RODZAJE I ZNACZENIE PSYCHOSPOŁECZNYCH WYMIARÓW TWORZĄCYCH SPECYFIKĘ ZESPOŁOWYCH GIER SPORTOWYCH

Prof. dr hab. Jacek Gracz Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu Temat I RODZAJE I ZNACZENIE PSYCHOSPOŁECZNYCH WYMIARÓW TWORZĄCYCH SPECYFIKĘ ZESPOŁOWYCH GIER SPORTOWYCH 1. Psychospołeczne wymiary sytuacyjne w zespołowych grach sportowych pojęcia podstawowe 1.1. W zespołowych grach sportowych czynności sportowe są w szczególny sposób usytuowane w określonym kontekście środowiskowo-społecznym i pozostają zawsze w ścisłej zależności dwustronnej: człowiek środowisko. Zależność ta bywa nazywana zależnością psychospołeczną, w odróżnieniu od prostej determinacji przyczynowej czy funkcjonalnej typu: bodziec reakcja (S R) [Dudek 1991, Eliasz 1993 i in.]. W ten sposób osiąga ona wymiar subiektywno-racjonalny, odnosząc się zarówno do aktywności ruchowej zawodników jak i do ich czynności psychicznych. Zaś czynności te są usytuowane jednocześnie w świadomości i sportowej praktyce społecznej, tworząc psychospołeczne wymiary sytuacji sportowej w grach zespołowych [Kmita 1976, Zamiara 1981, Zaleski 1991, Gracz 2001]. 1.2. Psychospołeczny wymiar wszelkiej aktywności ludzkiej znajduje odzwierciedlenie w licznych istniejących w psychologii koncepcjach działania [Tomaszewski 1985, Magnusson, Endler 1977, Skorny 1989, Magnusson 1990, Brzeziński, Kowalik 1991, Zaleski 1991 i in.] i w pełni odnosi się do różnorodnych form aktywności sportowej w tym także do zespołowych gier sportowych zwłaszcza w ich wyczynowej odmianie [Topolski 1989, Ulatowski 1996, Gracz 1998, 2001]. Wyczynowość sytuacji sportowej w grach zespołowych polega na tym, że gracz działa w warunkach niesprzyjających", w których zarówno przebieg czynności jak i ich 1

wynik muszą znajdować się na poziomie najlepszym z możliwych, gdy tymczasem do upragnionego celu dąży wielu pretendentów i zespołów, a tylko jeden z nich może zwyciężyć. W takich okolicznościach szczególnego znaczenia nabiera problem właściwej analizy i dobrej orientacji w sferze głównych wymiarów sytuacyjnych tworzących specyfikę zespołowych gier sportowych. Jego trafne rozwiązanie może być podstawą dobrego dopasowania" do tych wymiarów (typowych dla danej gry) czynności podejmowanych przez zawodnika. Dotyczy to zarówno treningu jak i samej rywalizacji sportowej. Należy sądzić, że dzięki dobrej orientacji w hierarchii wymiarów sytuacyjnych, zarówno trener jak i zawodnik zyskuje możliwość podjęcia właściwie ukierunkowanej modyfikacji wybranych właściwości psychoruchowych i psychicznych, ważnych z punktu widzenia wymiarów (wymogów) sytuacyjnych typowych dla zespołowych gier sportowych [Koszczyc 1989, Gracz 1998, 2001 Blecharz 2001, Herzig 2001]. 1.3. Zaproponowane podejście stwarza trenerom praktykom szerokie możliwości psychospołecznej penetracji zespołowych gier sportowych jako środowiska ich pracy szczególnie pomocna w tym względzie może być wspomniana już teoria czynności sytuacji Tomaszewskiego [1985]. Można sądzić, że stopień ogólności tej koncepcji całkowicie wystarcza do tego, aby dobrze pod względem psychospołecznym zanalizować niezwykle ważny, a zarazem atrakcyjny wycinek praktyki sportowej jaki stanowią zespołowe gry sportowe. Przedstawmy więc pokrótce choć zarys tej koncepcji. 1.4. Czynność wg Tomaszewskiego to takie celowe (intencjonalne) zachowanie sportowca (w odróżnieniu od jego zachowania reaktywnego), które zmierza do osiągnięcia określonego stanu rzeczy przez przekształcenie sytuacji istniejącej w zamierzoną. Tak rozumiana czynność może mieć dwie zasadnicze właściwości: po pierwsze, składa się z poszczególnych operacji, skupionych wokół zamierzonego celu sportowego (zadania) co oznacza, że czynność ma swój początek, określony przez sytuacje wyjściową oraz koniec określony przez osiągnięcie wyniku i po drugie, struktura czynności może się zmieniać stosownie do warunków, tak aby została utrzymana możliwość osiągnięcia zamierzonego przez sportowca wyniku. 1.5. Dla podkreślenia faktu, że czynności sportowca (podmiotu) mają swój przedmiot (cel), na który są skierowane i który pod ich wpływem ulega zmianom, można mówić o działaniu sportowym. Celem działania w sytuacji sportowej może być przekształcenie samego podmiotu lub sytuacji, które doprowadzi do osiągnięcia relatywnie wysokiej efektywności w planowaniu i realizacji zadań sportowych. Mówiąc o działaniu sportowym w zespołowych 2

grach sportowych mamy na myśli ciąg czynności skupionych wokół realizacji zadań długofalowych, odległych, których finalizacja następuje w okresie kilku tygodni, miesięcy, a nawet lat. Efektywne działanie sportowe w grach zespołowych byłoby zgodnie z koncepcją Tomaszewskiego takim przekształceniem sytuacji początkowej, przez wytrenowane czynności zawodników, graczy, które ma doprowadzić do osiągania sukcesu sportowego w zaplanowanej sytuacji końcowej. Sytuacja zaś jest to wzajemny układ stosunków zawodnika w określonym momencie czasu, z elementami jego środowiska (tu środowiska typowego dla zespołowych gier sportowych), którego on sam jako podmiot jest elementem wyróżnionym. Dodajmy jeszcze, że Tomaszewski zakłada, iż ukierunkowany przebieg czynności wiąże się z faktem antycypacji, zarówno sytuacji końcowej, jak i przebiegu samej tej czynności, która ma doprowadzić do przewidywanej sytuacji. Antycypowane czynności, które mają doprowadzić do zamierzonego celu, mogą być nazywane programem działania. Dla lepszego zrozumienia omawianej koncepcji ważne wydaje się jeszcze i to, że jeżeli gracz w określonej sytuacji sportowej wytwarza w sobie cel do osiągnięcia i program do wykonania, to można powiedzieć, że stawia on sobie zadanie. Sytuację, która ma ulec zmianie zgodnie z zadaniem będziemy nazywać sytuacją zadaniową. Do takich z pewnością należą sytuacje związane z realizacją celów sportowych w zespołowych grach sportowych. 1.6. Zaprezentowany powyżej teoretyczny model teorii czynności sytuacji, może mieć następującą postać: St p [ Z ( S O R ) W ] St k gdzie: sytuacja początkowa (St p ), z której wynika potrzeba przystosowania lub działania połączona jest z zaprojektowaną, jako wynik odpowiedniej czynności, sytuacją końcową (St k ) ciągiem zdarzeń, w których mechanizm regulacyjny przebiega z zasadniczym udziałem: podmiotu (O), zadań (Z) ukierunkowanych na osiągnięcie wyniku (W). Jak więc widać, sytuacja nie może być rozpatrywana bez określenia jej podmiotu, sytuacja jest zawsze czyjaś. Zadania zaś będą miały znaczenie bodźca (S) wywołującego określoną reakcję (R). Cytowany autor w opisie przedstawionej formuły działania stwierdza m.in.: W ramach stale zmieniającej się sytuacji u człowieka, uczestniczącego czynnie w biegu zachodzących w jego otoczeniu zdarzeń (St p St k ), kształtują się wypracowane przez niego zadania (Z), które ukierunkowują dalszy bieg aktywności człowieka na osiągnięcie 3

