GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom 24 2008 Zeszyt 4/4 MAGDALENA SMAKOWSKA-FILIPEK*, TADEUSZ SMAKOWSKI** Rozwój konkurencji na rynku naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce w latach 2000 2006 Wprowadzenie Konkurencja na krajowym rynku naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych wynika z geologicznych warunków wystêpowania z³ó, jakoœci i iloœci kopalin, struktury w³asnoœciowej gruntów nad z³o ami, po³o enia obszarów Natura 2000, lokalizacji w stosunku do rynku zbytów, rynkowej pozycji przedsiêbiorców górniczych wynikaj¹cej z iloœci eksploatowanych z³ó, ich potencja³u zasobowego i jakoœciowego, zdolnoœci produkcyjnych, asortymentów produkcji oraz cen loco. St¹d o warunkach konkurencji decyduj¹ czynniki organizacyjne, techniczne, i przede wszystkim finansowe. Warunki te ukszta³towa³y i kszta³tuj¹ nadal rynek naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce, która stosunkowo szczodrze wyposa ona jest przez naturê w z³o a tych kopalin. Ich wystêpowanie przypomina literê C, wpisan¹ w kontur Polski. W centrum kraju obecne s¹ przede wszystkim z³o a piasków, a jedynie sporadycznie z³o a z wiêksz¹, rzêdu 30 40% domieszk¹ frakcji wirowej. Pozyskiwanie naturalnych kruszyw piaskowo- - wirowych od 3 lat stanowi najwiêkszy pod wzglêdem wielkoœci produkcji dzia³ górnictwa (od 2005 r. ponad 100 mln ton/r). W latach 2000 2006 wydobyto ³¹cznie ponad 600 mln ton tych kruszyw, a stan zasobów bilansowych i przemys³owych nie zmieni³ siê w tym czasie, a nawet w niewielkim stopniu wzrós³, wynosz¹c odpowiednio oko³o 14,5 mld ton zasobów bilansowych i ponad 2 mld ton zasobów przemys³owych. ** Mgr, Smakowski Consulting, Kraków. ** Mgr in., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; Pañstwowy Instytut Geologiczny Warszawa.
350 Powszechnoœæ wystêpowania z³ó kruszyw piaskowo- wirowych ró nej jakoœci i wielkoœci powoduje, e ponad 2/3 z³ó eksploatowanych stanowi¹ z³o a ma³e i niewielkie o ma³ym poziomie wydobycia rocznego (rzêdu kilku tysiêcy ton), wykorzystywane przez osoby prywatne lub ma³e firmy. Mimo bardzo du ej ich iloœci nie stanowi¹ praktycznie adnej konkurencji dla du ych z³ó i przedsiêbiorstw, dostarczaj¹c tylko do 25% rocznej krajowej poda y tych kruszyw. Na przeciwleg³ym biegunie s¹ przedsiêbiorstwa wielkie i ogromne, dostarczaj¹ce minimum 1 mln ton/rok kruszyw, na które przypada niemal 45% produkcji tego sektora. Stanowi je grono 16 przedsiêbiorców, z których czêœæ ma znaczenie krajowe, a czêœæ regionalne. Istotne znaczenie maj¹ równie firmy du e (500 1000 tys. ton/rok) oraz œrednie (100 500 tys. ton/rok), które w wiêkszoœci maj¹ znaczenie regionalne b¹dÿ nawet lokalne i dostarczaj¹ pe³ny asortyment kruszyw klasyfikowanych. Poziom techniczny górnictwa kruszyw piaskowo- wirowych jest bardzo zró nicowany, od prostych wyrobisk z kopark¹ lub ³adowark¹ o wydobyciu 1 5 tys. ton/rok piasku lub pospó³ki po nowoczesne kopalnie z wysokowydajnymi koparkami ss¹cymi i nowoczesnymi zak³adami przeróbczymi o wydajnoœci 500 ton/h lub wiêcej, dostarczaj¹cych ponad 1 mln ton/rok kruszyw. Tak du e jednostki produkcyjne dzia³aj¹ w zak³adach nale ¹cych do kapita³u zagranicznego, m.in. Lafarge, CRH, Góra d e, Tarmac, Cemex i inne, ale tak e w zak³adach z kapita³em polskim, np.: Kruszgeo Rzeszów, producenci pomorscy Szczepañski-Danilewicz-Dura³, JD Trade Opole i inne. Rozwój wydobycia i produkcji kruszyw odzwierciedla dobrze koniunkturê w budownictwie i drogownictwie, która od 2003 roku jest bardzo pozytywna. Dokona³ siê on w sposób ekstensywny (zagospodarowanie nowych z³ó, co obrazuje wzrost iloœci z³ó zagospodarowanych z 1754 w 2000 r. do 2598 w 2006 r.), a tak e intensywny wskutek modernizacji czy te uruchomienia nowych, wydajnych zak³adów. Uruchamiane programy pomocowe Unii Europejskiej przeznaczone na infrastrukturê i œrodowisko, organizacja EURO 2012, a tak e dobra koniunktura gospodarki polskiej, w tym budownictwa, spowoduj¹ dalszy wzrost wydobycia i produkcji naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych, które w latach 2010 2011 powinny kszta³towaæ siê odpowiednio na poziomie 170 i 150 mln ton/rok i pozostaæ na tych wielkoœciach do po³owy przysz³ej dekady. 1. Struktura zasobów kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych Warunki geologiczne wystêpowania i pochodzenie z³ó kruszyw piaskowo- wirowych determinuj¹ ich jakoœæ oraz wielkoœæ produkcji. Do najlepszych jakoœciowo, ze wzglêdu na punkt piaskowy oraz sk³ad petrograficzny frakcji wirowej, nale ¹ z³o a aluwialne w dolinach rzecznych Polski po³udniowej. Znacznie lepsze s¹ kruszywa zwi¹zane z dolinami rzek sudeckich na terenie Dolnego Œl¹ska, Opolszczyzny i czêœciowo Ziemi Lubuskiej ( wiry zbudowane z ró norodnych ska³ magmowych i metamorficznych lub minera³ów je tworz¹cych). Frakcje wirowe z tych z³ó nadaj¹ siê do produkcji betonów marek 25 i 30, czego nie zapewni¹ wiry g³ównie piaskowcowe ze z³ó karpackich (betony maksy-
351 malnie marki 20). Podobne ze wzglêdu na punkt piaskowy oraz wielkoœæ zasobów s¹ z³o a polodowcowe lub lodowcowo-rzeczne Polski NE. Frakcje wirowe charakteryzuje zró nicowany sk³ad petrograficzny (zwykle ok. 50% ska³y magmowe, reszta ska³y metamorficzne i osadowe). Z³o a tego typu dominuj¹ na Podlasiu oraz Warmii i Mazurach, w mniejszym zakresie na Pomorzu. W z³o ach zagospodarowanych, z których urobek podlega przeróbce, w ostatnich latach œredni punkt piaskowy zmienia siê w granicach 65 68% z tendencj¹ wzrostow¹, która niestety bêdzie postêpowa³a z czasem wskutek wyczerpywania siê zasobów z³ó o niskim punkcie piaskowym. Bêdzie to rzutowa³o na poda wirów w przysz³oœci, a utrzymanie odpowiedniego jej poziomu bêdzie wymaga³o ekstensywnego rozwoju wydobycia i produkcji, g³ównie przez wielkie i du e przedsiêbiorstwa. Potencja³ zasobowy z³ó kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce, pomimo intensywnej, rosn¹cej eksploatacji praktycznie siê nie zmieni³ w okresie 2000 2006, wynosz¹c obecnie oko³o 14,6 mld ton (tab. 1 i 2), a wrêcz odnotowano minimalny przyrost na koniec 2006 roku o oko³o 27 mln ton zasobów bilansowych i oko³o 94 mln ton zasobów przemys³owych (Bilans Zasobów... 