Regionalne zró nicowanie krajowego rynku kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk nr 79, rok 2010 Krzysztof GALOS*, Tadeusz SMAKOWSKI** Regionalne zró nicowanie krajowego rynku kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych Streszczenie: Na tle krajowej bazy zasobowej i trendów rozwoju produkcji kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych przedstawiono ich szczegó³ow¹ strukturê geograficzn¹ i asortymentow¹. Poddano ocenie stopieñ intensyfikacji wydobycia i produkcji kruszyw w poszczególnych województwach, wyra ony m.in. wielkoœci¹ przeciêtnego wydobycia z jednej kopalni oraz w tonach wydobycia na km 2 powierzchni województwa. Przedstawiono tak e znaczenie ka dego z województw w ³¹cznej krajowej produkcji g³ównych sortymentów tych kruszyw oraz scharakteryzowano znaczenie wymiany miêdzyregionalnej w zakresie tych surowców obecnie i w bliskiej przysz³oœci. S³owa kluczowe: kruszywa wirowo-piaskowe, zasoby, produkcja, zapotrzebowanie, rynek Regional variability of the domestic market of natural sand&gravel aggregates Abstract: The paper presents detailed geographical and assortment structure of natural sand&gravel aggregates production, on the background of domestic reserve base and development tendencies of domestic production of such aggregates. Degree of intensification of aggregates mining output and production, illustrated by average single mine output in each region and by tonnes of mining output per km 2, was evaluated. Significance of each voivodeship as a producer of the main types of such aggregates, was presented. Finally, present and future importance of interregional trade of natural crushed aggregates was characterised. Key words: sand&gravel aggregates, reserves, production, demand, market * Dr in., ** Mgr in., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków. 197

2 Wprowadzenie Kruszywa naturalne wirowo-piaskowe maj¹ charakter surowców regionalnych. Najlepsze ich klasy jakoœciowe (zw³aszcza wiry o istotnym udziale ziaren ze ska³ magmowych i metamorficznych) podlegaj¹ istotnej wymianie miêdzyregionalnej, a niekiedy tak e choæ w niewielkim wymiarze obrotom miêdzynarodowym. Zró nicowane zapotrzebowanie na kruszywa w poszczególnych regionach, jak równie nierównomierne rozmieszczenie zasobów, skutkuj¹ istotnymi ró nicami w stopniu intensyfikacji ich wydobycia i produkcji na terenie kraju. Struktura asortymentowa produkcji tych kruszyw jest tak e zró nicowana w poszczególnych regionach w zale noœci od bie ¹cego zapotrzebowania. Realizacja du- ych inwestycji drogowych skutkuje zwiêkszonym udzia³em piasków (punkt piaskowy >90%), piasków z domieszk¹ wirów (punkt piaskowy 75 90%) i pospó³ek (punkt piaskowy <75%) w ³¹cznej produkcji regionu/województwa, natomiast udzia³ wirów zale y od czynników geologicznych oraz zapotrzebowania rynków nie tylko miejscowych, ale tak e bardziej odleg³ych. Miêdzyregionalne przewozy kruszyw, realizowane transportem samochodowym lub kolejowym (na odleg³oœci przekraczaj¹ce niekiedy 300 km) s¹ nieod³¹cznym elementem krajowego rynku tych surowców. 1. Baza zasobowa kruszyw naturalnych Ÿwirowo-piaskowych i jej regionalne zró nicowanie Kruszywa naturalne wirowo-piaskowe s¹ kopalin¹ powszechnie wystêpuj¹c¹ w Polsce, tworz¹c¹ z³o a o znacznych, niekiedy wrêcz ogromnych zasobach. Z³o a z wiêkszym udzia- ³em wirów s¹ jednak rozmieszczone w kraju nierównomiernie, w kszta³cie litery C wpisanej w kontur Polski. Centralna czêœæ kraju, poczynaj¹c od Wielkopolski po Lubelszczyznê, pozbawiona jest wiêkszych z³ó kruszyw piaskowo- wirowych. Genetycznie s¹ to z³o a pochodzenia lodowcowego (pó³noc i œrodek kraju) lub rzecznego (po³udnie kraju). Obecnie udokumentowanych jest ponad 6600 z³ó kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych o ³¹cznych zasobach ponad 15,6 mld ton (tab. 1). Najzasobniejsze s¹ obszary Dolnego Œl¹ska i Œl¹ska Opolskiego oraz Ma³opolski i Podkarpacia, a tak e Polski pó³nocno-wschodniej. W 2008 r. eksploatowanych by³o 1758 z³ó, a zaniechanych 1562 (Bilans Zasobów ). 2. Ogólne trendy rozwoju krajowej produkcji kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych Krajowe wydobycie i produkcja kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w latach osiemdziesi¹tych kszta³towa³y siê na poziomie mln ton/r. Na pocz¹tku transformacji spo³eczno-gospodarczej w latach uleg³y one redukcji o 60%, do zaledwie 43 mln ton/r. (rys. 1) wskutek ogólnego kryzysu w budownictwie mieszkaniowym i in ynieryjnym. Od 1994 roku notowano systematyczny wzrost wydobycia i produkcji tych kruszyw, œrednio w tempie 7%/r., trwaj¹cy nieprzerwanie do roku W tym okresie produkcja kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych uleg³a praktycznie podwojeniu, przy stale zwiêkszaj¹cej siê poda y wirów i mieszanek dla potrzeb dynamicznie rozwijaj¹cego siê rynku betonu 198