wyznaczonego w zadaniu stanu końcowego, czyli wyniku tej aktywności (Z W). Zadanie spełnia tę ukierunkowującą funkcję dzięki temu, że staje się ono układem odniesienia, ze względu, na który odczytywany jest sens zdarzeń zachodzących w otoczeniu człowieka. Dzięki uchwyceniu przez człowieka znaczenia czy sensu jakiegoś zdarzenia dla wykonywanego właśnie zadania, zdarzenie to staje się dla niego bodźcem (S) wywołującym określoną reakcję (R) [Tomaszewski 1985]. 1.7. Inaczej mówiąc, zawodnik może reagować na otoczenie w sposób wybiórczy i ukierunkowany. Jego zachowanie nabiera wówczas cech czynności, których poszczególne operacje składowe są wprawdzie reakcjami na bodźce, lecz tylko na niektóre z nich, na te, które mają dla niego znaczenie, bądź są przezeń wyszukane w całej masie bodźców przypadkowych. Mogą być też celowo sprowokowane. Wszystko to daje efekt przekształcenia sytuacji przez podmiot. Przydatność omawianej koncepcji czynności sytuacji, do opisu i objaśnienia działania w sytuacji sportowej typowej dla gier zespołowych polega przede wszystkim na ukazaniu, że działanie gracza jest ciągiem ukierunkowanych czynności zachowaniem celowym, a do jego opisu nie wystarcza już tradycyjna formuła behawiorystyczna: bodziec reakcja (S R), gdy tymczasem jest ona przede wszystkim wynikiem celowego (podmiotowego) działania (czynności), którego ramy i rodzaj określa zadanie sportowe oraz jego zaplanowany przez szkoleniowców i zawodników wynik. W naszym przypadku może nim być osiągnięcie planowanej sprawności ruchowej czy określonego celu sportowego. Niezwykle ważnym, a może najważniejszym elementem omawianego modelu działania jest jego podmiot, a więc w warunkach gier sportowych aktywności sportowej sam zawodnik ze swoimi indywidualnymi właściwościami psychofizycznymi. Poznanie i opisanie tych właściwości staje się niezbędne, a zarazem możliwe dzięki zastosowaniu dobrej teorii i wiarygodnych narzędzi diagnozy. Jednak warunkiem koniecznym dla pożytecznego wykorzystania tak zdobytej wiedzy będzie rozpatrywanie jej zawsze w zadaniowym kontekście sytuacji, związanej z aktywnością sportową typową dla danej gry. 2. Rodzaje i znaczenie psychospołecznych wymiarów tworzących specyfikę zespołowych gier sportowych Właściwa orientacja w sferze głównych wymiarów prototypu sytuacji sportowej w grach zespołowych może ułatwić dopasowanie do nich własnego działania zawodnika. 4

Może także polepszyć jego samoorientację i samokontrolę oraz gotowość startową [Maruszewski 1978, Tyszka 1991, Gracz, Sankowski 2007]. Dobrze zinternalizowany prototyp, zawierający najważniejsze informacje o właściwościach danej gry sportowej, powoduje, że gracz adekwatnie percepuje (spostrzega), a zarazem trafnie antycypuje (przewiduje) wszystko, co może zdarzyć się w danych warunkach i w danym momencie. Odnosi się to zarówno do treningu jak i właściwej rywalizacji sportowej. Dzięki takiej dobrej orientacji sytuacyjnej zyskuje on również możliwość podjęcia ukierunkowanej i rozłożonej w czasie podczas treningu, modyfikacji własnych dyspozycji psychofizycznych, stosownie do specyficznych wymogów danej gry sportowej. Dlatego też można sądzić, że opis i objaśnienie wymiarów prototypu sytuacji sportowej w grach zespołowych w znacznym stopniu poszerzy ogólną wiedzę na temat psychospołecznych uwarunkowań aktywności sportowej i przyczyni się do pogłębienia wiedzy fachowej wszystkich jej uczestników, tj. zawodników, trenerów, organizatorów sportu i innych. Bez dobrej orientacji hierarchii wymiarów tworzących specyfikę danej gry mało prawdopodobne jest osiągnięcie w omawianej dziedzinie oczekiwanego efektu przystosowawczego [Kowalik 1991], a w ślad za tym wysokiego wyniku sportowego. 2.1. Dodatkowym, ważnym efektem podejmowanej analizy psychospołecznych wymiarów wyczynowej sytuacji sportowej w grach zespołowych, będzie wskazanie na możliwość ustalenia indywidualnych prototypów dla poszczególnych kategorii gier. Należy bowiem przypuszczać, że sytuacje sportowe mogą różnić się między sobą poziomem nasycenia tworzących je wymiarów, w zależności do specyfiki danej gry. Wiedza na ten temat ma szczególne znaczenie w odniesieniu do wczesnego uprawiania sportu [Gracz, Sankowski 1995] oraz dla systemu naboru i selekcji sportowej [Mała Encyklopedia Sportu 1986, Ważny 1989 i in.]. Dobra orientacja w strukturze i funkcji, prototypu sytuacji sportowej charakterystyczna dla danej gry winna stać się udziałem nauczycieli i trenerów oraz w wielu przypadkach rodziców, kierujących młodego sportowca w tryby wyczynowego uprawiania gier sportowych. 2.2. Podjęcie problemu psychologicznej analizy wymiarów prototypu sytuacji sportowej w grach zespołowych pozwala w dalszej perspektywie na określenie ich związku z indywidualnymi(podmiotowymi) warunkami powodzenia sportowego. Właściwym krokiem na obranej drodze jest opracowanie teoretycznego modelu prototypu sytuacji sportowej w grach zespołowych oraz charakterystyka jego głównych wymiarów psychospołecznych. Dokonano tego na podstawie analizy znaczeniowej zbioru ponad 120 różnych pojęć, 5

