stawów rybnych, q budowa stacji pomp, q budowa wewnętrznych dróg komunikacyjnych i mostów, q budowa przepustów drogowych. Melioracje agrotechniczne - to zabiegi uprawowe mające na celu zwiększenie retencji wodnej w glebie oraz ułatwienie spływu wód powierzchniowych. Należą do nich takie prace jak: q orka głęboka, 8 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

q przebijanie warstw rudawca, q nawożenie nawozami organicznymi, q wapnowanie gleb, q zapobieganie erozji gleb, q rozorywanie bruzd ułatwiających spływ wód powierzchniowych na wiosnę i po gwałtownych deszczach. Melioracje fototechniczne - polegają na zadrzewieniu i zadarnianiu terenów śródpolnych w celu ochrony przed erozją lub w celu zwiększenia transpiracji w bezodpływowych, nadmiernie uwilgotnionych zagłębieniach terenowych. Dobre przykłady ochrony gleb przed erozją: q zalesianie bądź zadarnianie stromych stoków, q wprowadzenie upraw zabezpieczających glebę przed spłukiwaniem - motylkowe, zboża, q stosowanie poplonów, q sztuczne tarasowanie zboczy, q wprowadzanie pasów zieleni ochronnej, q stosowanie orki poprzeczno-stokowej, q umacnianie dróg i rowów przydrożnych. POTRZEBA MELIORACJI: W Polsce gleby o właściwym (optymalnym) uwilgotnieniu nie wymagające melioracji, bądź o uregulowanych (w wyniku melioracji) stosunkach wodnych, zajmują ok. 44% powierzchni; gleby nadmiernie uwilgotnione - ok. 20%; okresowo za suche - ok. 11%. Liczby te świadczą o celowości rozwoju melioracji odwadniająco-nawadniających. Utrzymanie rolnictwa na poziomie nie odbiegającym od standardów UE wymaga sprawnych systemów melioracyjnych, prawidłowo dostosowanych do określonych ekosystemów. Według MRiRW, na 15,9 mln ha użytków rolnych potrzeby melioracji wynoszą ok. 9,2 mln ha.dotychczas zmeliorowano ok. 6,7 mln ha użytków rolnych, w tym niecałe 0,5 mln ha wyposażone jest w urządzenia nawadniające. Uregulowania wymaga jeszcze ok. 2,5 mln ha użytków rolnych. Wykorzystując waloryzację przyrodniczo-rolniczą Polski, a także charakterystykę warunków klimatycznych (cyklicznie pojawiających się susz), uzyskano wskaźnik W-MODR w Olsztynie 2012 r. 9

potencjalnych potrzeb melioracji nawadniających w wysokości 2100 tys. ha, w tym 1 600 tys. ha na TUZ i 500 tys. ha na gruntach ornych i uprawach sadowniczych. EKSPLOATACJA SYSTEMÓW MELIORACYJNYCH: Skutki melioracji w decydującym stopniu uzależnione są od poziomu eksploatacji systemów przyrodniczo-technicznych. W eksploatacji powinien funkcjonować układ: człowiek - urządzenie melioracyjne - środowisko-przyrodniczo-rolnicze. Eksploatacja systemów melioracyjnych warunkuje osiągnięcie celów inwestycji, czyli powoduje wprowadzenie pożądanego obiegu materii i energii w ekosystemach. Cele te można osiągnąć przy realizacji dwóch podstawowych procesów eksploatacyjnych: q utrzymania urządzeń i systemów melioracyjnych dla zapewnienia ich trwałości, dobrej sprawności i funkcjonalności (konserwacja, naprawy i remonty), q użytkowania urządzeń dla uzyskania oczekiwanego rezultatu melioracji. Budowa i działanie urządzeń melioracyjnych jest stosunkowo proste, ale utrzymywanie w stanie sprawności technicznej jest zadaniem trudnym i kosztownym. Są one rozmieszczone na terenach rolniczych, bardzo często na znacznych powierzchniach, gdzie poddawane są: q ciągłemu wpływowi naturalnych czynników niszczących (erozja, wiatr, temperatura), q dewastacji przez człowieka, q nieprawidłowemu eksploatowaniu i obchodzeniu się z nimi przez użytkowników. Wieloletnia eksploatacja obiektów melioracyjnych prowadzi często do zmiany parametrów technicznych urządzeń. Zła, przeprowadzona w nieodpowiednich terminach konserwacja nie zapewnia właściwego utrzymania urządzeń, przyczyniając się do niskiej efektywności całego systemu melioracyjnego. Prawidłowa eksploatacja urządzeń melioracyjnych jest bardzo ważnym elementem utrzymania ich w stanie sprawności technicznej i tylko systematyczne podejście do tego problemu daje pozytywne efekty. Tylko właściwe utrzymanie urządzeń melioracji wodnych gwarantuje: q polepszanie zdolności produkcyjnej gleby, q ułatwianie jej uprawy, q ochronę użytków rolnych przed powodziami. 10 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