3 TABELA 1. Struktura geograficzna rozmieszczenia zasobów kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w Polsce, wg stanu na r. TABLE 1. Geographic structure of resources of sand&gravel aggregates in Poland, as of Województwo Zasoby bilansowe ³¹cznie [mln ton] Udzia³ [%] Zasoby przemys³owe z³ó zagospodarowanych [mln ton] Udzia³ [%] Polska ³¹cznie , ,0 Dolnoœl¹skie 1 947,3 12,4 306,1 13,3 Ma³opolskie 1 778,0 11,4 182,2 7,9 Opolskie 1 393,7 8,9 86,6 3,8 Podlaskie 1 181,9 7,6 276,5 12,1 Podkarpackie 1 069,7 6,8 87,7 3,8 Lubuskie 1 019,2 6,5 147,2 6,4 Mazowieckie 1 007,9 6,4 177,1 7,7 Warmiñsko-Mazurskie 914,3 5,8 125,8 5,5 Lubelskie 901,0 5,7 61,7 2,7 Zachodniopomorskie 862,8 5,5 175,3 7,6 Œl¹skie 828,7 5,3 101,5 4,4 Wielkopolskie 720,3 4,6 200,4 8,7 Pozosta³e 2 023,9 13,1 365,9 16,1 ród³o: Bilans zasobów..., 2009; obliczenia w³asne towarowego. Pocz¹tkowo przyczynia³ siê te do tego wzrostu znacz¹cy eksport kruszyw do wschodnich landów Niemiec, lecz od 1997 r. wzrost produkcji zwi¹zany by³ g³ównie z rosn¹cym popytem krajowym. W latach wydobycie kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych zmala³o ³¹cznie o 25% na skutek kryzysu w krajowym budownictwie, a w konsekwencji spadku zapotrzebowania surowcowego (Galos, Smakowski 2007). W latach , wobec bardzo szybko odradzaj¹cego siê zapotrzebowania, notowano dynamiczny wzrost wydobycia, ³¹cznie a o oko³o 120%, do rekordowych niemal 150 mln ton w 2008 r. (tab. 2). Wstêpne dane za 2009 r. wskazuj¹ na ponowne wyraÿne ograniczenie wydobycia i produkcji tych kruszyw o oko³o 6%, g³ównie wskutek ograniczenia popytu ze strony producentów betonu towarowego i wyrobów betonowych. 3. Struktura geograficzna produkcji Warunki geologiczne, jak i lokalizacja z³ó zasobnych w wiry sprawiaj¹, e ich eksploatacja skoncentrowana jest na po³udniu i pó³nocy Polski. Ostatnie lata przynios³y rozwój wydobycia i produkcji tak e w województwach: mazowieckim (jego udzia³ zwiêkszy³ siê do 12%), wielkopolskim, ³ódzkim, pomorskim i kujawsko-pomorskim (tab. 3, 4), stymulowany 199

