Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce prof. dr hab. Dariusz Tarnawski dr Adrian Smolis dr inż. Marcin Kadej dr Adam Malkiewicz
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Copyright Fundacja EkoRozwoju, Wrocław 2013 Wydanie 1, nakład 500 egz. Wydanie przeznaczone do dystrybucji bezpłatnej Redaktor tomu dr inż. Marcin Kadej Recenzent dr Paweł Adamski Konsultacja mgr inż. Jerzy Budzik Weryfikacja językowa mgr Teresa Tarnawska Afiliacja autorów Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Katedra Biologii Ewolucyjnej i Ekologii Uniwersytet Wrocławski, ul. Przybyszewskiego 63 77, 51-148 Wrocław ISBN 978-83-63573-04-1 Autorzy zdjęć Jerzy Budzik, Szymon Józefczuk, Żywia Krolikowski, Adam Malkiewicz, Roman Rabiak, Roman Rąpała, Dariusz Tarnawski, Teresa Tarnawska Autor zdjęć na okładce Jarosław Wenta Opracowanie graficzne i skład Bartłomiej Bogacz, kontakt@bart-studio.pl Druk I-BiS Usługi komputerowe, Wydawnictwo s.c Andrzej Bieroński, Przemysław Bieroński 53-505 Wrocław, ul. Lelewela 4, www.i-bis.com.pl Druk wykonany na papierze recyklingowanym Projekt finansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Autorzy prof. dr hab. Dariusz Tarnawski, dr Adrian Smolis, dr inż. Marcin Kadej, dr Adam Malkiewicz Redakcja naukowa prof. dr hab. Dariusz Tarnawski Wrocław 2013
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Spis treści O autorach.................................................................. 6 Słowo wstępne............................................................... 9 I. Wstęp................................................................... 12 II. Zmiany liczebności polskich populacji niepylaka apollo od wieku XIX i ocena stanu bieżącego................................................... 22 1. Niepylak apollo w Europie................................................. 22 2. Niepylak apollo w Polsce.................................................. 25 3. Wielkość populacji w Polsce................................................ 30 4. Kontrowersje wokół pozycji taksonomicznej polskich populacji.................... 34 III. Czynniki, które obecnie zmniejszają liczebność niepylaka apollo lub powodują zanik jego stanowisk......................................... 38 IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo............................... 44 1. Utrzymanie populacji niepylaka apollo na istniejących jeszcze stanowiskach (Pieniny i Tatry)............................ 52 2. Zwiększenie wielkości populacji niepylaka apollo i dywersyfikacja jej zasobów........ 61 3. Przywrócenie struktury metapopulacji........................................ 63 4. Ocena możliwości reintrodukcji gatunku na wybranych stanowiskach................ 64 5. Współpraca transgraniczna i jej znaczenie dla programu ochrony niepylaka apollo w Polsce................................................. 66 V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności........... 68 1. Hodowla niepylaka apollo w warunkach kontrolowanych......................... 68 2. Wzbogacanie puli genowej niepylaka apollo w ramach współpracy transgranicznej..... 88 3. Uprawa rozchodnika wielkiego, rośliny żywicielskiej dla gąsienic niepylaka apollo..... 92 4. Uprawa roślin nektaryzujących dla dorosłych osobników niepylaka apollo............ 97 5. Przygotowanie nowych powierzchni do reintrodukcji niepylaka apollo............... 98 6. Restytucje i reintrodukcje.................................................. 98 7. Rekomendacje dotyczące prawnej ochrony stanowisk i propozycje zmian legislacyjnych.......................................... 101 8. Tworzenie obszarów chronionych (użytków ekologicznych, rezerwatów) na terenach odpowiednich do reintrodukcji................................... 104 9. Wytyczne do ocen oddziaływania na środowisko inwestycji mogących mieć wpływ na niepylaka apollo........................................... 105 4