stosowanych w literaturze fachowej do zdefiniowania istoty sportu wyczynowego jako sytuacji psychospołecznej. Następnie wybrano z nich te, które powtarzały się najczęściej i uporządkowano według podobieństwa znaczeń. W ten sposób powstały ogólne kategorie pojęć, opisujących najbardziej charakterystyczne, typowe wymiary sytuacji sportowej. Zakres znaczenia analizowanych pojęć oraz częstość ich występowania będzie podstawą dla ustalenia teoretycznego modelu psychospołecznych wymiarów prototypu wyczynowej sytuacji sportowej w dowolnej dziedzinie sportu w tym również w zespołowych grach sportowych. 3. Zasadnicze wymiary teoretycznego prototypu sytuacji sportowej charakterystyka ogólna Cytowane definicje sportu posłużyły do wyłonienia zbioru pojęć, określających ogólne wymiary sytuacji sportowej. Na tej podstawie prowadzonych badań wyłoniono następujące podstawowe psychospołeczne wymiary prototypowej sytuacji sportowej. Oto ich krótka charakterystyka: Maksymalizacja działania (MAX) oznacza zbliżanie się w działaniu do barier, granic możliwości zaangażowania fizycznych i psychicznych czynności sportowca, polega na przekraczaniu standardów i osiąganiu rekordów (transgresja), wiąże się z zastosowaniem najwyższej klasy sprzętu i urządzeń oraz doskonałym zapleczem psychomedycznym itp. Ruchowa aktywność (RUA) oznacza zaangażowanie motoryczne, dynamiczne lub statyczne o zróżnicowanym zakresie, związane ze specyficznymi przemianami metabolicznymi w organizmie, polega na aktywizowaniu poszczególnych cech motoryczności oraz zastosowaniu precyzyjnej i usystematyzowanej techniki ruchu, a także na działaniu całością lub częścią układu ruchowego, wiąże się ze zdrowotnością, wydolnością i sprawnością fizyczną, oznacza pobudzenie czynności psychoruchowych o określonym stopniu złożoności, przejawia się w nawykach ruchowych itp. Społeczny odbiór (SPO) oznacza zainteresowanie szerokiej opinii publicznej widowiskiem sportowym, oglądanie zawodów sportowych, sponsoring i reklamę, wskazuje na związek zachowania sportowca z zachowaniem widzów (facylitacja), oznacza popularność, wiąże się z poczuciem reprezentowania innych (przynależność grupowa), jest nacechowany oczekiwaniem pomyślnego wyniku sportowego itp. Trening długotrwały (TRD) oznacza trwałe obciążenie pracą bez bieżącej gratyfikacji a z myślą o przyszłych efektach, stanowi zbiór ćwiczeń wszechstronnie przygotowujących do udziału w zawodach, polega na uzyskiwaniu odpowiedniej formy sportowej, jest 6

związany z cyklami treningowymi, stymuluje rozwój odpowiednich dla danej dyscypliny sportu funkcji psychofizycznych, oznacza czas, w którym dochodzi się do poziomu wyczynowego - czas dochodzenia do wprawy itp. Współzawodnictwo (WSP) oznacza działanie w sytuacji sprzeczności interesów, rywalizację w grze o sumie zerowej, wiąże się ze stałą niepewnością co do realizacji zamierzeń, polega na przeciwdziałaniu na działanie przeciwnika, jest walką sportową, podejmowaną podczas zawodów, gdy kilku zawodników lub kilka zespołów ubiega o pierwszeństwo, współzawodnictwo to konkurencyjność w warunkach zróżnicowanego kontaktu z rywalem lub rywalami (bezpośredni i pośredni dystans społeczny), jest też okazją do zamanifestowania chęci zwyciężania innych, pokonywania przeszkód, ścigania się o pierwszeństwo itp. Uzyskane wyniki ilustruje ryc. 1 natężenie wymiarów sytuacji sportowej w skali 0-10 7.93 7.91 7.67 7.98 7.75 MAX RUA SPO TRD WSP 0.00 2.00 4.00 6.00 8.00 10.00 MAX - maksymalizacja działania RUA - ruchowa aktywność SPO - społeczny odbiór TRD - trening długotrwały WSP - współzawodnictwo Ryc. 1 Psychospołeczne wymiary prototypu wyczynowej sytuacji sportowej - ogółem 7

Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że najbardziej typowym wymiarem wyczynowej sytuacji sportowej, bez względu na rodzaj analizowanej kategorii sportu okazał się długotrwały trening (TRD), który jako taki według przyjętej dziesięciopunktowej skali uzyskał średnią wartość natężenia 7.98 pkt. W dalszej kolejności znalazła się maksymalizacja (MAX = 7.93 pkt.), aktywność ruchowa (RUA = 7.91 pkt.), współzawodnictwo (WSP = 7.75 pkt.) oraz społeczny odbiór (SPO = 7.67 pkt.). Dodajmy, że dla wszystkich wymiarów łącznie średnia wartość natężenia według przyjętej skali wyniosła 7.85 pkt., oraz że między wartościami przedstawionych wyżej średnich, nie stwierdza się statystycznie istotnego zróżnicowania według testu Kruskala- Wallis a H = 5.72, < 0.221. Jak widać wszystkie analizowane wymiary prawie jednakowo uczestniczą w tworzeniu omawianego prototypu. Taką konstatację można by uznać za prawdziwą o tyle, o ile realnie istniałaby jakaś uniwersalna sytuacja, typowa dla sportu wyczynowego w ogóle. Wydaje się jednak, że w praktyce, należałoby mówić raczej o konkretnej sytuacji sportowej, odnoszącej się do określonej dyscypliny lub przynajmniej grupy zbliżonych do siebie rodzajów sportu, w których ów teoretyczny, ogólny prototyp sytuacyjny mógłby znaleźć swoje rzeczywiste, a przez to, jak można sądzić, znacznie bardziej uzasadnione odwzorowanie. Dlatego też, naszym zdaniem, z punktu widzenia praktyki, poszukiwanie odrębnych prototypów sytuacyjnych, specyficznych dla poszczególnych dziedzin sportu lub pewnej ich kategorii także w grach zespołowych jest najwłaściwszą drogą dla właściwej oceny warunków skutecznego działania sportowego. Wydaje się bowiem, że na podstawie analizy specyficznych wymiarów dla danej kategorii sportu można z kolei podjąć próbę określenia najkorzystniejszego układu indywidualnych (podmiotowych) właściwości sportowca, które w tych konkretnych warunkach (wymiarach) zwiększają jego szansę na sukces sportowy. 8

Temat II WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI PSYCHICZNE ZAWODNIKA JAKO KRYTERIUM EFEKTYWNOŚCI DZIAŁANIA W ZESPOŁOWYCH GRACH SWPORTOWYCH ANALIZA PODMIOTOWO SYTUACYJNA 1. Zespołowe gry sportowe jako prototypowa sytuacja sportowa Pojęcie sytuacji bywa stosowane przez różnych autorów w różnym znaczeniu [Tomaszewski 1976, 1985, Mischel 1973, Magnusson 1981, Brzeziński, Kowalik 1991, Zaleski 1991 i in.]. Według Tomaszewskiego [1976] o czym już wspomniano sytuacją człowieka można nazwać układ jego wzajemnych stosunków z innymi elementami środowiska w określonym momencie czasu. Sytuacja ma więc trwały wymiar podmiotowoprzedmiotowy i nie można jej określić bez podania podmiotu. W rozważaniach o sytuacji mówi się też o różnych jej odmianach w zależności od przyjętych kryteriów klasyfikacyjnych [Biela 1995]. Jednym z nich jest rodzaj podstawowej dla danej sytuacji aktywności podmiotu, na przykład aktywności sportowej w grach zespołowych. Tak więc to co powiedziano na temat sytuacji w ogóle odnosi się w pełni do sytuacji w grach sportowych i w ten sposób sytuacja sportowa to wzajemny układ stosunków zawodnika w określonym momencie czasu z elementami jego środowiska, którego on sam jako podmiot jest elementem wyróżnionym. 1.1. Sytuacja sportowa w grach zespołowych jest zatem pewnym zamkniętym systemem podmiotowo-przedmiotowym, składającym się z zadań i czynności gracza oraz z warunków, w jakich czynności te przebiegają [por. Strelau i in. 1975, Matusewicz 1988, Ratajczak 1991]. Same czynności, w tym także czynności motoryczne, to takie zachowanie celowe (w odróżnieniu od zachowania reaktywnego), które zmierza do osiągnięcia określonego stanu rzeczy przez przekształcenie sytuacji sportowej istniejącej w danej grze w zamierzoną. Dodajmy, że na sytuację sportową w grach, ze względu na dominujący w niej aspekt motoryczno-zadaniowy, składać się będą szczególnie te warunki otoczenia i właściwości samego gracza, które mogą mieć istotny wpływ na wybór zadania sportowego i pomyślny przebieg jego realizacji. 9