4 mln t Produkcja wg GUS Produkcja ca³kowita* Import Eksport Zu ycie wg GUS Zu ycie ca³kowite* *Dane na temat produkcji ca³kowitej i zu ycia ca³kowitego kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych przed 1996 r. nie s¹ dostêpne Rys. 1. Gospodarka kruszywami naturalnymi wirowo-piaskowymi w Polsce w latach [mln ton] Fig. 1. Management of sand&gravel aggregates in Poland in the years [Mt] TABELA 2. Gospodarka kruszywami naturalnymi wirowo-piaskowymi w Polsce [tys. ton] TABLE 2. Management of sand&gravel aggregates in Poland [kt] Rok Wydobycie Produkcja oficjalna Produkcja ³¹czna szacowana Import Eksport Zu ycie Zu ycie Wg danych GUS. 2 Z uwzglêdnieniem produkcji ma³ych producentów nie objêtych sprawozdawczoœci¹ GUS. ród³o: Bilans gospodarki g³ównie realizacj¹ du ych inwestycji drogowych (budowa A-2, A-1, S-8 i S-7); w strukturze wydobycia tych województw przewa aj¹ piaski i piaski z domieszk¹ wirów (tab. 5). Znacz¹cy udzia³ w ³¹cznym wydobyciu, rzêdu 5 11%, notowany jest w ostatnich latach tak e w województwie zachodniopomorskim, dolnoœl¹skim, warmiñsko-mazurskim, ma³opol- 200

5 TABELA 3. Struktura geograficzna wydobycia kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w Polsce [tys. ton] TABLE 3. Geographic structure of mining output of sand&gravel aggregates in Poland [kt] Polska ³¹cznie Mazowieckie Zachodniopomorskie Dolnoœl¹skie Warmiñsko-Mazurskie Ma³opolskie Podlaskie Pomorskie Wielkopolskie ódzkie Œl¹skie Opolskie Podkarpackie Kujawsko-Pomorskie Lubuskie Lubelskie Œwiêtokrzyskie Ba³tycki Obszar Morski ród³o: Bilans gospodarki skim, podlaskim, œl¹skim i opolskim, gdzie ponad 50% (a niekiedy nawet ponad 90%) wydobycia podlega wzbogacaniu, z istotn¹ produkcj¹ wirów (tab. 6). Najmniejsza produkcja kruszyw wirowo-piaskowych notowana jest w województwach posiadaj¹cych najmniejsze ich zasoby: œwiêtokrzyskim, lubelskim i lubuskim (tab. 3), w dwóch pierwszych ograniczaj¹c siê niemal wy³¹cznie do piasków, niekiedy z domieszk¹ frakcji wirowej. Znaczny rozwój wydobycia kruszyw wirowo-piaskowych w poszczególnych regionach ma zró nicowane przyczyny. Przyk³adowo, w województwach mazowieckim, wielkopolskim. ³ódzkim czy pomorskim, by³ on rezultatem wyraÿnego wzrostu lokalnego popytu na piaski i piaski z domieszk¹ wirów dla potrzeb realizowanych inwestycji drogowych. Natomiast wzrost w województwach dolnoœl¹skim, opolskim, œl¹skim, ma³opolskim, warmiñsko-mazurskim czy podlaskim, to przede wszystkim efekt rosn¹cego popytu na wysokojakoœciowe wiry klasyfikowane ze strony odbiorców w województwach centralnych, pozbawionych z³ó wirowych. Podobna sytuacja ma miejsce w województwie zachodniopomorskim i czêœciowo w podkarpackim. Powstaj¹ tam niejako ubocznie du e iloœci piasków klasyfikowanych, w du ej czêœci nie znajduj¹cych zbytu i pozostaj¹cych na zwa- ³owiskach (tab. 6). 201