Do najważniejszych prac konserwacyjnych zalicza się: q utrzymanie we właściwym stanie rowów i budowli na rowach, q kontrolowanie i usuwanie uszkodzeń urządzeń drenarskich. Do zabiegów konserwacyjnych na rowach melioracyjnych należy: q wykaszanie skarp i dna rowów - przynajmniej dwa razy do roku, q odmulanie dna rowów, co najmniej raz w roku (w celu utrzymania głębokości i zapewnienia odpływu wody z wylotów drenarskich), q naprawa uszkodzonych umocnień dna i skarp rowów, q usuwanie na bieżąco z rowów odpadów i śmieci, którymi są zanieczyszczone, q naprawianie budowli wodno-melioracyjnych, q odmulanie przepustów. Urządzenia drenarskie wymagają stałej i systematycznej konserwacji, która jest wykonywana przez użytkownika lub specjalistyczne przedsiębiorstwa melioracyjne. Właściwie wykonana i konserwowana sieć drenarska może funkcjonować nawet 100 lat. Złe funkcjonowanie drenowania może być spowodowane: q zamuleniem rurociągów, q zarastaniem przez korzenie: drzew, krzewów, chwastów, q zniszczeniem pod wpływem zbyt dużego nacisku przez maszyny rolnicze. O wadliwym działaniu sieci drenarskiej świadczą: q stagnowanie wody na powierzchni, q brak lub niewielki odpływ wody z wylotów drenarskich, q nierównomierne osychanie gleby, q wybijanie wody na powierzchnię, q wypływanie z wylotu mętnej wody, q duże ilości chwastów: skrzyp, oset, podbiał, szczaw. Do najważniejszych prac konserwacyjnych urządzeń drenarskich można zaliczyć: q odmulanie wylotów drenarskich oraz osadników w studzienkach drenarskich, q odkopywanie i przekładanie uszkodzonych rurociągów, q odmulanie i czyszczenie rurociągów drenarskich drutem stalowym, q przepłukiwanie rurociągów drenarskich wodą pod ciśnieniem. W-MODR w Olsztynie 2012 r. 11

Główne uwarunkowania mające wpływ na prawidłowe działanie urządzeń melioracyjnych to: q przygotowanie kadry do prac eksploatacyjnych, q poziom kultury technicznej użytkowników, q ilość sprzętu i racjonalność jego wykorzystania, q czas i okres przeprowadzania robót, q zaplecze techniczne, q środki finansowe. Konserwacja urządzeń melioracyjnych jest podstawowym czynnikiem zapewniającym niezawodność ich działania. Realizacja kompleksowych zadań w zakresie melioracji oraz kształtowania i ochrony środowiska wg idei zrównoważonego rozwoju gospodarczego wymaga uregulowania zasad finansowania inwestycji i ich eksploatacji. Źródła finansowania powinny wynikać z różnych celów i efektów kompleksowych melioracji: q ekologicznych, q produkcyjnych, q przeciwpowodziowych, q potrzeb gospodarki komunalnej, q rekreacji. 12 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel. 89 535 76 84, 89 526 44 39, 89 526 82 29 e-mail: sekretariat@w-modr.pl www.w-modr.pl