Spis treści 10. Sposoby kompensacji przyrodniczej w przypadku inwestycji niszczącej siedliska niepylaka apollo................................................. 106 11. Próba zdefiniowania pojęcia szkody znaczącej w odniesieniu do siedlisk niepylaka apollo........................................................ 108 12. Wskazanie instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie planów i prowadzenie działań ochronnych................................... 110 13. Odniesienia do innych planów zarządzania................................... 111 14. Doradztwo merytoryczne................................................. 114 15. Proponowane działania informacyjne i edukacyjne............................. 114 16. Źródła finansowania..................................................... 116 VI. Monitoring niepylaka apollo.............................................. 120 1. Określenie ogólnych wytycznych i wskazówek ułatwiających inwentaryzację.......... 120 2. Schemat monitoringu niepylaka apollo na wybranych stanowiskach................. 121 3. Monitoring siedlisk....................................................... 125 4. Monitoring działań ochronnych............................................. 127 VII. Wnioski końcowe i zalecenia dotyczące dalszych analiz..................... 128 VIII. Piśmiennictwo......................................................... 132 Źródła internetowe......................................................... 137 IX. Skorowidz łacińskich nazw systematycznych................................ 138 5
O autorach Dariusz Tarnawski, prof. dr hab. nauczyciel akademicki, kierownik Katedry Biologii Ewolucyjnej i Ekologii oraz Zakładu Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców na Wydziale Nauk Biologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Należy do Polskiego Towarzystwa Entomologicznego (przez kilka kadencji członek Zarządu Głównego, pełnił także funkcję sekretarza redakcji i członka kolegium redakcyjnego; obecnie redaktor naczelny Kluczy do oznaczania owadów Polski ), Polskiego Towarzystwa Zoologicznego (przez jedną kadencję sekretarz redakcji Przeglądu Zoologicznego ) i Polskiego Towarzystwa Taksonomicznego (założyciel, przez kilka kadencji prezes i wiceprezes) oraz Towarzystwa Przyrodniczego Ziemi Oleśnickiej (założyciel i przewodniczący). Realizuje obowiązki naukowego opiekuna Studenckiego Koła Naukowego Entomologów przy Katedrze Biologii Ewolucyjnej i Ekologii. Wchodzi w skład Regionalnej Rady Ochrony Przyrody przy Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska we Wrocławiu oraz Zespołu doradczego ds. ochrony przyrody Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych we Wrocławiu, jest także przedstawicielem naukowców w Komitecie Sterującym Programem dla Odry 2006. Był wnioskodawcą powołania kilkunastu obszarów Natura 2000 i użytków ekologicznych na Dolnym Śląsku. Uczestniczy w programie restytucji i reintrodukcji niepylaka apollo w Polsce. Został pełnomocnikiem Rektora UWr w zakresie ochrony bezkręgowców oraz niepylaka apollo. Prowadzi i koordynuje badania związane z taksonomią i systematyką oraz biologią i ekologią chrząszczy sprężykowatych (Insecta: Coleoptera: Elateridae) dotyczące obszaru całego świata. Jest autorem wielu publikacji naukowych i popularno-naukowych. Wykonuje też prace z zakresu biologii konserwatorskiej, ochrony różnorodności biologicznej, wyceny i oceny zasobów przyrodniczych oraz monitoringu i badań nad owadami chronionymi. Adrian Smolis, dr n. biol. nauczyciel akademicki zatrudniony na stanowisku adiunkta w Zakładzie Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Uniwersytetu Wrocławskiego, od 2012 roku kierownik