6 TABELA 4. Wielkoœæ i udzia³ poszczególnych województw w produkcji kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w latach , wg danych GUS TABLE 4. Quantity and shares of each voivodeship in total sand&gravel production in the years , according to data of the Central Statistical Office Województwo Produkcja wg danych GUS [tys. ton] Udzia³ w produkcji krajowej [%] Dolnoœl¹skie ,4 16,9 Zachodniopomorskie ,6 9,7 Mazowieckie ,6 8,4 Warmiñsko-Mazurskie ,0 6,6 Ma³opolskie ,8 5,8 Podlaskie ,6 5,7 Wielkopolskie ,6 5,3 Pomorskie ,7 3,1 Pozosta³e 8 województw ,7 38,5 Polska ³¹cznie ,0 100,0 ród³o: GUS; obliczenia w³asne W strukturze geograficznej oficjalnej produkcji kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych, zgodnie z danymi GUS, rysuje siê wybitna dominacja województw: dolnoœl¹skiego (14 17%), zachodniopomorskiego (8 10%), mazowieckiego i warmiñsko-mazurskiego (po 7 8%) oraz ma³opolskiego i podlaskiego. Dane te jednak nie uwzglêdniaj¹ produkcji ma³ych firm (<10 pracowników), które w skali kraju dostarczaj¹ obecnie niemal 40% ³¹cznej produkcji tych kruszyw, a odgrywaj¹ bardzo istotn¹ rolê szczególnie w województwie mazowieckim, wielkopolskim i pomorskim (tab. 4). Rodzaj i jakoœæ kruszyw wytwarzanych w poszczególnych regionach s¹ bardzo zró - nicowane. W województwach dolnoœl¹skim i opolskim oraz w warmiñsko-mazurskim i podlaskim produkowane s¹ g³ównie wiry i mieszanki o istotnym udziale ziaren ska³ magmowych i metamorficznych, z utworów rzecznych (SW Polska) lub polodowcowych (NE Polska). W innych województwach parametry jakoœciowe kruszyw s¹ z regu³y gorsze. Struktura asortymentowa produkcji zale y przede wszystkim od jakoœci eksploatowanych z³ó, a w drugiej kolejnoœci od potrzeb odbiorców lokalnych i bardziej odleg³ych. St¹d udzia³ wirów w ³¹cznej produkcji dla województwa dolnoœl¹skiego, ma³opolskiego, opolskiego, warmiñsko-mazurskiego i podlaskiego zawarty jest w przedziale 35 45%, podczas gdy w województwie mazowieckim udzia³ ten wynosi oko³o 18%, w województwach: wielkopolskim, ³ódzkim i lubelskim nie przekracza 10%, a w województwie œwiêtokrzyskim w ogóle nie prowadzi siê produkcji wirów (tab. 6). Produkcj¹ kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych zajmuje siê ponad 1600 przedsiêbiorców, prowadz¹cych wydobycie na ró n¹ skalê od kilku tys. ton/r. do ponad 2 mln ton/r. (np. kopalnia Sobolewo) wzbogacaj¹cych kopalinê albo sprzedaj¹cych piasek lub 202

7 TABELA 5. Wielkoœæ i udzia³ poszczególnych województw w produkcji piasków, piasków z domieszk¹ wirów oraz pospó³ek TABLE 5. Quantity and shares of each voivodeship in the production of sand, sand with gravel admixture, and nonclassified mix Piaski Piaski z domieszk¹ wirów Pospó³ki Województwo produkcja [tys. ton] udzia³ w produkcji krajowej [%] produkcja [tys. ton] udzia³ w produkcji krajowej [%] produkcja [tys. ton] udzia³ w produkcji krajowej [%] Dolnoœl¹skie ,3 8, ,5 7, ,0 2,6 Kujawsko-Pomorskie ,4 3, ,1 5, ,7 2,2 Lubelskie ,0 10, ,5 1, ,0 0,5 Lubuskie ,6 2, ,6 2, ,2 1,5 ódzkie ,1 10, ,6 9, ,2 4,4 Ma³opolskie ,3 0, ,6 1, ,9 16,3 Mazowieckie ,0 15, ,2 25, ,3 15,6 Opolskie ,4 0, ,4 0, ,3 1,2 Podkarpackie ,3 2, ,3 0, ,5 8,9 Podlaskie ,9 0, ,1 3, ,4 17,7 Pomorskie ,4 9, ,7 4, ,8 8,0 Œl¹skie ,6 8, ,9 0, ,2 0,2 Œwiêtokrzyskie ,9 2, ,3 0, ,1 0,0 Warmiñsko-Mazurskie ,4 0, ,1 1, ,8 14,3 Wielkopolskie ,7 13, ,4 9, ,0 6,2 Zachodniopomorskie ,5 10, ,7 25, ,6 0,4 RAZEM ród³o: Bilans gospodarki..., 2010, obliczenia w³asne 203

8 TABELA 6. Wielkoœæ i udzia³ poszczególnych województw w produkcji wirów, mieszanek klasyfikowanych i piasku wzbogaconego TABLE 6. Quantity and shares of each voivodeship in the production of gravel, classified mix, and classified sand wiry Mieszanki Piaski wzbogacone Województwo produkcja [tys. ton] udzia³ w produkcji krajowej [%] produkcja [tys. ton] udzia³ w produkcji krajowej [%] produkcja [tys. ton] udzia³ w produkcji krajowej [%] sprzeda jako % produkcji Dolnoœl¹skie ,9 12, ,8 9, ,9 8, Kujawsko-Pomorskie ,6 2, ,6 3, ,9 2, Lubelskie ,3 0, ,6 2, ,3 0, Lubuskie ,7 2, ,9 7, ,2 3, ódzkie ,6 2, ,5 2, ,0 4, Ma³opolskie ,3 12, ,3 10, ,9 9, Mazowieckie ,4 8, ,0 7, ,7 10, Opolskie ,4 7, ,9 4, ,1 5, Podkarpackie ,1 4, ,4 6, ,4 4, Podlaskie ,7 11, ,0 6, ,3 9, Pomorskie ,2 7, ,1 3, ,9 7, Œl¹skie ,4 6, ,1 4, ,5 4, Œwiêtokrzyskie ,4 1, Warmiñsko-Mazurskie ,7 11, ,8 7, ,3 12, Wielkopolskie ,0 2, ,1 14, ,8 3, Zachodniopomorskie ,7 9, ,9 9, ,2 10, RAZEM ród³o: Bilans gospodarki..., 2010, obliczenia w³asne 204