2007). Zwiêkszy³a siê za to istotnie iloœæ z³ó o niemal 1600, a powodem tego by³y przede wszystkim podzia³y z³ó na pola lub partie w zale noœci od dostêpnoœci terenu przez przedsiêbiorców lub osoby fizyczne, w tym g³ównie dla koncesji udzielanych przez starostów. W mniejszym stopniu na stan bazy zasobowej wp³ynê³y nowe udokumentowania z³ó, a bardziej dodatkowe rozpoznanie w obszarach znanych, g³ównie z³ó piasków. W latach 2000 2006 wzros³a iloœæ z³ó zagospodarowanych o ponad 840 (tab. 1 i 2), a ich zasoby przemys³owe o oko³o 14 mln ton, zaœ bilansowe o 126 mln ton. Wzros³a tak e o 750 liczba z³ó niezagospodarowanych, Sta³o siê tak g³ównie wskutek podzia³ów wiêkszych z³ó na z³o a o powierzchni nie wiêkszej ni 2 ha (podlegaj¹ staroœcie jako organowi koncesyjnemu), a tak e w wyniku wykonywania dodatków dla wielu z³ó zagospodarowanych, w przypadku których prowadz¹cy eksploatacjê nie maj¹ dostêpu do ca³oœci gruntów i jest zmuszony wydzielaæ mniejsze z³o a w obrêbie swojej w³asnoœci gruntowej. Dla z³ó niezagospodarowanych odnotowano spadek zasobów bilansowych o oko³o 100 mln ton (tab. 1 i 2) oraz wzrost zasobów przemys³owych o ponad 80 mln ton. Najwiêkszymi zasobami z³ó niezagospodarowanych w iloœci ponad 1 mld ton, dysponuj¹ 3 województwa, w kolejnoœci: dolnoœl¹skie, ma³opolskie i opolskie (tab. 2). Zasoby nieco poni ej 1 mld ton posiada województwo podkarpackie. Z kolei najmniejszymi zasobami cechuj¹ siê województwa: kujawsko-pomorskie, ³ódzkie i pomorskie. Analiza stanu zasobów w poszczególnych województwach w latach 2000 2006 wskazuje wzrost ich iloœci we wszystkich województwach (tab. 3). Najwiêksz¹ liczb¹ z³ó dysponuj¹ dwa najwiêksze terytorialnie województwa mazowieckie i wielkopolskie, odpowiednio: 752 i 734. Wynika to m.in. z rozdrobnionej struktury w³asnoœci gruntów. Jednak mimo tak du ej iloœci z³ó ich zasoby nie nale ¹ do najwiêkszych, ponadto cechuj¹ siê znaczn¹ przewag¹ z³ó piasków. Najwiêkszymi zasobami charakteryzuje siê województwo dolnoœl¹skie, lecz z tendencj¹ malej¹c¹ od 2000 roku (tab. 3). Tak¹ sam¹ tendencjê obserwuje siê w województwach dysponuj¹cych najwiêkszymi zasobami, tj. ma³opolskim, opolskim i podlaskim, natomiast
352 TABELA 1 Zasoby z³ó kruszyw naturalnych piaskowo- wirowych wg stanu na 31.12.2000 r. [tys. ton] TABLE 1 Reserves of natural sand&gravel aggregates deposits as of 31 st December 2000 [ 000 tons] Województwo liczba Z³o a zagospodarowane Z³o a niezagospodarowane Razem zasoby bilansowe zasoby przemys³owe liczba zasoby bilansowe zasoby przemys³owe liczba zasoby bilansowe zasoby przemys³owe Dolnoœl¹skie 113 464 790 332 757 166 1 695 971 14 495 279 2 160 761 347 252 Kujawsko-pomorskie 114 53 190 29 210 92 70 323 1 545 206 123 513 30 755 Lubelskie 172 172 659 120 240 268 693 656 12 447 440 866 315 132 687 Lubuskie 34 226 901 130 015 74 750 520 43 008 108 977 421 173 023 ódzkie 135 120 206 80 580 198 273 297 18 318 333 393 503 98 898 Ma³opolskie 88 228 691 103 718 130 1 432 582 29 100 218 1 661 273 132 818 Mazowieckie 230 249 314 134 815 274 675 386 5 883 504 924 700 140 698 Opolskie 40 253 886 158 073 62 1 108 911 1 102 1 362 797 158 074 Podkarpackie 145 142 660 109 643 163 876 609 7 857 308 1 019 269 117 500 Podlaskie 112 340 795 106 559 108 785 224 5 448 220 1 126 019 11 2007 Pomorskie 101 236 172 55 683 142 260 914 5 660 243 497 086 61 343 Œl¹skie 44 172 319 93 654 115 661 175 17 704 159 833 494 111 358 Œwiêtokrzyskie 34 45 088 29 875 81 552 557 2 064 115 597 645 31 939 Warmiñsko-mazurskie 96 145 557 111 126 150 519 568 11 034 246 665 125 122 160 Wielkopolskie 231 199 025 98 203 270 435 609 29 124 501 634 634 126 327 Zachodniopomorskie 64 113 304 84 797 125 523 709 4 775 189 637 013 89 572 Obszar morski 1 45 768 44 532 2 94 407 0 3 140 175 44 532 Polska 1 754 3 210 325 1 822 480 2 420 11 410 788 208 462 4 174 14 621 113 2 030 942 ród³o: Bilans Zasobów Kopalin...
353 TABELA 2 Zasoby z³ó kruszyw naturalnych piaskowo- wirowych wg stanu na 31.12.2006 r. [tys. ton] TABLE 2 Reserves of natural sand&gravel aggregates deposits as of 31 st December 2006 [ 000 tons] Województwo liczba Z³o a zagospodarowane Z³o a niezagospodarowane Razem zasoby bilansowe zasoby przemys³owe liczba zasoby bilansowe zasoby przemys³owe liczba zasoby bilansowe zasoby przemys³owe Dolnoœl¹skie 136 459 207 299 930 175 1 390 010 12 621 311 1 849 217 312 551 Kujawsko-pomorskie 152 47 628 25 576 163 101 688 2 593 315 149 316 28 169 Lubelskie 250 188 303 64 604 322 706 561 11 873 572 894 864 76 477 Lubuskie 58 103 273 86 964 110 800 095 37 318 168 903 368 124 282 ódzkie 286 149 075 72 076 193 247 896 10 162 479 396 971 82 238 Ma³opolskie 119 266 900 147 837 132 1 339 794 8 154 251 1 606 694 155 991 Mazowieckie 382 237 399 138 021 370 668 582 8 901 752 905 981 146 922 Opolskie 51 315 186 153 480 78 1 039 770 7 925 129 1 354 956 161 405 Podkarpackie 173 161 865 85 352 226 921 646 19 810 399 1 083 511 105 162 Podlaskie 161 334 077 160 735 164 748 877 54 444 325 1 082 954 215 179 Pomorskie 129 188 228 60 238 158 300 938 3 581 287 489 166 63 819 Œl¹skie 62 248 043 105 408 127 577 696 1 337 189 825 739 106 745 Œwiêtokrzyskie 55 49 473 21 145 97 557 876 2 973 152 607 349 24 118 Warmiñsko-mazurskie 126 153 105 117 346 357 650 598 6 080 483 803 703 123 426 Wielkopolskie 382 251 109 162 298 352 511 386 39 414 734 762 495 201 712 Zachodniopomorskie 76 183 436 135 056 144 608 568 17 414 220 792 004 152 470 Obszar morski 3 139 789 44 183 3 139 789 44 183 Polska 2 598 3 336 307 1 836 066 3 171 11 311 770 288 783 5 769 14 648 077 2 124 849 ród³o: Bilans Zasobów Kopalin...