działającej w tej jednostce Pracowni Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców. Jego naukowe zainteresowania obejmują biologię, faunistykę, ekologię, systematykę i biogeografię prymitywnych owadów z grupy Collembola w ich poszukiwaniu odbył kilka naukowych ekspedycji, m.in. do Stanów Zjednoczonych, Kanady, Rosji, Ukrainy, Francji i Hiszpanii. W tej dziedzinie jest specjalistą cieszącym się międzynarodowym prestiżem. W ostatnich latach zakres jego naukowej, dydaktycznej, organizacyjnej i popularyzatorskiej aktywności rozszerzył się o biologię konserwatorską owadów oraz innych bezkręgowców. A. Smolis aktywnie uczestniczył w procesie tworzenia obszarów Natura 2000 na Dolnym Śląsku, prowadzi również badania dotyczące chronionych, rzadkich lub zagrożonych wyginięciem owadów, zwłasz- 6
O autorach cza tych, które występują w naturalnych i nieznacznie zmienionych leśnych siedliskach. Wydał kilkanaście naukowych i popularno-naukowych publikacji na temat ochrony owadów. Brał czynny udział w ogólnopolskim programie Drogi dla Natury jest współautorem związanego z nim projektu ochrony pachnicy dębowej, reprezentatywnego gatunku w ochronie gatunków saproksylicznych. Na co dzień prowadzi wykłady i treningi dotyczące zachowania bioróżnorodności i zarządzania nią. Jest skarbnikiem Polskiego Towarzystwa Taksonomicznego oraz członkiem amerykańskich towarzystw entomologicznych Pacific Coast Entomological Society i Florida Entomological Society. Marcin Kadej, dr n. biol., inż. marketingu i zarządzania nauczyciel akademicki, adiunkt w Zakładzie Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Uniwersytetu Wrocławskiego. W Pracowni Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców UWr zajmuje się również biologią konserwatorską, ochroną bioróżnorodności oraz wyceną i oceną zasobów przyrodniczych. Współpracuje z Instytutem Ochrony Przyrody PAN w Krakowie w ramach tworzenia bazy danych Gatunki obce w Polsce i Monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych, w tym objętych programem Natura 2000. Koordynuje również prace badawcze dotyczące chronionych, rzadkich lub zagrożonych wyginięciem owadów, gatunków obcych i inwazyjnych oraz owadów o znaczeniu ekonomiczno- -gospodarczym. Uczestniczył, w charakterze eksperta, w programie Drogi dla Natury. Jest autorem wielu naukowych i popularno-naukowych publikacji. Prowadzi warsztaty i wykłady dotyczące gospodarowania bioróżnorodnością i ochrony przyrody. Pełni funkcję koordynatora Studiów Podyplomowych Zarządzanie Środowiskiem Przyrodniczym Ekoznawca oraz Zagospodarowanie siedlisk przyrodniczych Natura 2000. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Entomologicznego (obecnie sekretarz redakcji Kluczy do oznaczania owadów Polski ), Zachodniosudeckiego Towarzystwa Przyrodniczego oraz założycielem i członkiem (obecnie wiceprzewodniczący) Polskiego Towarzystwa Biokontroli Komarów. Prowadzi i koordynuje badania związane z taksonomią i systematyką oraz biologią i ekologią chrząszczy skórników (Insecta: Coleoptera: Dermestidae) dotyczące obszaru całego świata. Zajmuje się też systemami jakości i bezpieczeństwa zdrowotnego żywności i żywienia, a także marketingiem naukowym. Adam Malkiewicz, dr n. biol. nauczyciel akademicki, adiunkt w Zakładzie Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Uniwersytetu Wrocławskiego. Należy do Polskiego Towarzystwa Entomologicznego i Śląskiego Towarzystwa Entomologicznego oraz Societas Europaea Lepidopterologica (SEL). Prowadzi i koordynuje dotyczące obszaru całej Europy badania z zakresu taksonomii, zoogeografii oraz biologii i ekologii miernikowcowatych (Lepidoptera: Geometridae) oraz innych motyli. W ramach Monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych Natura 2000 współpracuje z Instytutem Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Koordynuje też prace badawcze dotyczące chronionych, rzadkich lub zagrożonych wyginięciem gatunków owadów, zwłaszcza motyli. Uczestniczył, w cha- 7