9 pospó³kê wprost ze z³o a. O rozwoju wydobycia i produkcji kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych decyduj¹ jednak g³ównie przedsiêbiorcy wykazuj¹cy produkcjê roczn¹ >1 mln ton/r. W ostatnim czasie produkcjê tego rzêdu notowa³o 16 firm, a w 14 kopalniach produkcja pojedynczego zak³adu przekracza³a 1 mln ton/r. (tab. 7). Przypada na nie obecnie oko³o 45% ³¹cznej produkcji kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w Polsce. Z drugiej strony a ponad 1200 kopalñ notuje produkcjê nie przekraczaj¹c¹ 50 tys. ton/r. (tab. 7). TABELA 7. Struktura wydobycia kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w Polsce w 2008 r. TABLE 7. Structure of mining output of sand&gravel aggregates in Poland in 2008 Kopalnie wg wydobycia rocznego [tys. ton/r] Województwo < >2000 Razem Polska ³¹czna liczba kopalñ Dolnoœl¹skie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie ódzkie Ma³opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Œl¹skie Œwiêtokrzyskie Warmiñsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie ród³o: Bilans gospodarki Wzrost iloœci czynnych kopalñ kruszyw wirowo-piaskowych by³ w ostatnim czasie obserwowany g³ównie w województwie mazowieckim, wielkopolskim, podlaskim i warmiñsko mazurskim, w mniejszym stopniu tak e ma³opolskim i zachodniopomorskim (tab. 8). Z kolei w województwie dolnoœl¹skim czy pomorskim rozwój produkcji tych kruszyw zwi¹zany by³ g³ównie z intensyfikacj¹ ich wydobycia w istniej¹cych zak³adach. Najwy szy stopieñ tej intensyfikacji notowany jest w województwie zachodniopomorskim (œrednio >280 tys. ton/kopalniê) oraz dolnoœl¹skim (>150) i pomorskim (>140), a najni szy w województwie wiekopolskim (zaledwie ok. 35 tys. ton/kopalniê). 205

10 TABELA 8. Iloœæ czynnych kopalñ kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w poszczególnych województwach TABLE 8. Number of active sand&gravel mines in each voivodeship Województwo Wielkopolskie Mazowieckie Podlaskie Ma³opolskie Warmiñsko-Mazurskie Dolnoœl¹skie Pomorskie Zachodniopomorskie Pozosta³e ród³o: Bilans gospodarki , obliczenia w³asne Najwy szy stopieñ intensyfikacji wydobycia kruszyw wirowo-piaskowych, wyra ony w tonach wydobycia na km 2 powierzchni województwa, wystêpuje obecnie nie tylko w województwach posiadaj¹cych najwiêksze zasoby i maj¹cych tradycyjnie najwy szy udzia³ w produkcji, tj. w dolnoœl¹skim, ma³opolskim, podlaskim i warmiñsko-mazurskim. Nawet trzykrotny wzrost intensywnoœci wydobycia odnotowano w ostatnich latach w województwie zachodniopomorskim, a dwukrotny w pomorskim i mazowieckim. Wœród oœmiu województw, najwa niejszych pod wzglêdem wydobycia, najmniej intensywna eksploatacja prowadzona jest w województwie wielkopolskim, a najbardziej intensywnie w ma³opolskim, zachodniopomorskim i dolnoœl¹skim (tab. 9). TABELA 9. Stopieñ koncentracji wydobycia ze z³ó kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych wg województw (w tonach/km 2 powierzchni województwa) TABLE 9. The concentration of sand&gravel mining output in each voivodeship (t/sq.km) Województwo Ma³opolskie Zachodniopomorskie Dolnoœl¹skie Pomorskie Podlaskie Warmiñsko-Mazurskie Mazowieckie Wielkopolskie Œrednia dla pozosta³ych 8 województw Œrednia dla Polski ród³o: Bilans zasobów ; GUS; obliczenia w³asne 206