354 TABELA 3 Zmiany zasobów z³ó kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce w latach 2000 2006 [tys. ton] TABLE 3 Changes of reserves of sand&gravel aggregates deposits in Poland in the years 2000 2006 [ 000 tons] Województwo 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 1 2 3 4 5 6 7 8 Dolnoœl¹skie Liczba z³ó 279 285 293 300 302 308 311 Zasoby przemys³owe 347 252 366 498 368 483 367 039 365 308 369 704 312 551 Zasoby bilansowe 2 160 761 1 866 344 1 878 644 1 887 255 1 884 015 1 884 914 1 849 217 Kujawsko-pomorskie Liczba z³ó 206 224 248 266 285 298 315 Zasoby przemys³owe 30 755 31 763 30 571 30 934 29 313 28 059 28 169 Zasoby bilansowe 123 513 123 399 124 273 125 775 131 330 139 242 149 316 Lubelskie Liczba z³ó 440 465 504 528 563 592 572 Zasoby przemys³owe 132 687 138 809 139 984 143 188 91 536 84 369 76 477 Zasoby bilansowe 866 315 870 320 873 108 875 965 884 208 884 450 894 864 Lubuskie Liczba z³ó 108 109 112 114 127 145 168 Zasoby przemys³owe 130 015 130 374 127 742 105 041 108 388 107 901 124 282 Zasoby bilansowe 977 421 954 472 951 726 949 359 968 443 975 038 903 368 ódzkie Liczba z³ó 333 363 376 390 422 449 479 Zasoby przemys³owe 98 898 108 647 105 608 102 370 83 339 87 158 82 238 Zasoby bilansowe 393 503 401 222 392 970 392 512 405 184 401 367 396 971 Ma³opolskie Liczba z³ó 218 231 238 234 227 243 251 Zasoby przemys³owe 132 818 142 277 155 109 161 144 157 309 160 239 155 991 Zasoby bilansowe 1 661 273 1 672 117 1 677 976 1 636 290 1 642 603 1 636 584 1 606 694 Mazowieckie Liczba z³ó 504 565 590 631 676 713 752 Zasoby przemys³owe 140 698 131 866 165 887 161 880 166 843 168 801 146 922 Zasoby bilansowe 924 700 906 217 903 892 913 104 925 368 921 971 905 981 Opolskie Liczba z³ó 107 111 117 119 117 119 129 Zasoby przemys³owe 158 074 157 111 159 028 157 322 151 436 162 037 161 405 Zasoby bilansowe 1 362 797 1 373 351 1 372 663 1 367 715 1 360 996 1 358 897 1 354 956
355 TABELA 3 cd. TABLE 3 cont. 1 2 3 4 5 6 7 8 Podkarpackie Liczba z³ó 308 319 332 340 335 372 399 Zasoby przemys³owe 117 500 114 762 113 123 111 526 105 621 100 589 105 162 Zasoby bilansowe 1019 269 1 047 732 1 051 949 1 050 143 1 047 185 1 054 788 1 083 511 Podlaskie Liczba z³ó 220 236 244 255 272 305 325 Zasoby przemys³owe 112 007 113 396 112 172 183 271 185 881 226 488 215 179 Zasoby bilansowe 1126 019 1 127 288 1 108 566 1 114 354 1 110 069 1 106 370 1 082 954 Pomorskie Liczba z³ó 243 252 262 270 286 288 287 Zasoby przemys³owe 61 343 70 885 69 465 89 063 72 270 70 877 63 819 Zasoby bilansowe 497 086 505 647 506 990 511 092 513 917 504 854 489 166 Œl¹skie Liczba z³ó 159 162 164 179 184 184 189 Zasoby przemys³owe 111 358 111 507 96 443 89 096 88 206 92 936 106 745 Zasoby bilansowe 833 494 831 391 825 009 845 554 838 846 827 736 825 739 Œwiêtokrzyskie Liczba z³ó 115 120 119 123 128 134 152 Zasoby przemys³owe 31 939 31 802 27 280 17 506 21 077 21 493 24 118 Zasoby bilansowe 597 645 596 960 610 260 611 571 610 367 612 333 607 349 Warmiñsko-mazurskie Liczba z³ó 246 262 275 287 305 328 483 Zasoby przemys³owe 122 160 117 675 119 127 132 318 126 950 122 783 123 426 Zasoby bilansowe 665 125 675 204 686 134 702 914 720 998 743 343 803 703 Wielkopolskie Liczba z³ó 501 545 575 623 657 680 734 Zasoby przemys³owe 126 327 130 384 140 803 171 223 190 012 223 877 201 712 Zasoby bilansowe 634 634 675 774 682 876 706 049 733 954 744 246 762 495 Zachodniopomorskie Liczba z³ó 189 203 203 208 209 219 220 Zasoby przemys³owe 89 572 84 316 95 509 113 765 146 200 154 983 152 470 Zasoby bilansowe 637 013 668 506 667 642 696 201 720 052 741 813 792 004 Razem Liczba z³ó 4 176 4 452 4 652 4 867 5 095 5 377 5 766 Zasoby przemys³owe 1 943 403 1 982 072 2 026 334 2 136 686 2 089 689 2 182 294 2 080 666 Zasoby bilansowe 14 480 568 14 295 944 14 314 678 14 385 853 14 497 535 14 537 946 14 508 288 ród³o: Bilans Zasobów Kopalin..., edycje 2000 2006
356 wzrost odnotowuje siê w podkarpackim (tab. 3). Taka sam¹ tendencjê jak w podkarpackim zanotowano w województwie kujawsko-pomorskim, warmiñsko-mazurskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim (tab. 3). Spoœród z³ó zagospodarowanych najwiêksze zasoby bilansowe i przemys³owe wystêpuj¹ w z³o ach województwa dolnoœl¹skiego, podlaskiego i opolskiego, najmniejsze zaœ w kujawsko-pomorskim i œwiêtokrzyskim. Stan zasobów w tych z³o ach w latach 2000 2006 wskazuje na systematyczne zmniejszanie siê zasobów bilansowych i przemys³owych w najwa niejszych województwach: dolnoœl¹skim, ma³opolskim, opolskim i podlaskim (tab. 4). Tendencje takie zaznaczaj¹ siê tak e w województwie lubelskim, lubuskim, ³ódzkim, mazowieckim, podkarpackim, pomorskim, warmiñsko-mazurskim (tab. 4). Natomiast wzrost zasobów, zarówno bilansowych jak i przemys³owych, notowano w okresie 2000 2006 w województwie kujawsko-pomorskim, lubelskim (du a zmiennoœæ), mazowieckim (z du ymi fluktuacjami), podkarpackim, œl¹skim (wyraÿny wzrost), œwiêtokrzyskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim (bardzo wyraÿny wzrost w ostatnich latach) tab. 4. Istniej¹ca baza zasobowa, jak i jej rozwój w ostatnich latach, gwarantuj¹ dalszy wzrost wydobycia kruszyw piaskowo- wirowych, który bêdzie konieczny m.in. ze wzglêdu na potrzebê zapewnienia poda y wirów w granicach 26 30 mln ton/rok. 2. Trendy rozwoju i struktura geograficzna wydobycia kruszyw piaskowo- wirowych Wydobycie naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych w latach 2000 2006, po osi¹gniêciu rekordowej wielkoœci ponad 88 mln ton w 2000 roku, w nastêpnych dwóch latach spada³o, do 66 mln ton w 2002 roku (tab. 5). Obrazowa³o to zapaœæ na rynku krajowym, zw³aszcza w sektorze budowlanym. Od 2003 roku wydobycie roœnie bardzo dynamicznie, przekraczaj¹c 115 mln ton w 2006 roku (tab. 5). Spadki i wzrosty wydobycia bardzo ró nie rozk³ada³y siê w poszczególnych województwach. Tendencje podobne do krajowych notowano w województwach dolnoœl¹skim, podkarpackim, podlaskim, warmiñsko-mazurskim i zachodniopomorskim. D³u sze tendencje spadkowe utrzymywa³y siê z kolei w województwie lubuskim, opolskim, pomorskim i œwiêtokrzyskim. W pozosta³ych wydobycie zmienia³o siê w inny sposób, co wynika³o z prowadzonych tam e robót drogowych, dla potrzeb których jako podbudowa dróg u ywane s¹ piaski surowe i pospó³ki (Bilans Gospodarki... 2008). Szczególnie dobrze widoczne jest to na przyk³adzie województw ³ódzkiego i wielkopolskiego (budowa autostrady A2), œl¹skiego (budowa autostrady A4 i A1), a ostatnio mazowieckiego (przebudowa odcinków dróg S7 i S8). A zatem potrzeby drogownictwa w ostatnich latach by³y podstawowym powodem dynamicznego wzrostu wydobycia naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych. Wydobycie ponad 10 mln ton/rok odnotowano po raz pierwszy w 2003 roku w Wielkopolsce (budowa A2), a nastêpnie tam e w 2005 roku nieco ponad 14 mln ton (tab. 5). W tym samym roku niemal 11 mln ton