1.2. To, że sytuacja sportowa stanowi określony system relacji zachodzących między zawodnikiem a otoczeniem, wynika w znacznej mierze ze społecznej istoty sportu jako widowiska. Sytuacja sportowa w grach sportowych jest w ten sposób w szczególnym sensie typowa, to znaczy względnie dobrze rozumiana przez wszystkich jej uczestników: graczy, którzy liczą na zwycięstwo i nagrodę, żądnych wrażeń widzów, zainteresowanych przebiegiem i wynikiem rywalizacji sportowej, a także trenerów i organizatorów zawodów sportowych, oczekujących potwierdzenia słuszności założeń treningowych czy rozwiązań organizacyjnych. Wszyscy oni silnie angażują się w przewidywanie tego, co zawodnik może zrobić w danych warunkach [Malczewski 1971, Bachleda 1985, Patmore 1986, Blecharz 2000]. W ten sposób powstają psychospołeczne standardy sytuacji sportowej w grach zespołowych. Przez wielokrotne powtarzanie się sytuacji sportowej, dochodzi do stabilizacji jej wewnętrznej organizacji i względnej stałości trzech podstawowych tworzących ją elementów, tj. zadań, czynności i warunków [por. Tomaszewski 1976]. Dzieje się tak m.in. dlatego, że po pierwsze, zadania sportowe w grach stale skupiają się wokół dążenia do coraz lepszych wyników, co nadaje jej cechy sytuacji dążenia do sukcesu, a więc takiej, w której szeroko rozumiany, także materialny sukces jest podstawową miara wartości [Reykowski 1970, Sankowski 2001]. Po drugie, czynności gracza, zarówno w fazie przygotowawczej (treningowej), jak i w walki sportowej, są zaprogramowane i prowadzone według ustalonych i powtarzających się zasad działania, w którym jak wspomniano istotna rola przypada jego sferze ruchowej. Wreszcie, po trzecie, dlatego że warunki, w jakich działa zawodnik tworzą względnie stały układ elementów środowiskowo-społecznych, które są ściśle powiązane ze sferą jego przeżyć psychicznych. Odnosi się to szczególnie do społecznego kontekstu wyczynowej aktywności w grach sportowych, wyznaczanego przez typowe dla sportu reguły postępowania, tj. działania rywalizacyjne oraz wewnętrzne przyzwolenie na żywy, a zarazem oceniający odbiór społeczny, a także wysokie nagrody pieniężne. 1.3. Wymienione wymiary sytuacji sportowej w grach sportowych będą więc w pewnym sensie równocześnie własnością gracza, należąc do sfery jego doznań i czynności psychicznych i psychoruchowych, jak i otoczenia, w którym są osadzone. Dzięki temu tworzy się psychospołeczny prototyp sytuacji sportowej w grach zespołowych, składający się (1) z uporządkowanej, mocą konwencji, realności zewnętrznej oraz (2) z jej subiektywnej oceny, dokonywanej przez zawodników, którzy w niej uczestniczą, oceny należącej do sfery realności psychologicznej [por. Zaleski 1991]. 10

1.4. Zwrócenie uwagi na zjawisko prototypowości (specyficzności) wymiarów sytuacji sportowej w grach zespołowych wydaje się tym bardziej uzasadnione, że posiada on jednocześnie znamiona sytuacji silnej, w której minimalizowane są alternatywne sposoby postępowania, miedzy innymi przez stosowanie w sportowej aktywności graczy odpowiednich regulaminów i przepisów. Także wymagania i wskazówki dotyczące kierunku i zakresu podejmowanych czynności treningowych i związanych z zawodami są w niej silnie określone zewnętrznie i stabilne [Mischel 1977, Matusewicz 1988, Kowalik 1991, Gracz 2001]. Naturalnym ułatwieniem dla dobrej orientacji w tym złożonym układzie interakcji (podmiot / zadanie / warunki) może być fakt, że w procesie treningu w grach sportowych, a także przez liczne straty kontrolne oraz zawody, prototyp sytuacji sportowej w grach utrwala swoją wewnętrzną organizację, podwyższając stopień zgodności realności zewnętrznej i psychologicznej. Proces, o którym mowa ma tym większe znaczenie, że sytuacje sportowe w grach zespołowych posiadają z reguły charakter dymensjonalny (składają się z kilku wymiarów) i orientacja sytuacyjna gracza może być przez to znacznie utrudniona, jeśli nie będzie miał on ukształtowanego w sobie, właściwego prototypu sytuacji, w której zwykle przychodzi mu działać lub, gdy prototyp ten będzie niespójny. Dlatego ważne dla efektywności działania w zespołowych grach sportowych wydaje się dokładne określenie i systematyczne kształtowanie u zawodników dobrze zinternalizowanego prototypu wymiarów sytuacyjnych specyficznych dla danej gry sportowej. Rola taka przypada głównie trenerom, a następnie współkolegom i organizatorom sportu. 2. Empiryczny prototyp wyczynowej sytuacji sportowej w wybranych grach zespołowych Aby określić natężenie poszczególnych wymiarów w tworzących specyfikę zespołowych gier sportowych przeprowadzono badanie z zastosowaniem skali opracowanej na podstawie teoretycznej analizy prototypu wyczynowej sytuacji sportowej (załącznik). 2.1. Przystępując do określenia psychospołecznych wymiarów tworzących specyfikę zespołowych gier sportowych trzeba stwierdzić, że fenomen gier polega, przede wszystkim na ich niezwykłej wszechstronności. Łączą one bowiem w sobie, jednocześnie perfekcyjną technikę różnorodnych zagrań, ze znaczną szybkością działania, dużą wytrzymałością i siłą oraz wysoką koordynacją ruchów. Aktywność ruchowa graczy jest swoistą sumą, harmonijnie 11