11 4. Regionalne zró nicowanie asortymentowej struktury produkcji Zmiany w strukturze zapotrzebowania krajowego na poszczególne asortymenty, silna konkurencja miêdzy producentami oraz wysokie wymagania odbiorców przyczyni³y siê do zmian w strukturze asortymentowej poda y kruszyw wirowo-piaskowych. Udzia³ wirów w ³¹cznej produkcji krajowej do 1997 roku przekracza³ 30%, co wi¹za³o siê m.in. z o ywionym eksportem frakcji wirowych. W ostatniej dekadzie udzia³ wirów zmniejszy³ siê jednak do oko³o 25%. Doœæ du y udzia³ mieszanek klasyfikowanych w drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych, nadaj¹cych siê do produkcji betonów ni szej klasy, uleg³ zasadniczej redukcji po 2000 roku do oko³o 5%. Ostatnia dekada przynios³a natomiast wzrost zapotrzebowania na piaski i pospó³ki ze strony wykonawców robót in ynieryjnych. St¹d udzia³ piasków w ³¹cznej produkcji przekracza obecnie 50% (przy czym doœæ znaczna czêœæ piasków klasyfikowanych nie znajduje zbytu), a pospó³ek i piasków z domieszk¹ wirów ³¹cznie niespe³na 15% (tab. 10). TABELA 10. Udzia³ asortymentów wirowo-piaskowych w ³¹cznej produkcji kruszyw w województwach w 2008 r. [%] TABLE 10. Shares of each sortiment of sand&gravel aggregates in their total production in each voivodeship in 2008 [%] Piaski Piaski zdomieszk¹ wirów Pospó³ki wiry Mieszanki Piaski wzbogacone Dolnoœl¹skie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie ódzkie Ma³opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Œl¹skie Œwiêtokrzyskie Warmiñsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Polska ogó³em ród³o: Bilans Gospodarki ; obliczenia w³asne 207

12 Struktura asortymentowa produkcji kruszyw wirowo-piaskowych jest odmienna w ró - nych regionach kraju, uzale niona od mo liwoœci produkcji wirów, a tak e od zapotrzebowania na poszczególne rodzaje kruszyw w danym regionie. Przyk³adowo, wiêkszy udzia³ wirów notowany jest w województwach po³udniowo-zachodnich (np. w dolnoœl¹skim i opolskim) oraz pó³nocno-wschodnich (województwa podlaskie i warmiñsko-mazurskie, pó³nocna czêœæ województwa mazowieckiego), sk¹d znaczne iloœci wirów kierowane s¹ na bardziej odleg³e, a zarazem bardziej ch³onne rynki regionalne (np. warszawski czy poznañski). Regiony wokó³ du ych metropolii (Warszawa, Kraków, Poznañ, Gdañsk, aglomeracja górnoœl¹ska) maj¹ bardziej zrównowa on¹ strukturê produkcji, przy czym zale y to te od mo liwoœci pozyskania frakcji wirowych (tab. 10). Dane o wielkoœci produkcji najwa niejszych asortymentów kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych wskazuj¹, e najwiêksze znaczenie w produkcji wirów maj¹ obecnie regiony: Œl¹ska Dolnego, Opolskiego i Górnego, Ma³opolski, Mazur i Podlasia oraz Pomorza Zachodniego (tab. 6). O ile w przypadku Górnego Œl¹ska i Ma³opolski idzie za tym znacz¹ca wielkoœæ sprzeda y piasku, co ma zwi¹zek ze znacznym lokalnym zapotrzebowaniem na ten surowiec (w Ma³opolsce nawet notuje siê deficyt w tym wzglêdzie), to na Mazurach, Podlasiu, Œl¹sku Dolnym i Opolskim, oraz ostatnio Zachodnim Pomorzu, dzia³alnoœæ produkcyjna ukierunkowana jest na pozyskiwanie wirów, a sprzeda uzyskiwanych ubocznie piasków klasyfikowanych jest niewielka (tab. 6). Z kolei w innych regionach znacznie wiêksze jest znaczenie mieszanek z regu³y jest to rezultat zwiêkszonego lokalnego popytu na ten rodzaj produktu. Przyk³adami s¹ tu regiony wielkopolski i ma³opolski (tab. 6). Wysokie udzia³y niektórych województw w krajowej produkcji pospó³ek i piasku nale y natomiast wi¹zaæ w du ej czêœci z intensyfikacj¹ robót in ynieryjnych przy du ych inwestycjach budownictwa drogowego. W ostatnim czasie dotyczy³o to szczególnie regionu mazowieckiego, ³ódzkiego, pomorskiego, zachodniopomorskiego i œl¹skiego (tab. 5). 5. Regionalne relacje poda y do popytu Dostêpna baza zasobowa kruszyw wirowo-piaskowych sprawia, e ich produkcja wykazuje silne zró nicowanie regionalne. Po stronie poda owej zdecydowanie dominuj¹ obecnie województwa: mazowieckie, zachodniopomorskie, dolnoœl¹skie, warmiñsko-mazurskie i ma³opolskie, a tak e pomorskie, wielkopolskie i podlaskie. Natomiast niewielka produkcja notowana jest w województwach œwiêtokrzyskim i lubelskim, a tak e w niewielkich województwach lubuskim i kujawsko-pomorskim. W siedmiu województwach notowany jest trwa³y deficyt kruszyw wirowo-piaskowych na rynkach regionalnych, najwy szy w województwie mazowieckim, wielkopolskim, œl¹skim i ³ódzkim (tab. 11). Z drugiej strony osiem województw wykazuje wyraÿne nadwy ki poda y nad popytem, przy czym s¹ one najwy sze w województwach ma³opolskim, warmiñsko-mazurskim, podlaskim, zachodniopomorskim (od niedawna) i opolskim (tab. 11). Rosn¹ce zapotrzebowanie na kruszywa wirowo-piaskowe, w szczególnoœci do produkcji betonów i wyrobów betonowych, ale ostatnio tak e piasków na nasypy i podbudowy w budownictwie drogowym, notowane jest w ostatnich latach m.in. w województwie mazowieckim, wielkopolskim, œl¹skim, dolnoœl¹skim, ma³opolskim, ³ódzkim i pomorskim. 208