357 TABELA 4 Zmiany zasobów zagospodarowanych z³ó kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce w latach 2000 2006 [tys. ton] TABLE 4 Changes of reserves of developed sand&gravel aggregates deposits in Poland in the years 2000 2006 [ 000 tons] Województwo 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 1 2 3 4 5 6 7 8 Dolnoœl¹skie Liczba z³ó 113/81 119/88 122/80 123/79 118/79 126/83 136/81 Zasoby przemys³owe 332 757 341 845 343 613 356 854 355 428 355 077 299 930 Zasoby bilansowe 464 790 480 747 481 235 510 217 502 495 518 208 459 207 Kujawsko-pomorskie Liczba z³ó 114/80 121/83 120/79 121/68 129/76 130/72 152/81 Zasoby przemys³owe 29 210 29 953 28 042 27 923 25 680 25 386 25 576 Zasoby bilansowe 53 190 52 990 49 480 43 825 43 200 46 843 47 628 Lubelskie Liczba z³ó 172/99 177/113 174/103 192/120 200/128 214/133 250/141 Zasoby przemys³owe 12 240 123 159 122 962 121 944 71 275 71 579 64 604 Zasoby bilansowe 172 659 174 130 172 040 174 809 203 563 186 029 188 303 Lubuskie Liczba z³ó 34/18 29/16 31/17 29/16 35/21 39/27 58/42 Zasoby przemys³owe 130 015 130 374 127 742 105 041 108 388 107 901 86 964 Zasoby bilansowe 226 901 226 711 226 347 183 077 183 586 181 131 103 273 ódzkie Liczba z³ó 135/99 160/115 178/119 195/115 212/132 252/187 286/169 Zasoby przemys³owe 80 580 97 965 94 654 92 313 73 170 74 218 72 076 Zasoby bilansowe 120 206 140 522 138 600 138 454 139 222 139 949 149 075 Ma³opolskie Liczba z³ó 88/66 91/66 94/67 100/79 102/75 110/88 119/82 Zasoby przemys³owe 103 718 130 266 144 750 149 184 147 172 151 717 147 837 Zasoby bilansowe 228 691 221 584 225 613 236 245 241 582 275 992 266 900 Mazowieckie Liczba z³ó 230/147 254/171 280/188 286/186 301/185 322/198 382/227 Zasoby przemys³owe 134 815 121 988 160 807 156 815 165 521 142 105 138 021 Zasoby bilansowe 249 314 212 545 269 674 250 979 259 954 224 342 237 399 Opolskie Liczba z³ó 40/32 39/28 42/31 41/27 45/29 43/32 51/35 Zasoby przemys³owe 158 073 157 111 158 914 156 808 151 436 161 503 156 480 Zasoby bilansowe 253 886 216 547 216 875 212 349 207 964 320 385 315 186
358 TABELA 4 cd. TABLE 4 cont. 1 2 3 4 5 6 7 8 Podkarpackie Liczba z³ó 145/92 144/89 154/85 157/83 155/85 154/87 173/95 Zasoby przemys³owe 109 643 103 229 111 051 99 819 94 408 90 375 85 352 Zasoby bilansowe 142 660 137 269 157 302 156 449 16 1356 160 772 161 865 Podlaskie Liczba z³ó 113/83 115/75 124/71 132/76 119/68 120/94 161/100 Zasoby przemys³owe 106 559 107 539 109 010 178 956 184 292 171 107 160 735 Zasoby bilansowe 340 795 341 244 347 395 358 149 364 655 354 898 334 077 Pomorskie Liczba z³ó 101/74 102/74 114/78 114/74 119/74 120/64 129/49 Zasoby przemys³owe 55 683 58 779 62 319 78 433 69 386 67 984 60 238 Zasoby bilansowe 236 172 199 686 216 437 219 970 222 552 216 982 188 228 Œl¹skie Liczba z³ó 44/34 46/34 48/32 55/36 56/39 58/42 62/43 Zasoby przemys³owe 93 654 93 708 77 394 87 246 86 392 91 262 105 408 Zasoby bilansowe 172 319 184 532 178 572 183 379 177 737 224 954 248 043 Œwiêtokrzyskie Liczba z³ó 34/23 37/27 40/26 41/27 45/31 49/32 55/26 Zasoby przemys³owe 29 875 24 841 20 394 16 624 20 184 20 169 21 145 Zasoby bilansowe 45 088 38 436 30 178 34 866 32 178 57 279 49 473 Warmiñsko-mazurskie Liczba z³ó 96/71 97/69 101/69 106/62 104/66 108/61 113/69 Zasoby przemys³owe 111 126 106 412 114 124 127 369 122 122 120 825 117 346 Zasoby bilansowe 145 557 138 424 153 489 165 997 159 059 157 825 153 105 Wielkopolskie Liczba z³ó 231/155 253/166 281/158 305/176 318/189 339/228 382/231 Zasoby przemys³owe 97 203 97 222 103 457 120 848 121 695 168 382 162 298 Zasoby bilansowe 199 025 204 225 201 578 225 244 221 645 251 864 251 109 Zachodniopomorskie Liczba z³ó 64/40 59/38 48/33 57/39 63/40 64/45 76/56 Zasoby przemys³owe 84 797 78 873 90 057 90 262 122 497 131 589 135 056 Zasoby bilansowe 113 304 103 610 121 910 133 643 153 703 162 347 183 436 Razem Liczba z³ó 1754/1194 1843/1252 1951/1236 2054/1163 2121/1317 2248/1473 2598/1527 Zasoby przemys³owe 1 669 948 1 803 264 1 869 290 1 966 439 1 919 046 1 951 179 1 836 066 Zasoby bilansowe 3 164 557 3 073 202 3 186 725 3 227 652 3 274 451 3 479 800 3 336 307 ród³o: Bilans Zasobów Kopalin..., edycje 2000 2006; 64/40 iloœæ z³ó zagospodarowanych/eksploatowanych
TABELA 5 Wydobycie kruszyw naturalnych piaskowo- wirowych w Polsce w latach 2000 2006 [tys. ton] TABLE 5 Mining output of natural sand&gravel aggregates in Poland in the years 2000 2006 [ 000 tons] 359 Województwo 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Dolnoœl¹skie 7 966 6 415 4 544 5 763 6 842 9 362 11 999 Kujawsko-pomorskie 3 249 2 796 2 572 2 315 2 709 2 867 3 206 Lubelskie 1 896 2 358 2 009 2 578 2 872 2 554 2 949 Lubuskie 3 561 3 001 2 072 1 853 1 877 2 564 4 039 ódzkie 3 958 3 626 4 531 4 939 5 558 10 971 7 364 Ma³opolskie 5 619 5 614 5 449 5 917 6 447 7 796 9 343 Mazowieckie 8 489 9 474 7 326 8 444 8 803 9 861 15 064 Opolskie 5 602 3 039 2 822 2 559 3 253 3 126 4 351 Podkarpackie 4 867 3 709 3 415 3 713 4 073 3 973 4 334 Podlaskie 7 923 5 810 5 873 5 870 6 718 7 139 9 117 Pomorskie 5 559 5 106 4 842 4 633 5 338 5 206 7 203 Œl¹skie 4 163 3 095 3 983 3 853 5 779 4 333 5 789 Œwiêtokrzyskie 1 157 1 022 1 088 912 1 050 1 070 1 531 Warmiñsko-mazurskie 9 040 5 898 5 838 7 732 6 619 6 767 9 283 Wielkopolskie 7 144 5 301 5 442 11 655 7 160 14 179 8 219 Zachodniopomorskie 7 950 6 844 4 806 5 994 6 307 8 062 11 660 Polska 88 143 73 108 66 612 78 730 81 405 99 830 115 451 ród³o: Bilans Zasobów Kopalin..., edycje 2000 2006; Bilans Gospodarki Surowcami..., 2002 2006; obliczenia w³asne wydobyto w województwie ³ódzkim, g³ównie dla tych samych potrzeb. Natomiast w 2006 roku wydobycie ponad 10 mln ton/rok odnotowano w 3 województwach rekordowe w dotychczasowej historii ponad 15 mln ton w mazowieckim (tab. 5) g³ównie piaski surowe dla potrzeb przebudowy S7 i S8, oraz po niemal 12 mln ton w dolnoœl¹skim i zachodniopomorskim; tam jednak przede wszystkim dla potrzeb produkcji wirów i mieszanek. Równie g³ównie dla tych potrzeb notowane s¹ wzrosty wydobycia w województwie opolskim, œl¹skim (uruchomienie nowych du ych wirowni, m.in. przez Góra d e Kruszywa i JD Trade Opole), ma³opolskim, podlaskim i warmiñsko-mazurskim. Najmniejsze wydobycie notowane jest w województwie œwiêtokrzyskim (wy³¹cznie piaski) oraz lubelskim (g³ównie piaski). Dok³adn¹ strukturê wydobycia kruszyw naturalnych w Polsce w ostatnich latach dobrze dokumentuje zestawienie struktury produkcji (tab. 6). Dobrym jej uzupe³nieniem jest informacja o iloœci z³ó zagospodarowanych i eksploatowanych w poszczególnych latach (tab. 4). Wykazuje ona, e w ostatnim okresie wzros³a, i to niekiedy znacznie, liczba z³ó