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce rakterze eksperta, w programie Drogi dla Natury. Jest autorem wielu publikacji naukowych i popularno-naukowych. Prowadzi wykłady na temat ochrony przyrody oraz gospodarowania bioróżnorodnością. Jest współorganizatorem i prelegentem Studium Podyplomowego Zarządzanie Środowiskiem Przyrodniczym Ekoznawca oraz akcji Zagospodarowanie siedlisk przyrodniczych Natura 2000. Był wnioskodawcą powołania kilkunastu obszarów Natura 2000 i użytków ekologicznych na Dolnym Śląsku oraz wykonawcą projektów Planów Zadań Ochronnych dla tych obszarów. więcej informacji o autorach można znaleźć na stronie www.zbeiob.biol.uni.wroc.pl Brama do jednego z domostw w zaczarowanej francuskiej wsi La Grimaudiere w rejonie Poitou-Charentes w departamencie Vienne (fot. Żywia Krolikowski). 8
Słowo wstępne Motyle 1 drobne istoty, nazywane tu zgodnie z wymogami języka biologii osobnikami, to uosobienie lekkości, ulotności i wdzięku. Były inspiracją pisarzy, malarzy i poetów. Symbolizują zmienność etapów życia i jego przemianę: w Podwójnym życiu Weroniki jest epizod z baletnicą, która tańcząc, łamie nogę, umiera, a potem pojawia się w postaci zwiewnego motyla, co oznacza tajemnicę niezwykłej metamorfozy. Motyl żyje w różnych postaciach, jedna przemienia się w drugą, a potem w jeszcze kolejną. Może dlatego, aby dotrzeć do jednego z domostw we francuskiej wiosce La Grimaudiere, trzeba przejść przez wrota, którymi są metalowe skrzydła motyla (fot. na poprzedniej stronie). Wizerunki tych owadów są ulubionym i bardzo nośnym motywem wzornictwa: motyle nie tylko obsiadają damskie suknie, bluzki i torebki, ale ich wykrój też przybiera motyli kształt 2. Niestety, jesteśmy na takim etapie rozwoju cywilizacji, że możemy je stracić. Nikt rozsądny nie kwestionuje dzisiaj potrzeby ochrony biologicznej różnorodności. W ostatnich wiekach bezpowrotnie utraciliśmy niektóre gatunki zwierząt: nigdy już np. nie zobaczymy żywego tura ani tarpana. Naturalny proces wymierania gatunków trwał zawsze, teraz jednak został ogromnie przyspieszony przez działalność człowieka. Nasza populacja zwiększa się w coraz szybszym tempie, a to powoduje rozprzestrzenianie się ludzi po wszystkich zakątkach Ziemi. Jednak tam, gdzie pojawiają się ludzie, kurczą się i zanikają środowiska życia roślin i zwierząt. Nasz obowiązek, podejmowany zwłaszcza z myślą o przyszłych pokoleniach, to zapobieganie możliwej ekstynkcji wielu gatunków. Niepylak apollo (fot. 1, 2) stanowi znakomity przykład gatunku wskaźnikowego. Zapewne jego wygląd był powodem nadania mu nazwy nawiązującej do piękności Apollina, boga z greckiego Parnasu. Dla nieprofesjonalistów jest symbolem najpiękniejszych owadów. Dla nieco bardziej zorientowanych w biologii to przedstawiciel lądowych bezkręgowców. Jego wizerunek może reprezentować faunę coraz bardziej zagrożoną przez fragmentację i izolację jej kserotermicznych siedlisk. Według biologów niepylak apollo jest wyrazisty i jednoznaczny oraz łatwy do zidentyfikowania zarówno w stadium larwy, jak i postaci dorosłej. Ma poza tym unikatowy charakter wiele jego lokalnych odmian nieco się różni wyglądem. Te cechy sprawiają, 1 http://www.youtube.com/watch?v=o_e5wpb6lry 2 http://www.tumblr.com/tagged/butterfly%20dress 9
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce że jest to idealny kandydat do programów ochrony. Fakt, że dotąd było ich niewiele, wynika zapewne z lęku przed niepowodzeniem, bowiem niedużo takich, dotyczących owadów, programów można uznać za zakończone sukcesem. Jesteśmy przekonani, że zastosowanie w praktyce przedstawionego tutaj rzetelnego, omawiającego wszystkie teoretyczne i praktyczne zagadnienia programu ochrony Parnassius apollo umożliwi mu przetrwanie. Dla nas byłaby to wielka satysfakcja, przyszłe pokolenia miałyby w nim swoje źródła inspiracji, a wszyscy okazję do zachwycania się niezwykłymi wartościami zachowanej przyrody. 10