13 TABELA 11. Relacje poda y i popytu na kruszywa naturalne wirowo-piaskowe w poszczególnych województwach w 2008 r. [mln ton] TABLE 11. Supply/demand relationships of sand&gravel aggregates in each voivodeship in 2008 [Mt] Województwo Wielkoœæ produkcji* Szacunkowa wielkoœæ zu ycia* 1 G³ówne kierunki zbytu kruszyw poza region Dolnoœl¹skie 7,2 5,9 Mazowieckie, ódzkie, Wielkopolskie, Œl¹skie G³ówne kierunki sprowadzania kruszyw spoza regionu Kujawsko-Pomorskie 2,1 3,6 Warmiñsko-Mazurskie, Pomorskie Lubelskie 0,3 2,6 Podlaskie, Podkarpackie, Ma³opolskie, Ukraina Lubuskie 2,2 2,3 Wielkopolskie Zachodniopomorskie ódzkie 2,3 4,8 Dolnoœl¹skie, Opolskie Ma³opolskie 9,6 5,2 Œl¹skie, Œwiêtokrzyskie Dolnoœl¹skie Mazowieckie 7,0 14,8 Opolskie 4,5 1,2 Dolnoœl¹skie, Œl¹skie, ódzkie, Wielkopolskie Warmiñsko-Mazurskie, Podlaskie, Dolnoœl¹skie, ódzkie Podkarpackie 4,4 2,8 Œwiêtokrzyskie, Lubelskie S³owacja Podlaskie 6,2 2,3 Mazowieckie, Lubelskie Pomorskie 5,6 4,4 Kujawsko-Pomorskie Warmiñsko-Mazurskie Œl¹skie 4,8 7,5 Ma³opolskie, Opolskie, Dolnoœl¹skie Œwiêtokrzyskie 0,9 1,6 Ma³opolskie, Podkarpackie Warmiñsko-Mazurskie 6,4 2,4 Mazowieckie, Pomorskie, Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie 3,6 9,2 Zachodniopomorskie, Dolnoœl¹skie, Lubuskie, Opolskie Zachodniopomorskie 6,3 2,8 Wielkopolskie, Lubuskie * Bez piasków, piasków z domieszk¹ wirów i pospó³ek. 1 Szacowany m. in. na podstawie udzia³u województwa w kubaturze wybudowanych budynków wg GUS. ród³o: Opracowanie w³asne 209