360 zagospodarowanych, jak i eksploatowanych, w skali kraju, odpowiednio do ponad 2500 i ponad 1500 w 2006 roku (tab. 4). Obrazuje to dobrze istotny postêp w budownictwie i drogownictwie w ostatnich latach. Najwiêksze iloœci z³ó zagospodarowanych i eksploatowanych wystêpuj¹ w dwóch najwiêkszych województwach, tj. mazowieckim i wielkopolskim; odpowiednio 382 i 227 oraz 382 i 231 (tab. 4). Najmniej z³ó zagospodarowanych i eksploatowanych znajduje siê w województwach opolskim, lubuskim i zachodniopomorskim. Taki rozk³ad iloœci z³ó kruszyw dobrze obrazuje strukturê w³asnoœci gruntów w obszarach z³o owych; w województwach zachodnich zdecydowanie dominuj¹ du e w³asnoœci gruntowe, g³ównie Skarbu Pañstwa lub te przezeñ dzier awione b¹dÿ zbywane. Wydobycie na Dolnym Œl¹sku w ostatnich 4 latach zwiêkszy³o siê dwukrotnie i osi¹gnê³o rekordowa wielkoœæ niemal 12 mln ton w 2006 roku (tab. 5). Pochodz¹ stamt¹d najlepsze jakoœciowo kruszywa wirowe, a wiêkszoœæ producentów du ych i œrednich nastawiona jest na ich pozyskiwanie. Produkcja zdominowana jest przez dwóch wielkich producentów, tj. Góra d e Kruszywa (Rakowice Zbiornik i Szczytniki) oraz Tarmac Polska (Domanice, Przy³êk Pilce i Topola Zbiornik), na które przypada ³¹cznie 37% poda y tego regionu. Du ymi producentami s¹ KAM Sp. z o.o., Transpiach s.c., KSM Byczeñ s.c. oraz Bielinex Beton Sp. z o.o. Na Dolnym Œl¹sku zlokalizowanych jest te kilkunastu producentów œredniej wielkoœci, wydobywaj¹cych 100 500 tys. ton /rok. W województwie kujawsko-pomorskim zagospodarowanych jest a 135 z³ó, a wydobycie stopniowo wzrasta³o od 2003 roku do 3,2 mln ton w 2006 roku (tab. 5). Rozk³ad producentów jest bardzo rozproszony. Jest to wynikiem braku wiêkszych z³ó, a tak e rozdrobnieniem w³asnoœci gruntowych. Dominuj¹ zdecydowanie ma³e kopalnie o wydobyciu od kilku do kilkudziesiêciu tys. ton/rok, dostarczaj¹ce piasek surowy lub pospó³ki. Najwiêkszym producentem jest Kamal z Bydgoszczy, który przej¹³ kopalnie po b. Bydgoskich KSM, produkuj¹c wiry i mieszanki. Wydobycie w województwie lubelskim w ostatnich latach wzrasta³o systematycznie, za wyj¹tkiem 2005 roku (tab. 5). W ostatnim roku osi¹gnê³o rekordow¹ wielkoœæ oko³o 3 mln ton (tab. 6). Dzia³a tu wielu ma³ych producentów, eksploatuj¹cych ma³e z³o a, przewa nie piasków (tab. 5 i 6) Na tym tle zdecydowanie wyró niaj¹ siê Lubelskie KSM Sp. z o.o., jako jedyne dostarczaj¹ce na LubelszczyŸnie niewielkie iloœci wirów (32% udzia³u w wydobyciu województwa). Województwo lubuskie posiada najmniejsz¹ liczbê z³ó zarówno zagospodarowanych, jak i eksploatowanych, ale wielkoœæ zasobów tych z³ó jest znacz¹ca. Pod tym wzglêdem wyprzedza je jedynie Opolszczyzna. Po zapaœci trwaj¹cej do 2004 roku, od 2005 roku nastêpuje rozwój wydobycia, które w ostatnim roku przekroczy³o 4 mln ton (tab. 5). Zdominowane jest przez dwóch wielkich producentów, tj. Góra d e Kruszywa, dzia³aj¹ce pod tradycyjnym szyldem Zielonogórskie KSM S.A. oraz Szczeciñskie KSM SA., na które przypada ³¹cznie 42% poda y. Œredniej wielkoœci producentami s¹ tam Tarmac, IMG Sp. z o.o. i Sandex Sp. z o.o. Cech¹ charakterystyczn¹ tego regionu by³o uruchomienie w 2006 roku eksploatacji a 11 nowych z³ó, g³ównie pod k¹tem nowych inwestycji drogowych, tj. dróg S3 i A2.
361 TABELA 6 Struktura asortymentowa produkcji kruszyw naturalnych piaskowo- wirowych w Polsce w latach 2000 2006 [tys. ton] TABLE 6 Assortment structure of natural sand&gravel aggregates in Poland in the years 2000 2006 [ 000 tons] Województwo/Asortyment 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 1 2 3 4 5 6 7 8 Dolnoœl¹skie 7 550 5 979 4 261 5 627 6 583 8 879 11 419 Piasek surowy 1 186 590 610 744 710 1 033 1 346 Pospó³ki 405 354 169 178 224 261 506 wiry 2 431 1 805 1 158 1 561 1 977 2 623 3 532 Mieszanki klasyfikowane 1 910 2 031 1 480 1 282 1 424 1 871 2 534 Piasek klasyfikowany 1 618 1 199 844 1 862 2 248 3 091 3 501 Kujawsko-pomorskie 3 098 2 570 2 396 2 200 2 548 2 755 4 202 Piasek surowy 520 409 271 226 366 460 1 841 Pospó³ki 1 028 482 291 306 425 448 525 wiry 522 420 408 437 441 442 476 Mieszanki klasyfikowane 597 899 1 053 720 758 790 671 Piasek klasyfikowany 431 360 373 511 558 615 689 Lubelskie 1 832 2 285 1 936 2 471 2 802 2 495 3 007 Piasek surowy 1 153 1 358 1 138 1 502 1 820 1 558 1 800 Pospó³ki 135 199 44 41 48 54 115 wiry 97 77 94 117 124 137 315 Mieszanki klasyfikowane 330 546 530 601 582 485 489 Piasek klasyfikowany 117 105 130 210 228 261 288 Lubuskie 3 260 2 660 1 976 1 771 1 804 2 480 4 324 Piasek surowy 64 66 83 115 113 236 574 Pospó³ki 82 99 103 37 37 362 774 wiry 1 000 913 620 578 543 642 887 Mieszanki klasyfikowane 999 583 399 287 385 369 1 026 Piasek klasyfikowany 1 115 999 771 754 726 871 1 063 ódzkie 3 809 3 436 4 299 4 755 5 325 10 762 7 261 Piasek surowy 1 949 1 080 1 636 2 078 2 047 6 902 3 178 Pospó³ki 333 429 444 287 437 468 552 wiry 378 323 499 546 701 799 837
362 TABELA 6 cd. TABLE 6 cont. 1 2 3 4 5 6 7 8 Mieszanki klasyfikowane 623 1 139 1 083 1 000 897 1 159 1 305 Piasek klasyfikowany 526 465 637 844 1 243 1 434 1 389 Ma³opolskie 5 161 5 276 5 155 5 865 6 134 7 285 8 209 Piasek surowy 456 313 322 175 207 168 207 Pospó³ki 248 287 188 243 346 465 391 wiry 1 786 1 469 1 570 1 674 1 830 2 204 2 686 Mieszanki klasyfikowane 1 473 1 982 1 701 2 057 1 729 1 805 1 762 Piasek klasyfikowany 1 198 1 225 1 374 1 716 2 022 2 643 3 163 Mazowieckie 8 067 9 195 7 130 8 264 8 568 9 676 14 409 Piasek surowy 2 389 3 825 2 754 2 554 2 659 3 481 3 740 Pospó³ki 1 110 781 719 975 746 757 1 456 wiry 1 749 1 563 1 244 1 602 1 786 1 873 2 911 Mieszanki klasyfikowane 1 417 1 581 1 157 1 191 1 203 1 216 2 543 Piasek klasyfikowany 1 402 1 445 1 256 1 942 2 174 2 349 3 759 Opolskie 5 312 2 874 2 612 2 786 3 089 2 974 4 035 Piasek surowy 2 030 20 32 6 35 120 177 Pospó³ki 277 59 95 90 106 114 221 wiry 1 245 958 945 1 167 1 004 900 1 293 Mieszanki klasyfikowane 833 784 720 454 542 505 479 Piasek klasyfikowany 794 705 694 921 1 257 1 193 1671 Inne 133 348 126 148 145 142 194 Podkarpackie 4 464 3 458 3 254 3 533 4 247 3 783 4 073 Piasek surowy 1 080 637 389 467 520 492 581 Pospó³ki 337 285 345 195 372 439 424 wiry 1 011 754 771 858 860 824 964 Mieszanki klasyfikowane 1 247 1 199 1 139 1 160 1 499 1 106 1 012 Piasek klasyfikowany 789 583 610 853 996 922 1 092 Podlaskie 7 238 5 552 5 394 5 403 6 473 6 651 8 713 Piasek surowy 91 29 45 129 181 179 135 Pospó³ki 1 007 580 526 621 476 1 745 1 756 wiry 2 623 1 671 1 604 1 496 1 894 1 419 2 516