współdziałających wielu cech motorycznych. Im wyższy, a zarazem bardziej wyrównany poziom tych cech, tym większa możliwość rozwoju sportowego w grach zespolowych. W strukturze czynności ruchowych zawodników gier wyróżnia się obok ruchów lokomocyjnych, typowych dla tej dziedziny, także ruchy manipulacyjne, związane z koniecznością równoczesnego panowania nad piłką, czasami i rakietą, zwykle w pełnym biegu, podskoku czy wypadzie [Reilly, Hughes, Lees 1995] 2.2. Analizowanie gier od strony techniczno - ruchowej jest jednak, trzeba o tym pamiętać, widzeniem tylko wycinka rzeczywistości. Bardzo szczególną rolę odgrywa w nich sfera złożonych zjawisk psychicznych. Bowiem bez odpowiedniego zmysłu taktycznego oraz zdolności przewidywania zagrań rywali, a także wysokiej wydolności psychicznej trudno liczyć na sukces w grach portowych [Gallway 1976, Reilly i in. 1995] Jest tak m.in. dlatego, że taktyka współzawodniczenia w grach polega na zaskakiwaniu niespodziewanym działaniem, na wprowadzaniu rywali w błąd, na stosowaniu różnorodnych elementów technicznych, odpowiednio do sytuacji, a nieraz wbrew tej sytuacji, by wykorzystać słabości i błędy rywali narzucając im własny styl gry [Żarek 1991, Naglak 1996]. Sprzyjają temu specyficzne reguły danej gry sportowej, które pozwalają na działania nowatorskie, a także określono przestrzeń ograniczającą pole gry. 2.3. Przedstawiona krótka charakterystyka gier ma na celu lepsze zrozumienie istoty natężenia i wzajemnego powiązania między specyficznymi wymiarami, tworzącymi prototyp wyczynowej sytuacji sportowej w tych dyscyplinach. Jak to wynika z badań za najbardziej typowy dla badanych gier (tu piłka nożna i tenis) badani sędziowie kompetentni uznali wymiar określony jako odbiór społeczny (SPO). Uzyskał on średnią wartość skalową 8.56 pkt., przewyższającą w sposób statystycznie istotny ( < 0.05) wartości średnie dwóch spośród czterech pozostałych komponentów, tj. maksymalizację (MAX) i współzawodnictwo (WSP). Drugą pod względem wielkości wartość średnią osiągnął w omawianym prototypie komponent długotrwałego treningu (TRD = 8.32 pkt.), a w dalszej kolejności znalazła się aktywność ruchowa (RUA = 8.29 pkt.), współzawodnictwo (WSP = 7.79 pkt.) i maksymalizacja (MAX = 7.37 pkt.). Ogólne zróżnicowanie między średnimi wynosiło według H = 24.49, < 0.001. 12

Ryc. 2 Natężenie psychospołecznych wymiarów sytuacyjnych w wybranych dyscyplinach sportu 13

Mówiąc o odbiorze społecznym (SPO), jako specyficznym wymiarze wyczynowej sytuacji w grach sportowych, mamy na myśli nie tylko ich znaczną popularność przejawiającą się w zainteresowaniu mediów i szerokiej publiczności na świecie, lecz także fakt, że w odbiorze społecznym gier dostrzec można szczególnego rodzaju formę identyfikacji, czy nawet empatii [Reykowski 1992], która występuje pomiędzy widzami a uczestnikami gry. Można sądzić, że to właśnie owa specyficzna więź emocjonalna, przyciąga na stadiony fanów tych dyscyplin sportu. Przy okazji widowiska powstaje bowiem, swoisty efekt audytorium [Kowalik, Olszewska 1988, Zimbardo, Ruch 1988]. Gracze i widzowie tworzą, w takim stopniu rzadko występującą w sporci, jedność przeżyć i myśli. Wydaje się, że zawodnicy odczuwają reakcje widzów niemal w każdym momencie gry, w sposób bardzo bezpośredni. Można więc w tym przypadku mówić o sytuacji utrudnienia, bądź ułatwienia, zgodnie z regułami facylitacji społecznej [Zajonc 1965, Matusewicz 1988, Doliński, Szmajke 1991, Agnew, Carron 1994]. 3. Wybrane właściwości psychiczne zawodnika jako kryterium efektywnego działania w zespołowych grach sportowych temperament i motywacja Opisany wyżej zbiór specyficznych wymiarów tworzących prototyp sytuacyjny w zespołowych grach sportowych powoduje, że od gracza będzie się oczekiwać przede wszystkim umiejętności działania w warunkach stałej publicznej oceny, wyrażonej nie tylko po zakończeniu rywalizacji, lecz także w trakcie gry, przy okazji pojedynczego zagrania. W ten sposób zawodnik wystawia się na dziesiątki, a nawet setki ocen w trakcie jednego meczu, co wymaga od niego dużej stabilności układu nerwowego. Wśród pierwszoplanowych wymogów stawianych wobec właściwości psychicznych zawodników gier, przez specyficzny układ omawianych wcześniej psychospołecznych wymiarów, tworzących prototyp sytuacyjny w tej kategorii sportu należy także wymienić, zgodnie z uzyskanymi wynikami badań, zdolność do działania w warunkach długotrwałego treningu. W praktyce może to oznaczać konieczność cierpliwego wykonywania, w ciągu kilku lub kilkunastu lat określonych powtarzających się ćwiczeń, często w warunkach odroczonej gratyfikacji w oparciu o motywację wewnętrzną [Widerszal-Bazyl 1978, Dracz 1978, Weber 1985, Christmass i in. 1986]. 3.1. Podobnie wysokie wymagania jak, w opisanej tu sferze odbioru społecznego i tolerancji na długotrwały trening, stawiane są jak już wspomniano wobec ruchowej aktywności zawodników gier. Znaczna wszechstronność i złożoność nawyków ruchowych w 14

zespołowych grach sportowych, to warunek konieczny dla sprostania wymogom stawianym przez specyficzne wymiary sytuacyjne w tej dziedzinie. Za wszystkie wyżej wymienione właściwości odpowiada w znacznej mierze typ układu nerwowego czyli temperament gracza. Wśród wymiarów specyficznych dla wyczynowej sytuacji w grach sportowych mniejsze znaczenie, mogą mieć maksymalizacja działania (MAX) i współzawodnictwo (WSP). Przesądzają o tym - jak się wydaje - po pierwsze większe zaangażowanie techniki niż natężenie siły wśród cech nawyków ruchowych w grach, a po drugie rozłożony w czasie i przestrzeni społecznej a często pośredni charakter rywalizacji. Wszystko to sprawia, że współzawodnictwo w grach zespołowych to proces w znacznej mierze uwewnętrzniony wymagający długotrwałego napięcia i obciążający cząstkowo wszystkich graczy [Gallwey 1976, Loehr 1991]. Problem udziału wymiaru współzawodnictwa (WSP) w prototypie wyczynowej sytuacji w grach sportowych jest jednak z pewnością znacznie bardziej złożony i wymagałby głębszej analizy. Jednak w tym wypadku kluczowa wydaje się właściwa motywacja zawodników tworzących zespół ściśle współpracujących ze sobą ludzi. 4. Prototypowe wymiary sytuacyjne a właściwości psychiczne zawodników w zespołowych grach sportowych podsumowanie Na podstawie wyników prowadzonych badań można dokonać pewnych uogólnień dotyczących powiązań między wymiarami sytuacyjnymi a cechami zawodników w kontekście aktywności działania sportowego w grach zespołowych. Strukturę prototypowej wyczynowej sytuacji sportowej w grach zespołowych tworzą istotnie różniące się natężeniem, określone grupy wymiarów, wśród których główna rola przypada (a) odbiorowi społecznemu, (b) długotrwałemu treningowi i (c) aktywności ruchowej, a drugoplanowa (d) maksymalizacji działania i (e) współzawodnictwu. Potwierdza to ogólny poziom zróżnicowania mierzony według testu H = 24.49, < 0.01. Powyższy układ może oznaczać istnienie swoistej hierarchii wśród wymogów stawianych wobec zawodników wyczynowo uprawiających gry sportowe. Do czynników pierwszego stopnia można zaliczyć: społeczny odbiór, długotrwały trening i wymóg wszechstronnej aktywności ruchowej, zaś do drugiego stopnia maksymalizację działania i współzawodnictwo. W związku z dominacją odbioru społecznego, jako specyficznego wymiaru w wyczynowej sytuacji w grach należy sądzić, że dobry zawodnik w tej dziedzinie to przede wszystkim człowiek sceny - homo theatralis, wykazujący znaczny poziom empatii i 15