14 W wielu przypadkach, wobec braku wystarczaj¹cych iloœci kopaliny ze Ÿróde³ lokalnych, koniecznoœci¹ staj¹ siê dostawy z wiêkszej odleg³oœci. W odniesieniu do wirów najwy szej jakoœci dostawy pochodz¹ z regionu dolnoœl¹skiego i opolskiego, czêœciowo tak e warmiñsko-mazurskiego i podlaskiego. Najwy szej klasy wiry bywaj¹ dostarczane tradycyjnie kolej¹ nawet na odleg³oœæ km, a wiêc z Dolnego Œl¹ska czy rejonu Suwa³k, np. na rynek warszawski (tab. 11). wiry ni szych klas i czêœciowo mieszanki, poza sprzeda ¹ na rynku regionalnym, znajduj¹ w istotnej czêœci zbyt na rynkach s¹siednich regionów (np. kruszywa z województwa zachodniopomorskiego w Wielkopolsce, z Ma³opolski w Œwiêtokrzyskiem). Niewielkie obecnie znaczenie maj¹ dostawy wirów z krajów s¹siednich. Chodzi przede wszystkim o siêgaj¹cy niemal 1 mln t/r. import wirów z Niemiec do Polski zachodniej oraz niewielki import ze S³owacji i Ukrainy do województw Polski po³udniowo-wschodniej (tab. 11). Podsumowanie Wobec nierównomiernej lokalizacji zak³adów produkcji kruszyw wirowo-piaskowych w Polsce, zw³aszcza tych dostarczaj¹cych kruszywa najwy szej jakoœci ( wiry), szacuje siê, e ponad 30% ³¹cznego krajowego popytu na kruszywa wirowo-piaskowe (ale a ponad 60% w przypadku wirów) zaspokajane jest przez ich sprowadzanie z regionów bardziej intensywnej produkcji, w niewielkim stopniu tak e z importu (1,0 1,5 mln t/r.). Mimo wysokich kosztów transportu kruszyw, realizowanego g³ównie samochodami, a na wiêksze odleg³oœci i/lub w wiêkszym wymiarze kolej¹, wymiana ta dotyczy oko³o 1/3 kruszyw wirowo-piaskowych zu ywanych w kraju. Wci¹ jednak niektóre aglomeracje miejskie (m.in. Poznañ, ódÿ, Warszawa, Lublin) s¹ w bardzo wysokim stopniu (40 60%) zale ne od dostaw wirów spoza w³asnego regionu, a incydentalnie nawet z zagranicy. Mo liwoœci rozwoju produkcji kruszyw wirowo-piaskowych w pobli u centrów ich u ytkowania (szczególnie du ych aglomeracji miejskich i obszarów intensywnych inwestycji przemys³owych) s¹ ograniczone, lecz s¹ rozwijane tam, gdzie jest to mo liwe. Przyk³adem jest wzrost ich produkcji w województwie mazowieckim, ma³opolskim i pomorskim. Istotnym ograniczeniem jest rozmieszczenie bazy zasobowej kruszyw, a tak e zró nicowana dostêpnoœæ poszczególnych z³ó do eksploatacji ze wzglêdów œrodowiskowych czy z uwagi na kolizjê z kierunkiem zagospodarowania przestrzennego. Wielce prawdopodobny w nadchodz¹cych latach jest dalszy wzrost sprzeda y miêdzyregionalnej i wyd³u enie dróg transportu, a to wskutek wyczerpywania siê zasobów z³ó po³o onych bli ej du ych aglomeracji, przy uruchamianiu eksploatacji w regionach odleg³ych od tych centrów, m.in. w okolicach Suwa³k i Sokó³ki. Praca powsta³a w ramach projektu pt. Strategie i Scenariusze Technologiczne Zagospodarowania i Wykorzystania Z³ó Surowców Skalnych (Nr POIG /09), realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, lata , Priorytet 1, Dzia³anie 1.3, Poddzia³anie Projekty rozwojowe. 210

15 Literatura Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata Wyd. IGSMiE PAN Kraków, 2010 (oraz edycje wczeœniejsze). Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na Wyd. Pañstwowego Instytutu Geologicznego Warszawa, 2009 (oraz edycje wczeœniejsze). G³ówny Urz¹d Statystyczny, Dane statystyczne w zakresie produkcji kruszyw naturalnych ³amanych oraz budownictwa infrastrukturalnego. Galos K., Smakowski T., 2007 Gospodarka kruszywami naturalnymi wirowymi i piaskowymi w Polsce. [W:] Surowce mineralne Polski, Surowce skalne, Kruszywa mineralne, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.

16