363 TABELA 6 cd. TABLE 6 cont. 1 2 3 4 5 6 7 8 Mieszanki klasyfikowane 1 424 1 502 1 743 1 508 1 654 1 726 1 480 Piasek klasyfikowany 2 093 1 770 1 476 1 649 2 268 1 582 2 826 Pomorskie 5 358 4 765 4 577 4 469 5 146 5 035 6 975 Piasek surowy 548 302 262 339 531 432 1 657 Pospó³ki 729 348 287 337 255 223 608 wiry 1 528 1 529 1 443 1 317 1 530 1 542 1 429 Mieszanki klasyfikowane 1 332 1 227 1 272 1 009 1 069 1 049 1 510 Piasek klasyfikowany 1 221 1 359 1 313 1 467 1 761 1 789 1 771 Œl¹skie 3 940 2 976 3 822 3 733 5 575 4 163 5 599 Piasek surowy 641 576 564 771 2 192 810 937 Pospó³ki 5 65 794 180 187 119 223 wiry 1 077 784 862 1 068 1 130 1 145 1 671 Mieszanki klasyfikowane 596 459 484 447 695 605 966 Piasek klasyfikowany 944 684 729 1 267 1 371 1 484 1 802 Inne 677 408 389 Œwiêtokrzyskie 1 123 983 1 043 876 1 012 1 033 1 464 Piasek surowy 471 400 391 379 488 535 802 Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane 65 Piasek klasyfikowany 587 583 652 497 524 498 662 Warmiñsko-mazurskie 8 410 6 104 6 241 7 471 7 172 6 529 8 911 Piasek surowy 265 116 56 78 245 106 156 Pospó³ki 627 582 751 1 747 809 578 902 wiry 2 842 1 983 1 817 2 074 1 944 2 163 2 753 Mieszanki klasyfikowane 1 312 1 950 2 038 1 161 1 845 973 1 570 Piasek klasyfikowany 3 364 1 473 1 579 2 411 2 329 2 709 3 530 Wielkopolskie 6 650 4 665 5 171 11 450 6 928 13 638 8 031 Piasek surowy 1 676 1 682 1 978 7 444 3 305 6 854 4 860 Pospó³ki 588 266 121 155 257 2 647 527 wiry 627 351 463 560 569 854 497
364 TABELA 6 cd. TABLE 6 cont. 1 2 3 4 5 6 7 8 Mieszanki klasyfikowane 3 023 1 950 2 038 2 389 1 845 1 671 1 299 Piasek klasyfikowany 736 416 571 902 952 1 612 848 Zachodniopomorskie 7 401 6 024 4 171 5 841 5 826 7 139 10 183 Piasek surowy 100 90 105 315 340 516 963 Pospó³ki 56 1 092 69 63 68 222 261 wiry 2 631 1 524 1 360 1 929 1 811 2 092 3 168 Mieszanki klasyfikowane 1 950 1 599 1 309 1 364 1 112 1 322 1 647 Piasek klasyfikowany 2 664 1 719 1 328 2 170 2 495 2 987 4 144 Razem 82 673 68 802 63 438 76 515 79 232 95 277 110 580 Piasek surowy 14 619 11 493 10 636 17 322 15 759 23 882 22 954 Pospó³ki 6 967 5 908 4 946 5 455 4 793 8 902 9 006 wiry 21 547 16 124 14 858 16 984 18 144 19 659 25 935 Mieszanki klasyfikowane 19 131 19 431 18 146 16 630 17 239 16 652 20 293 Piasek klasyfikowany 19 599 15 090 14 337 19 976 23 152 26 040 32 198 Inne 810 756 515 148 145 142 194 Zród³o: Bilans Gospodarki Surowcami..., 2002 2006, obliczenia i Ÿród³a w³asne Województwo ³ódzkie w 2005 roku odnotowa³o rekordowe wydobycie niemal 11 mln ton kruszyw piaskowo- wirowych (tab. 5), które w roku nastêpnym zmniejszy³o siê o oko³o 33%. Taki okresowy wzrost spowodowany zosta³ budow¹ autostrady A2 na terenie tego województwa. Typowym przyk³adem dzia³ania dla tych potrzeb by³a Markbud Sp. z o.o. z Poddêbic, która eksploatowa³a kilkanaœcie z³ó z wydobyciem ponad 2 mln ton piasku surowego do podbudowy. W znacznie mniejszym stopniu dotyczy to innych firm. G³ównym producentem kruszyw w pe³nym asortymencie w województwie ³ódzkim jest KSM Kosmin Sp. z o.o. (Tarmac Polska): 40% poda y województwa, w tym niemal ca³oœæ pozyskiwanych wirów (tab. 6). Poda kruszyw piaskowo- wirowych w Ma³opolsce wzrasta systematycznie od 2002 roku i w ostatnim roku osi¹gnê³a ponad 9 mln ton (tab. 5). Zdominowana jest przez Kruszgeo Rzeszów S.A. (7 eksploatowanych z³ó ) i Krakowskie ZEK S.A. (12 eksploatowanych z³ó ), na które przypada ³¹cznie 38% wydobycia. Istotna rolê odgrywaj¹ te Lafarge Kruszywa (po przejêciu KOSD Rudawa) oraz Cemex Polska. Œredniej wielkoœci producentami s¹ Poldim S.A., Wolimex, PPH Egbud, ZEKN Kupisz, Wienerberger Elewacje Polska Sp. z o.o., Bero Sp. z o.o., Super Krusz Sp. z o.o., wir-sprzêt s.c., RSP Têcza Bielany,
365 ZPU Polwood oraz S¹deckie ZEK S.A. Coraz mniejsz¹ rolê odgrywaj¹ mali producenci o wydobyciu do 50 tys. ton/rok. Opolszczyzna dysponuje bardzo du ymi zasobami kruszyw naturalnych dobrej jakoœci, a jednoczeœnie jest tam najmniej z³ó zagospodarowanych i eksploatowanych. Poda kruszyw do 2005 roku wykazywa³a zmiany w granicach 2,6 3,3 mln ton/rok, wyraÿnie wzrastaj¹c w 2006 roku do ponad 4,3 mln ton (tab. 5 i 6). Zdecydowanym liderem s¹ tam Góra d e Kruszywa dzia³aj¹ca pod tradycyjnym szyldem Opolskie KSM, na które przypada ponad 50% poda y. Drugim producentem by³a KP Kotlarnia S.A., zdystansowana w 2006 roku przez JD Trade Sp. z o.o., którego potencja³ dwóch nowych kopalñ (G³êbocko, Sarny) wynosi 1,6 mln ton/rok, co pozwoli wejœæ do czo³owej dziesi¹tki najwiêkszych krajowych producentów tych kruszyw. Cech¹ charakterystyczn¹ tego regionu jest produkcja wirów i piasków filtracyjnych ze z³ó kruszyw naturalnych przez SP Surowce Mineralne z Opola oraz piasków odlewniczych przez PPHU Piaski Techniczne z Myœliny (tab. 5 i 6). Wydobycie kruszyw naturalnych na Mazowszu wzrasta³o systematycznie do 2005 roku, a skokowo w 2006 roku, do rekordowej wielkoœci ponad 15 mln ton (tab. 5). Powodem tak istotnego wzrostu by³o uruchomienie wielu nowych zak³adów górniczych (drugie miejsce po Wielkopolsce, je eli chodzi o liczbê eksploatowanych z³ó ), przewa nie piasków (udzia³ piasku surowego i pospó³ki wyniós³ ok. 35%) oraz intensyfikacja wydobycia dla potrzeb produkcji wirów i mieszanek w pó³nocnej czêœci Mazowsza. Wskutek tego region ten w 2006 roku sta³o siê trzecim producentem wirów w Polsce, dziêki funkcjonowaniu takich przedsiêbiorców jak Olsztyñskie KSM Sp. z o.o. (13% poda y w 2006 roku) oraz Lafarge Kruszywa Sp. z o.o. Na jednym z najwiêkszych z³ó kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce Rostki Borowce dzia³a kilku wielkich i du ych producentów kruszyw klasyfikowanych, m.in. Cemex Polska Sp. z o.o. (ponad 1 mln ton/rok), Polkrusz Sp. z o.o., KK Ostro³êka Sp. z o.o. i Agro-Krusz Sp. z o.o. Wzrost poda y piasków surowych i pospó³ki wi¹ e siê z inwestycjami drogowymi na Mazowszu: modernizacj¹ i przebudow¹ dróg ekspresowych S7 i S8 oraz innych. Œredniej wielkoœci producentami s¹ tam tak e PPH Piaskarz S.A. z Warszawy, PPHU Transkrusz, PPHU Techno- wir s.j., WKN Janusz Jeleñ, Budokrusz Sp. z o.o., M. M³ynarczyk z D¹browy, Krzysztof Jasiñski z Trablic oraz wirko Sp. z o.o. z Piaseczna. Dalszy rozwój inwestycji drogowych bêdzie skutkowa³ prawdopodobnie utrzymaniem poziomu wydobycia przy zmianie lokalizacji eksploatowanych z³ó regionu. Natomiast dla poda y wirów Mazowsze osi¹gnê³o apogeum oko³o 3 mln ton/rok i poziom ten mo e byæ utrzymany przez kilka najbli szych lat wobec bardzo du ego zapotrzebowania ze strony aglomeracji warszawskiej. Wydobycie kruszyw naturalnych w województwie podkarpackim mia³o woln¹ tendencjê wzrostow¹ w okresie 2002 2004, a w ostatnich latach fluktuuje wokó³ 4 mln ton/rok (tab. 5). Zdominowane jest ono przez Kruszgeo S.A. Rzeszów, na które przypada niemal 60% poda y tego regionu oraz niemal 90% produkcji wirów. Niewielk¹ konkurencj¹ jest kilku producentów œredniej wielkoœci jak Kopalnia Kruszywa Wysocko Brzeg, Murpol Zbigniew Muras, KPi J. Stró a oraz ZEKiWB Sp. z o.o. Nozdrzec. Podkarpacie posiada du y potencja³ zasobowy, gwarantuj¹cy istotny wzrost wydobycia i produkcji, który prawdopo-