facylitacji społecznej dobrze znoszący efekt audytorium [Reykowski 1976], o przewadze otwartości społecznej nad zachowaniami introwertywnymi o niskiej reaktywności temperamentalnej. Znaczącym wymogiem prototypu sytuacyjnego w grach jest konieczność poddania się długotrwałemu treningowi. Spełnienie tego wymogu można uznać za istotniejszy warunek wysokiej efektywności działania graczy. Mogą mu sprostać tylko ci z nich, którzy wykazują szczególne zdolności do wielokrotnego powtarzania określonych czynności, bez przechodzenia w stan zmęczenia czy znużenia, co w znacznej mierze zależy od określonych cech układu nerwowego temperamentu [Strelau 1985, Zawadzki 1991, Sankowski 199]) oraz ci, którzy potrafią sprawnie działać w sytuacji odroczonej gratyfikacji, a więc sportowcy o wysokiej motywacji osiągnięć [Widerszal-Bazyl 1978]. Dobry gracz, jak to wynika z rangi przypisanej w tej kategorii sportu aktywności ruchowej, to także wszechstronny atleta, potrafiący wykazać się wysokim poziomem ogólnej sprawności ruchowej, częstokroć znacznie zróżnicowanej sytuacyjnie w zakresie zaangażowania cech motoryki. 16

Skala Wymiarów Sytuacji Sportowej (SWSS) * Data badania... Płeć... Uprawiana dyscyplina... Staż trenerski - instruktorski... Staż zawodniczy... Wiek... Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę, podanych tu w kolejności alfabetycznej, prototypowych wymiarów wyczynowej sytuacji sportowej. Prosimy, aby na tej podstawie oraz w oparciu o własną wiedzę ocenić na zamieszczonych obok skalach stopień natężenia każdego z wyróżnionych wymiarów w określonej kategorii sportu. Wartość 10 oznacza natężenie najwyższe, a 0 całkowity jego brak w prototypie psychospołecznym danej dyscypliny. I. M a k s y m a l i z a c j a d z i a ł a n i a - oznacza zbliżanie się w działaniu do barier, granic możliwości zaangażowania fizycznych i psychicznych czynności sportowca, polega na przekraczaniu standardów i osiąganiu rekordów (transgresja), wiąże się z zastosowaniem najwyższej klasy sprzętu i urządzeń oraz doskonałym zapleczem psychomedycznym itp. II. R u c h o w a a k t y w n o ś ć - oznacza zaangażowanie motoryczne, dynamiczne lub statyczne o zróżnicowanym zakresie, związane ze specyficznymi przemianami metabolicznymi w organizmie, polega na aktywizowaniu poszczególnych cech motoryczności oraz zastosowaniu precyzyjnej i usystematyzowanej techniki ruchu, a także na działaniu całością lub częścią układu ruchowego, wiąże się ze zdrowotnością, wydolnością i sprawnością fizyczną, oznacza pobudzanie czynności psychoruchowych o określonym stopniu złożoności, przejawia się w nawykach ruchowych itp. III. S p o ł e c z n y o d b i ó r - oznacza zainteresowanie szerokiej opinii publicznej widowiskiem sportowym, oglądanie zawodów sportowych, sponsoring i reklamę, wskazuje na związek zachowania sportowca z zachowaniem widzów (facylitacja), oznacza popularność, wiąże się z poczuciem reprezentowania innych (przynależność grupowa), jest nacechowany oczekiwaniem pomyślnego wyniku sportowego itp. IV. T r e n i n g d ł u g o t r w a ł y - oznacza trwałe obciążenie pracą bez bieżącej gratyfikacji a z myślą o przyszłych efektach, stanowi zbiór ćwiczeń wszechstronnie przygotowujących do udziału w zawodach, polega na uzyskiwaniu odpowiedniej formy sportowej, jest związany z cyklami treningowymi, stymuluje rozwój odpowiednich dla danej dyscypliny sportu funkcji psychofizycznych, oznacza czas, w którym dochodzi się do poziomu wyczynowego - czas dochodzenia do wprawy itp. V. W s p ó ł z a w o d n i c t w o - oznacza działanie w sytuacji sprzeczności interesów, rywalizację w grze, w której zwycięstwo jednego lub jednych, powoduje przegraną pozostałych, wiąże się ze stałą niepewnością co do realizacji zamierzeń, polega na przeciwdziałaniu na działanie przeciwnika, jest walką sportową, podejmowaną podczas zawodów, gdy kilku zawodników lub kilka zespołów ubiega o pierwszeństwo, współzawodnictwo to konkurencyjność w warunkach zróżnicowanego kontaktu z rywalem lub rywalami (bezpośredni i pośredni dystans społeczny), jest też okazją do * Opracowanie Skali Jacek Gracz z Zakładu Psychologii AWF w Poznaniu. 17

zamanifestowania chęci zwyciężania innych, pokonywania przeszkód, ścigania się o pierwszeństwo itp. Sport wyczynowy - psychospołeczny prototyp sytuacyjny Proszę wpisać rodzaj ocenianej dyscypliny lub dyscyplin sportowych: A **... B... C... D... Wymiary sytuacyjne: Stopień natężenia komponentu: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 I. Maksymalizacja 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 II. Ruchowa aktywność 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 III. Społeczny odbiór 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 IV. Trening długotrwały 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 V. Współzawodnictwo ** Symbole literowe A, B, C, D oznaczające dyscyplinę sportu, proszę wpisać na poszczególnych skalach (I, II, III, IV, V) przy wybranym przez siebie stopniu natężenia wymiaru. Cyfra 10 oznacza najwyższy stopień natężenia wymiaru, a 0 całkowity brak tego wymiarów ocenianej dyscyplinie. 18

Temat III TEMPERAMENT, PRÓBA DIAGNOZY I REGULACJI W PROCESIE PSYCHOLOGICZNEGO TRENINGU SPORTOWCA 1. Temperament i jego związki z aktywnością sportową wprowadzenie Badacze problemu temperamentu, począwszy od Hipokratesa (V wiek p.n.e.), który wprowadził termin temperament do nauki i Galena (II w. n.e.) kontynuatora idei temperamentu, różnie rozumieli jego istotę. W większości koncepcji zwraca się uwagę na pewne wspólne dla przejawów temperamentu względnie trwałe właściwości osobnicze. Przejawiają się one głównie w przebiegu na szybkość i siłę czynności ruchowoemocjonalnych jednostki. Są to zatem głównie formalne aspekty działania takie jak szybkość, intensywność i dynamika. To właśnie w nich wyraża się temperament. Grecki lekarz Galen (II w.n.e.) nawiązując do koncepcji Hipokratesa (IV w.p.n.e.) o czterech organicznych sokach (krwi, żółci, flegmie, czarnej żółci) wypełniających istotę ludzką, których odpowiednia proporcja (temperamentum) w organizmie może być źródłem aktywności lub bierności, a nawet zdrowia lub choroby, opracował pierwszą teorię temperamentu. Opisał on szczegółowo cztery podstawowe typy temperamentu, w zależności od tego, który sok dominował (występował w nadmiarze) w organizmie. Typom tym nadał następujące nazwy: 1. sangwinik (łac. sanguis krew), 2. flegmatyk (gr. phlegma flegma), 3. choleryk (gr. chole żółć), 4. melancholik (gr. melas chole czarna żółć). Neurofizjolog rosyjski I. Pawłow jako pierwszy sformułował myśl, że u podstaw temperamentu leżą pewne właściwości funkcjonalne systemu nerwowego. Wysunął hipotezę, że stwierdzona w wielu badaniach różnorodność w przebiegu czynności odruchowowarunkowych u ludzi i zwierząt zależy od pewnych podstawowych właściwości procesów nerwowych pobudzenia i hamowania. Tymi właściwościami według Pawłowa [1952] są: siła procesów nerwowych, pobudzania i hamowania, równowaga tych procesów, 19