Słowo wstępne Fot. 1. Samica P. apollo frankenbergeri Slabý (wierzchnia strona skrzydeł) z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). Fot. 2. Samica P. a. frankenbergeri (spodnia strona skrzydeł) na arnice górskiej Arnica montana L. z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). 11
I. Wstęp Od połowy 2010 roku Fundacja EkoRozwoju realizuje projekt Reintrodukcja i restytucja niepylaka apollo na Dolnym Śląsku. Zgodnie z decyzją Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska 3 Jerzy Budzik jest autorem programu ochrony czynnej: Reintrodukcja i restytucja niepylaka apollo w Polsce, a Dariusz Tarnawski pełni opiekę naukową nad tym programem. Podstawowym działaniem podjętym w jego ramach jest uzyskanie w hodowli prowadzonej w warunkach kontrolowanych żywotnych populacji 4 niepylaka apollo w celu zabezpieczenia jego puli genowej oraz namnożenia motyli do przyszłej reintrodukcji. Polega ona na wprowadzeniu niepylaka apollo do środowiska naturalnego w miejscach, w których został wytępiony. Jednocześnie prowadzona jest uprawa roślin żywicielskich dla tego motyla: są to rozchodniki wielkie dla gąsienic (fot. 3) a dla dorosłych owadów rośliny nektarowe (fot. 4, 5). Wymiernym efektem dotychczas prowadzonych prac jest publikacja: Niepylak apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) monografia gatunku (Tarnawski i in. 2012), która w syntetyczny sposób przedstawia m.in. morfologię, bionomię, autekologię i filogenezę gatunku z analizą historycznego stanu populacji oraz przyczyny i skutki związanych z nim zagrożeń. Niniejsze opracowanie nawiązuje do założeń zawartych w poprzedniej publikacji i stanowi jego swoistą kontynuację. Jednak treści Projektu programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce zasadniczo opisują praktyczne aspekty ochrony gatunku przy uwzględnieniu dotyczącej go aktualnej wiedzy, jego wymagań i siedlisk. Celem tej pracy jest stworzenie w oparciu o wieloletnie doświadczenie Jerzego Budzika w zakresie hodowli niepylaka apollo i innych motyli sposobem ex situ spójnej strategii ochrony gatunku (fot. 6 9). Ta strategia bazuje też na pochodzących z naukowych opracowań informacjach na temat biologii i ekologii wszystkich stadiów rozwojowych P. apollo (fot. 10 13), czynników ograniczających jego żywotne populacje (patogeny, pasożyty, ograniczenia 3 DOPozgiz-4200/I-82/2179/10/km z 14 czerwca 2010 roku. 4 Żywotność populacji określa się po analizie istotnych parametrów wewnątrz populacji, takich jak: liczba i jakość złożonych jaj, długość życia osobniczego w każdej fazie rozwojowej, pojawianie się drugiej generacji, częstotliwość zamierania osobników we wszystkich fazach rozwojowych, anomalie behawioralne gąsienic i motyli, struktura płci, długość życia populacji, zakres zmienności osobniczej poszczególnych linii hodowlanych i całych populacji, termin i jakość pojawienia się stadium dyspersyjnego populacji, struktura płci, średni dzień wylęgu z poczwarek samców i samic, liczba nieskojarzonych par motyli, metabolity, dynamika regeneracji depresji wsobnej. [według obserwacji J. Budzika] 12