366 dobnie uwidoczni siê po przesuniêciu inwestycji drogowych i budowlanych w kierunku wschodnim. Na Podlasiu wydobycie kruszyw piaskowo- wirowych, po stagnacji w latach 2002 2003, zaczê³o wzrastaæ i to bardzo wyraÿnie: w 2006 roku o ponad 2 mln ton (tab. 5 i 6). Powodem tego by³a znaczna intensyfikacja wydobycia w istniej¹cych ju kopalniach przez g³ównych producentów regionu; najwiêkszym s¹ Suwalskie KSM Sp. z o.o. dostarczaj¹ce 30% poda y (w latach poprzednich nawet do 50%). Od 2005 roku wydobycie prowadzi tam inny wielki producent Góra d e Kruszywa po przejêciu Bia³ostockich KSM (przypada na nie ok. 10%). Bardzo wa n¹ rolê w regionie odgrywa ZPK Kazimierz Rupiñski w ostatnich latach 16 20% poda y (tab. 5 i 6). Prócz wymienionych dzia³a tam jeszcze kilku œredniej wielkoœci prywatnych producentów: Zygmunt Chomicz, Polkrusz Zdzis³aw Wojno, ZWiS W. Lutostañski, Ryszard Gosk, Rados³aw Zieliñski, Lech Ambro ewski i wirownia Siemiatycze Sp. z o.o. Poda kruszyw z Podlasia wzroœnie w najbli szym czasie m.in. wskutek zwiêkszenia wydobycia przez Suwalskie KSM na z³o u Potasznia II do ponad 1 mln ton/rok, Góra d e Kruszywa na z³o ach Racewo i Zadworzany oraz uruchomieniu przez Olsztyñskie KSM Sp. z o.o. eksploatacji z³o a Drahle-Kamionka. A zatem jest to kolejne województwo po dolnoœl¹skim i zachodniopomorskim, w którym wydobycie przekroczy istotnie 11 mln ton/rok. Województwo pomorskie nie nale y do najzasobniejszych w kruszywa naturalne regionów, jednak budowa autostrady A1 oraz wysokie zapotrzebowanie Trójmiasta na wiry i inne kruszywa klasyfikowane spowodowa³o, e wydobycie w latach 2002 2006 wzros³o do ponad 7 mln ton/rok (tab. 5). Najwiêkszym producentem w regionie zosta³ Lafarge Kruszywa Sp. z o.o., dziêki uruchomieniu eksploatacji i przeróbki na wielk¹ skalê na z³o u Ostrowite. Zbli ony poziom wydobycia ma te PPH Polgravel Sp. z o.o. Gdañsk. Œredniej wielkoœci producentami s¹ tam Olsztyñskie KSM Sp. z o.o., PPU Kruszywo Sp. z o.o. Linia, PUH Nobas, Skanska O/Mieszanek Drogowych, ZEiPK Delów Sp. z o.o. oraz Kamal Bydgoszcz. Prawdopodobnie w najbli szych latach poziom wydobycia powróci tam do oko³o 5 mln ton/r wskutek zakoñczenia budowy autostrady A1 na tym terenie oraz skupienia siê du ych i œrednich producentów na pozyskiwaniu wirów. W województwie œwiêtokrzyskim pozyskuje siê najmniej kruszyw piaskowo- wirowych: 1,0 1,5 mln ton/r (tab. 5), i to wy³¹cznie piasków, co jest wynikiem budowy geologicznej regionu. Oko³o po³owa wydobycia piasków podlega prostemu wzbogacaniu, skutkuj¹c produkcj¹ piasków klasyfikowanych. Produkcja zdominowana jest przez kilku producentów œredniej wielkoœci, jak Kieleckie KSM S.A., PW Geomex Sp. z o.o. Kielce i ZWP Mosty Sp. z o.o. Chêciny. Reszta pochodzi od ma³ych producentów z niewielkich z³ó, przy czym czêœæ z nich eksploatuje 2 3 takie z³o a. Wydobycie kruszyw naturalnych na Górnym Œl¹sku, po skokowym wzroœcie w 2004 roku, wskutek pozyskania ponad 1,3 mln ton piasku ze z³o a Chech³o I dla potrzeb podbudowy autostrady A4 k. Gliwic, ponownie poziom ten osi¹gnê³o w 2006 roku. Za wzrost ten odpowiada rozwój wydobycia dla potrzeb produkcji wirów, mieszanek i innych klasyfikowanych produktów. Mo liwe to by³o m.in. dziêki zwiêkszeniu wydobycia przez
367 Góra d e Kruszywa, Utex-Terra Sp. z o.o. Eksploatacja skupiona jest w dolinie Odry k. Raciborza oraz jej dop³ywów. Najwiêkszym producentem jest PPKMiL Katowice SA. dostarczaj¹ce oko³o 1/3 poda y tego regionu. Œredniej wielkoœci producentami s¹ Las-Form Sp. z o.o., H. Klyta, HS Gola Orzesze, Dekbud S.J., Ceramot S.J., WPBP Wodzis³aw Œl¹ski, KZEK Kruszywo S.A. Kraków, PWGFG Sp. z o.o. i Dud-Toror S.J. dostarczaj¹cy wiry, mieszanki i piaski wzbogacone. W województwie warmiñsko-mazurskim, po spadku w latach 2004 2005, wydobycie gwa³townie wzros³o w 2006 roku o oko³o 2,5 mln ton (tab. 5). Zdominowane jest ono przez Olsztyñskie KSM Sp. z o.o., na które przypada ponad 50% poda y. Ze z³o a Kalbornia Mosznica pozyskano niemal 2 mln ton, a ze z³ó abi Róg i abiny ponad 1 mln ton/rok. Na terenie tego regionu dzia³a jeszcze paru producentów œredniej wielkoœci, wœród których na czo³o wybija siê PPK Dzia³dowo Sp. z o.o., a w dalszej kolejnoœci General wir Sp. z o.o., PRDI SA. M³awa, PPMD Kruszbet SA. Suwa³ki oraz Eco-Ter Sp. z o.o. Olsztyn. Region ten dysponuje du ym potencja³em zasobowym z³ó, zapewniaj¹cym dalszy rozwój wydobycia, który bêdzie korygowany jednak przez ostateczne granice obszarów Natura 2000. Wielkopolska charakteryzuje siê w ostatnich latach du ¹ zmiennoœci¹ wydobycia w przedziale 5,4 14,2 mln ton/rok (tab. 5), spowodowan¹ pozyskiwaniem g³ównie piasków dla potrzeb budowanej autostrady A2. Piaski surowe w rekordowych dla wydobyciach latach 2003 i 2005 stanowi³y odpowiednio 64 i 48%, a wraz z pospó³k¹ w 2005 roku 67%. Wystêpuje tu najwiêcej zagospodarowanych z³ó kruszyw piaskowo- wirowych 382 (taka sama iloœæ na Mazowszu), z których w 2006 roku by³o eksploatowanych a 231, najwiêcej w Polsce. Wydobycie zdominowanie jest przez Kruszgeo Wielkopolskie Kopalnie Sp. z o.o. Poznañ, operuj¹ce wy³¹cznie na terenie regionu. W ostatnim roku na spó³kê tê przypada³o nieco ponad 37% poda y województwa (w rekordowych latach 2003 i 2005 odpowiednio 61 i 43%). Funkcjonuje tu jeszcze kilku œredniej wielkoœci producentów, m.in. Jastimpex Jastrowie, WPUH D¹browa (kilka eksploatowanych z³ó ), KKN D¹browa (kilka eksploatowanych z³ó ), WiS M. Staszak, wirownie K. Janik i Z. Kurkiewicz, wirkop S.J. Reszta pochodzi od ma³ych producentów eksploatuj¹cych niewielkie z³o a. Wydobycie kruszyw piaskowo- wirowych w województwie zachodniopomorskim w ostatnim piêcioleciu wykaza³o najwiêksz¹ dynamikê wzrostu w ca³ym kraju i w 2006 roku osi¹gnê³o niemal 12 mln ton (tab. 5). Mimo niezbyt dobrych jakoœciowo ze wzglêdu na wartoœæ punktu piaskowego z³ó, wydobycie nastawione jest na produkcjê wirów i mieszanek. Zdominowane jest przez dwie grupy: Szczeciñskie KSM S.A. (34%) i Szczepañski- -Danilewicz-Dura³ (35% w 2006 r.). Du ym producentem jest tam tak e Lafarge Kruszywa (Sêpólno). Œredniej wielkoœci producentami s¹ PH Wêglobud S.A. Szczecin, Torpom Sp. z o.o. Mokrzyca, Euroinsbud Sp. z o.o. Mosty, Jantra Sp. z o.o. Przec³aw, Bonitex Sp. z o.o. Che³m Górny, Polbeton Sp. z o.o. Ognica i Pol-Rek Sp. z o.o. Skotnica. Mali producenci nie maj¹ wiêkszego znaczenia.