ruchliwość procesów nerwowych. Pierwsza z wymienionych właściwości - siła procesów nerwowych (pobudzania i hamowania) jest według Pawłowa najistotniejszą cechą układu nerwowego. Siła procesu pobudzenia to według Pawłowa zdolność układu nerwowego (komórki nerwowej) do reagowania proporcjonalnego do siły bodźca. Silnego i adekwatnego reagowania na bodźce silne oraz zdolnością do efektywnego reagowania na bodźce silne i długotrwałe (bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego). Siła pobudzenia może przejawiać się np. w zdolności do długotrwałego wysiłku bez odpoczynku, związanego np. z treningiem sportowym lub pracą zawodową. Na podstawie badań stwierdzono, że osobnicy o dużej sile procesu pobudzenia charakteryzują się: małą podatnością na zmęczenie, brakiem potrzeby dłuższego odpoczynku, stopniowym wciąganiem się do pracy, sprawnym działaniem bez konieczności uprzedniego sporządzania planu pracy. Ryc. 1 Krzywa efektywności działania u osób o zróżnicowanej sile układu nerwowego. 20

Siła procesu hamowania jest funkcjonalną wydolnością układu nerwowego (komórki nerwowej) w zakresie hamowania procesów nerwowych. Wyraża się ona w łatwości i trwałości powstrzymywania się od reakcji na działające bodźce. Innymi słowy, osoby o dużej sile w zakresie procesu hamowania reagują adekwatnie do siły wewnętrznych bodźców hamujących, nawet wtedy, kiedy pobudzenia zewnętrzne są silne lub długotrwałe. Drugą właściwością układu nerwowego, wynikającą bezpośrednio z jego siły (pobudzania i hamowania) jest równowaga procesów nerwowych. Równowaga procesów nie jest samodzielną cechą układu nerwowego. Jest to właściwość wtórna, która wyraża się w stosunku siły procesów pobudzenia do siły hamowania. W przypadku występowania równowagi, mówimy o typie zrównoważonym. Natomiast przy jej zakłóceniu, mamy do czynienia z typem niezrównoważonym (przewaga pobudzenia nad hamowaniem). Trzecia z właściwości układu nerwowego ruchliwość jest zdolnością procesów nerwowych (komórki nerwowej) do przechodzenia od pobudzeniu do hamowania i na odwrót. Właściwość ta wiąże się ponadto z szybkością powstawania i zanikania procesów nerwowych, co wyraża się w ich tzw. labilności. Innymi słowy można stwierdzić, że ruchliwość procesów nerwowych uzewnętrznia się w szybkości i adekwatności oraz zmienności reagowania jednostki na szybko i niespodziewanie zmieniające się sytuacje. Dzięki odpowiedniej kombinacji zasadniczych cech układu nerwowego określany jest zdaniem Pawłowa tzw. typ układu nerwowego. Biorąc za punkt wyjścia siłę układu nerwowego w zakresie pobudzenia, wyróżnił on silny i słaby typ układu nerwowego. Równowaga między procesami pobudzenia i hamowania stanowi podstawę dalszego podziału, ale wyłącznie typów silnych na zrównoważone i niezrównoważone. Typ niezrównoważony charakteryzuje się przewagą procesu pobudzenia nad hamowaniem. Wreszcie typy silne zrównoważone występują w dwóch odmianach: jedną z nich stanowi typ ruchliwy, a drugą powolny. Kryterium tego ostatniego rozróżnienia jest zatem ruchliwość procesów nerwowych. Pawłow zwrócił też uwagę, że cztery wydzielone przez niego typy układu nerwowego odpowiadają częściowo, co do charakterystyki zachowania starożytnej klasyfikacji temperamentów Hipokratesa-Galena. W typologii Pawłowa wyróżniono zatem: typ silny, zrównoważony, ruchliwy sangwinik typ silny, zrównoważony, powolny flegmatyk typ silny, niezrównoważony z przewagą pobudzenia choleryk 21

typ słaby melancholik. Układ Nerwowy silny słaby (melancholik) zrównoważony niezrównoważony (choleryk) powolny (flegmatyk) ruchliwy (sangwinik) Ryc. 2 Typy układu nerwowego wg I. Pawłowa (1954) jako podstawa temperamentu. 1.1. Opis typów temperamentu Osoby reprezentujące wymienione cztery typy temperamentu różnią się pod względem właściwości zachowania i podejmowanych czynności. Różnice te dotyczą przede wszystkim zdolności przystosowawczych poszczególnych typów nie zaś postaw i sfery wartości jednostki. W ogólnym ujęciu typy te można scharakteryzować w następujący sposób: Sangwinik jest człowiekiem pogodnym, łatwo dostosowującym się do zmiennych warunków życia. Ożywiony i czynny w sytuacji, gdy pobudza go otoczenie. W sytuacji bezbodźcowej (monotonnej) przejawia tendencję do zanikania aktywności. U sangwinika nawet w niesprzyjających warunkach trudno jest wywołać zaburzenie działalności. Jest typem zdrowym i odpornym, najlepszym przystosowawczo. Przejawia żywą mimikę i bogatą gestykulację. Przeżycia jego są na ogół zrównoważone, choć niezbyt silne i niekiedy przesadnie uzewnętrznione. Mowa sangwinika jest szybka i wyraźna, 22

zrównoważona i płynna. Wykazuje zazwyczaj szerokie, choć niezbyt głębokie zainteresowania. Źle znosi warunki pracy monotonnej. Szybko uczy się w początkowych fazach opanowywania ruchu, gorzej jest z doskonaleniem, zwłaszcza elementów wymagających wielokrotnego powtarzania. Flegmatyk jest obok sangwinika jednym z typów dobrze przystosowanych do życia. Duża siła i zrównoważenie procesów nerwowych powoduje, że jest to typ odporny na różne niekorzystne sytuacje. Pod względem ruchliwości jest typem przeciwstawnym w stosunku do sangwinika. Jego powolność utrudnia przystosowanie się do szybko zmieniających się sytuacji. Reakcje flegmatyka są spokojne, oszczędne i wydłużone w czasie. Mowa flegmatyka jest powolna, bez patosu i gestykulacji. Przeżycia na ogół spokojne i niewyraźnie uzewnętrznione. Uchodzi za człowieka zimnokrwistego. Dobrze przystosowuje się do warunków pracy monotonnej. W początkowej fazie tempo uczenia się ruchu jest u flegmatyka wolne, jednak wykazuje wytrwałość w fazie doskonalenia. Choleryk charakteryzuje się przewagą procesu pobudzenia nad hamowaniem. W związku z tym z łatwością przychodzą mu wszelkie działania, lecz z trudnością powstrzymuje się przed reakcją (np. werbalną) bądź podjęciem czynności w sytuacji, gdy taka reakcja jest niewskazana. Wykazuje dużą energię życiową. Chętnie przewodzi i kieruje, niechętnie podporządkowuje się poleceniom. Lubi błyszczeć na tle innych. Brak opanowania, gwałtowność i wybuchowość reakcji mogą utrudnić współdziałanie z nim. Przejawia przystosowanie typu boksera niszczącego napotykane przeszkody. Mowa u choleryka jest szybka, często nierówna. W sytuacjach trudnych, wymagających opanowania jest niespokojny aż do zmęczenia, a nawet depresji. Może przejawiać skłonności do stanów nerwicowych. Melancholik wykazuje małą wydolność układu nerwowego oraz wysoką jego wrażliwość. Zwyczajna dla innych typów poziom pobudzenia, dla melancholika może okazać się zbyt intensywny, doprowadzając do silnego zmęczenia oraz wystąpienia w jego układzie nerwowym stanu hamowania ochronnego, przejawiającego się najczęściej w bierności zachowania. Melancholik nie wytrzymuje silnego i/lub długotrwałego pobudzenia, jest mało odporny na sytuacje stresowe. Częste zmiany warunków życia lub pracy wpływają dezorganizująco na jego zachowanie. Ma trudności w przejawianiu inicjatywy, a także nawiązywaniu kontaktów z innymi, jest dobrym wykonawcą poleceń. Lubi spokój. Pod wpływem trudnych warunków jest podatny na zaburzenia nerwicowe. Mowa melancholika jest zazwyczaj cicha i powolna. W przeciwieństwie do choleryka 23

przejawia przystosowanie typu zając, wcześniej niż inni wyczuwa możliwe przeszkody czy zagrożenia i umiejętnie je omija. Każdy z zaprezentowanych wyżej typów temperamentu posiada swoją specyfikę. Nie oznacza to, że jeden z nich jest lepszy, a inny gorszy. Należy zaznaczyć, że typy czyste w praktyce występują rzadko. Konkretne osoby najczęściej reprezentują typy pośrednie, w których może występować jedynie częściowa przewaga jednego nad drugim. 2. Koncepcja temperamentu według J. Strelaua Temperament to względnie stałe cechy organizmu, pierwotnie biologicznie zdeterminowane, przejawiające się w formalnych cechach zachowania, tj. w jego poziomie energetycznym oraz charakterystyce czasowej reakcji [Strelau 1985]. Twierdzenie o względnej stałości cech temperamentu oznacza, że nie zmienia się on zasadniczo w ciągu życia jednostki. Mówiąc o cechach formalnych, mamy na myśli fakt, że temperament przejawia się głównie w dynamice czynności jednostki, niezależnie od ich treści i ukierunkowania. Temperament uzależniony od struktury i funkcji organizmu może być traktowany jako pewna dyspozycja, tj. trwała właściwość, dzięki której czynności psychiczne czy psychomotoryczne powstają łatwiej bądź trudniej, wolniej lub szybciej, są słabsze lub silniejsze. Mówiąc o poziomie energetycznym mamy na myśli charakterystyczny dla poszczególnych jednostek sposób gromadzenia i rozładowywania własnej energii, który przejawia się w wielkości reakcji i intensywności działań. Odpowiednio do tego w poziomie energetycznym zachowania wyodrębniane są dwie podstawowe cechy, tj. reaktywność i aktywność zachowania. Poziom reaktywności i aktywności właściwy danej osobie ocenia się przez porównanie intensywności jej reakcji z wielkością reakcji innych osób na działanie tego samego bodźca. 24

Ryc. 3 Model intensywności (wielkości) reakcji u jednostek wysokoreaktywnych i niskoreaktywnych [wg Strelau 1985] Reaktywność stanowi cechę, która z jednej strony przejawia się we wrażliwości (zmysłowej, emocjonalnej) jednostki, z drugiej natomiast w jej wydolności. Reaktywność jest tym większa, im słabszy jest bodziec wywołujący ledwie dostrzegalną reakcję (im większa jest wrażliwość). Odwrotnością wrażliwości jest tzw. odporność, czy wydolność, tj. zdolność adekwatnego reagowania na bodźce silne, długotrwałe lub często powtarzające się. Reaktywność przejawia się przede wszystkim w sytuacjach, w których jednostki reagują bezpośrednio na określone bodźce. Jednostki wysokoreaktywne wyposażone są w mechanizm fizjologiczny wzmagający stymulację, dzięki czemu określone bodźce, pochodzące zarówno z zewnątrz, jak i z wnętrza organizmu, wywołują u tych osób reakcje silniejsze niż u jednostek niskoreaktywnych. Osoby niskoreaktywne posiadają mechanizm tłumiący stymulację, co powoduje, że bodźce o określonej sile wywołują u nich słabsze reakcje niż u jednostek bardziej reaktywnych. Aktywność temperamnetalna to druga cecha poziomu energetycznego zachowania. Jednostki wyposażone w mechanizm tłumiący stymulację (niskoreaktywne) charakteryzują się dużą aktywnością. Aktywność ta przejawia się w energicznych czy długotrwałych 25

ruchach, w czynnościach motorycznych lub intelektualnych wykonywanych w określonym celu, w wyborze stymulacji bogatej w bodźce, czy w poszukiwaniu otoczenia dostarczającego silnych pobudzeń w celu utrzymania optymalnego poziomu pobudzenia bądź też doprowadzenia do tego poziomu. Bierność zachowania jest odwrotnością aktywności. U podstaw bierności zachowania leży neuropsychiczny mechanizm wzmagania stymulacji, charakterystyczny dla jednostek wysokoreaktywnych. Jednostki takie unikają aktywności, gdyż przez nią odczuwają nadmierne pobudzenie i odczucie dyskomfortu. Utrzymanie optymalnego pobudzenia wymaga w tym wypadku zmniejszenia liczby i intensywności działań, jak też unikania sytuacji i otoczenia bogatych w bodźce. Porównując ze sobą obie cechy składające się na charakterystykę poziomu energetycznego zachowania należy stwierdzić, że reaktywność przejawia się w reakcjach bezpośrednio wyznaczonych przez sytuacje bodźcowe, natomiast aktywność przybiera postać czynności ukierunkowanych na cel. Drugą podstawową składową temperamentu obok poziomu energetycznego stanowi zespół cech charakteryzujących przebieg reakcji w czasie (charakterystyka czasowa reakcji). Należy do nich tzw. szybkość reakcji mierzona czasem upływu od momentu pojawienia się bodźca do występowania reakcji. Inną właściwością charakteryzującą przebieg zachowania w aspekcie czasowym jest ruchliwość rozumiana jako zdolność przestawiania się z jednej reakcji (czynności) na drugą. Przeciwieństwem ruchliwości jest bezwładność (bierność). Do parametrów czasowych temperamentu należy również trwałości reakcji. Miernikiem jej jest czas występowania reakcji po zadziałaniu bodźca. Reakcja będzie tym bardziej trwała, im dłużej utrzymuje się po zaprzestaniu działania bodźca. Do czasowych właściwości temperamentalnych należy również tzw. tempo reakcji, które można mierzyć liczbą czynności (ruchów) przypadających na jednostkę czasu. Omawiając ogólnie problematykę temperamentalnych parametrów zachowania można powiedzieć, że: Istnieją względnie stałe różnice indywidualne między ludźmi w zakresie właściwości temperamentu, odnoszące się do formalnej charakterystyki zachowania, a obejmujące dwa jego główne aspekty: energetyczny i czasowy. Każde zachowanie bez względu na rodzaj oraz treść może być scharakteryzowane w aspekcie czasowym i energetycznym i świadczyć o typie temperamentu człowieka. 26