368 3. Struktura asortymentowa produkcji kruszyw piaskowo- wirowych Na podstawie danych o wydobyciu oraz wartoœciach punktów piaskowych i stanie wyposa enia technicznego zak³adów, oszacowano wielkoœæ produkcji poszczególnych asortymentów kruszyw naturalnych z podzia³em na produkty nie wzbogacone: piasek surowy i pospó³kê oraz produkty wzbogacone: wiry, mieszanki klasyfikowane i piaski wzbogacone, a tak e produkty maj¹ce inne zastosowania, jak wirki i piaski filtracyjne, piaski podsadzkowe, niekiedy pozyskiwane ze z³ó kruszyw piaskowo- wirowych. Tak oszacowana produkcja ³¹czna po spadku o niemal 20 mln ton w latach 2000 2002, od 2003 roku wykazuje dynamiczny wzrost (Smakowski, Galos 2001; Galos, Smakowski 2007). W 2006 roku osi¹gnê³a ona po raz pierwszy w historii 110 mln ton (tab. 6). O tej wielkoœci decyduj¹ przede wszystkim piaski, wzbogacone i surowe, stanowi¹ce ³¹cznie niemal 50% produkcji. Na piaski surowe przypada 20% poda y, a s¹ one w oko³o 90% konsumowane przez drogownictwo jako podbudowa dróg. Z kolei piaski wzbogacone zu ywane s¹ tylko w 30 50% w stosunku do wykazywanej ich produkcji rocznej. Najwiêkszy problem z ich zagospodarowaniem maj¹ producenci z pó³nocnowschodniej oraz zachodniej i po³udniowo-zachodniej Polski, gdzie zbywane jest 10 20% ich produkcji, a reszta jest sk³adowana lub topiona w wyrobiskach. W podobnych celach w drogownictwie stosowane jest te oko³o 90% pozyskiwanej pospó³ki o bardzo zró nicowanej jakoœci (Galos, Smakowski 2007). Jej udzia³ w ³¹cznej produkcji osi¹gn¹³ w ostatnim okresie oko³o 8% (tab. 6) i prawdopodobnie bêdzie spada³ wskutek przesuwania siê frontu robót drogowych ku wschodowi, gdzie dominuj¹ z³o a piaskowe. Najwa niejszy produkt ze wzbogacania kruszyw naturalnych wiry frakcji 2 8, 8 16 lub 2 16 mm, stosowane niemal w ca³oœci do wytwarzania betonu towarowego i wyrobów z betonu, notuj¹ równie od 2003 roku wyraÿny wzrost produkcji, która w 2006 roku osi¹gnê³a niemal 26 mln ton (tab. 6), tj. oko³o 1/4 ³¹cznej produkcji kruszyw piaskowo- - wirowych. Najwiêkszych iloœci wirów dostarczaj¹ województwa dolnoœl¹skie i zachodniopomorskie, po ponad 3 mln ton w 2006 roku (tab. 6), gdzie ostatnio wybitnie zintensyfikowano wydobycie i produkcjê tych kruszyw, zw³aszcza ze strony du ych podmiotów, jak Tarmac Polska, Góra d e Kruszywa, Szczeciñskie KSM oraz grupê producentów Szczepañski-Danilewicz-Dura³. Produkcjê niemal 3 mln ton/roku wirów odnotowano tak e w województwie mazowieckim (kilku producentów ze z³o a Rostki-Borowce w rejonie Ostro³êki, Olsztyñskie KSM i Lafarge Kruszywa). Natomiast produkcjê ponad 2 mln ton/rok notuje siê w województwie ma³opolskim (Kruszgeo Rzeszów, Krakowskie ZEK i kilku mniejszych), podlaskim (Suwalskie KSM, Góra d e Kruszywa po przejêciu Bia³ostockich KSM), warmiñsko-mazurskim (g³ównie Olsztyñskie KSM). Ponad 1 mln ton/r wirów dostarczaj¹ producenci z Opolszczyzny (Góra d e Kruszywa i JD Trade Opole), Pomorza (Polgravel, Lafarge, Olsztyñskie KSM) i Górnego Œl¹ska (Góra d e Kruszywa, PKMiL Katowice i inni). wirów nie pozyskuje siê w ogóle w województwie œwiêtokrzyskim, a minimalne iloœci w lubelskim, choæ i tu w ostatnim roku nast¹pi³ niemal trzykrotny wzrost dziêki dzia³aniom Lubelskich KSM.
369 Produkcja mieszanek klasyfikowanych 0 16 i 0 31 mm, które s¹ stosowane w ró nych celach, m.in. do betonów, podbudów dróg, wa³ów przeciwpowodziowych, w latach 2000 2001 i w 2006 roku utrzymywa³a siê na zbli onym poziomie oko³o 20 mln ton/rok (tab. 6). W pierwszych latach XXI w. stosowane by³y g³ównie jako substytuty dro szych wirów do produkcji betonów, natomiast w ostatnich latach przewa nie do innych celów. Liderami w produkcji tych mieszanek s¹ województwa dolnoœl¹skie i mazowieckie po oko³o 2,5 mln ton/rok w 2006 roku Ich produkcjê w iloœci ponad 1 mln ton/rok wykazuj¹ województwa lubuskie (niemal trzykrotny wzrost w ostatnim roku), ³ódzkie, ma³opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie (tab. 6). Ich produkcja podyktowana jest jakoœci¹ eksploatowanych z³ó, chêci¹ lepszego wykorzystania zasobów z³o a, gdy punkt piaskowy wynosi powy ej 65% oraz zapotrzebowaniem odbiorców, m.in. do produkcji betonów marki B15 i s³abszych. 4. G³ówni producenci kruszyw piaskowo- wirowych i ich pozycja rynkowa Najwiêkszymi producentami naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych s¹ polskie oddzia³y miêdzynarodowych koncernów cementowo-kruszywowo-betonowych, jak CRH, Heidelberger, Lafarge, Tarmac, Cemex (tab. 7). Konkuruje z nimi polski kapita³; Kruszgeo S.A. Rzeszów, Kruszgeo Wielkopolskie Kopalnie Sp. z o.o. Szczeciñskie KSM S.A., producenci Szczepañski-Danilewicz-Dura³, PPKMiL S.A. Katowice, Krakowskie ZEK S.A. Kraków, Lubelskie KSM Sp. z o.o. i inni (tab. 7), dostarczaj¹c ³¹cznie niemal 45% wydobycia oraz ponad 50% wirów klasyfikowanych (Galos, Smakowski 2007). Konkurencja na rynku krajowym dotyczy w praktyce 16 najwiêkszych producentów, zaliczanych do wielkich ze wzglêdu na pozyskiwanie ponad 1 mln ton/rok kruszyw. Najwiêkszym poœród nich s¹ Olsztyñskie KSM Sp. z o.o. (tab. 7), na które w 2006 roku przypada³o ponad 7% produkcji krajowej. Operuj¹ one na terenie województwa warmiñsko- -mazurskiego, pomorskiego i mazowieckiego, a od 2008 roku tak e podlaskiego i zachodniopomorskiego. W latach 2000 2006 spó³ka eksploatowa³a ³¹cznie 22 z³o a, przy czym na 11 zakoñczono ju eksploatacjê. Podstawowa baza zlokalizowana jest w województwie warmiñsko-mazurskim, gdzie funkcjonuj¹ 3 najwiêksze kopalnie Kalbornia-Mosznica, abi Róg i abiny. Na te trzy zak³ady przypada³o niemal 60% produkcji. Siln¹ konkurencj¹ dla Olsztyñskich KSM na rynku krajowym s¹ Grupa Góra d e i Grupa Tarmac Polska, na które przypada po ponad 6% pozyskiwanych w Polsce kruszyw piaskowo- wirowych. Grupa Góra d e wzmocni³a sw¹ pozycjê w 2005 roku po przejêciu Bia³ostockich KSM i uruchomieniu nowej kopalni na z³o u Ruda w Œl¹skiem. Dziêki temu jej zak³ady dzia³aj¹ w województwie lubuskim, dolnoœl¹skim, opolskim (tradycyjne regiony funkcjonowania tej Grupy) oraz œl¹skim i podlaskim. W latach 2000 2006 zak³ady te bazowa³y na 21 z³o ach, a eksploatacjê zakoñczono na 8. W stosunku do lidera rynku, Grupa Góra d e jest konkurencyjna w zakresie wielkoœci bazy zasobowej (ponad czterokrotnie wiêksze zasoby przemys³owe oraz niemal piêciokrotnie wiêksze zasoby bilansowe). Kon-