I. Wstęp Fot. 3. Sedum maximum L. w uprawie w okresie kwitnienia (Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców) (D. Tarnawski). siedliskowe), biologii i ekologii roślin żywicielskich gąsienic i dorosłych motyli, jakości bazy pokarmowej, zależności troficznych oraz na ocenie warunków klimatyczno-siedliskowych (Witkowski i in. 1992b; Nakonieczny i Kędziorski 2010). Naszą intencją jest także zwrócenie uwagi na istotne znaczenie koordynacji działań badawczych, które obecnie są prowadzone niezależnie od siebie w różnych ośrodkach naukowych. Chcemy także uwrażliwić czytelników na potrzebę łączenia sił, wiedzy i umiejętności nie tylko badaczy wielu dziedzin biologii, ale także wszelkich podmiotów, które w jakikolwiek sposób mogą przyczyniać się do ochrony niepylaka apollo i innych zagrożonych gatunków. Z uwagi na rzetelną analizę danych historycznych o rozsiedleniu tego motyla, niekorzystnych dla niego zmian w środowisku, a także na diagnozę przyczyn spadku liczebności gatunku, co nieuchronnie prowadzi do jego wymarcia, Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce jest propozycją programu ochrony gatunku i jego siedlisk oraz zasad monitorowania efektów prowadzonych działań ochronnych. Opisywane tu prace dotyczące restytucji i reintrodukcji oraz poprawy jakości i utrzymania właściwego (optymalnego) stanu siedlisk gwarantującego odpowiedni poziom bazy pokarmowej dla niepylaka apollo mogą stanowić bazę do planowania i prowadzenia podobnych 13
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 4. Samica P. a. frankenbergeri na arnice górskiej Arnica montana z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). Fot. 5. Samce P. a. frankenbergeri na jasieńcu piaskowym Jasione montana L. z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). 14
I. Wstęp Fot. 6. Paź królowej Papilio machaon L. jeden z gatunków uwzględnianych w programach czynnej ochrony motyli (hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). Fot. 7. Paź żeglarz Iphiclides podalirius (L.) jeden z gatunków uwzględnianych w programach czynnej ochrony motyli (J. Budzik). 15
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce działań na terenie Dolnego Śląska. Sporo miejsca poświęcamy opisowi utrzymywania populacji niepylaka apollo metodą ex situ, czyli w warunkach zamkniętych hodowli zachowawczych. Zdobyte w ten sposób doświadczenie może być wykorzystywane także przez ogrody zoologiczne, które w oparciu o ten właśnie model realizują misję ochrony gatunków. Niniejsze opracowanie nie jest programem ochrony gatunku w rozumieniu polskiego prawa, więc nie powinno być jako takie odbierane (według obowiązującego w Polsce prawa programy może ustanowić i ogłosić wyłącznie Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska), jednak uważamy zgromadzone tu informacje za przydatne do stworzenia konkretnego dokumentu. Należy jednak pamiętać, że sam choćby najlepiej sformułowany dokument zostanie bezużyteczny, o ile jego efektem nie będzie podjęcie przez grupy naukowców, przyrodników, ekologów, zarządców terenów prywatnych i chronionych itd. odpowiednich działań. Ważnym powodem napisania niniejszego opracowania jest również spełnienie wymogów Dyrektywy Siedliskowej, która nakłada na wszystkie państwa Unii Europejskiej obowiązek przygotowania planów zarządzania i gospodarowania gatunkami chronionymi. W czasie poważnego zagrożenia części naszej i dotyczącej innych krajów Europy różnorodności biologicznej niezbędna jest idea stworzenia takich planów. Istnienie ogólnokrajowej strategii zarządzania populacjami ginących gatunków może powstrzymać ich wymieranie lub zmniejszyć zagrożenie nim, a los naszych krajowych populacji niepylaka apollo jest przykładem takiego niebezpieczeństwa. Mimo trwającej kilkadziesiąt lat ustawowej ochrony tego gatunku (od 1952 roku!) oraz występowania wielu populacji na obszarach o najwyższym reżimie ochronnym (parki narodowe i ścisłe rezerwaty przyrody) motyl ten należy dziś u nas do najbardziej zagrożonych przedstawicieli entomofauny. Na szczęście w porę podjęto działania ratujące (ostatnią znaną wtedy) bytującą w Pieninach populację. Nie można zaprzepaścić tych osiągnięć. Według nas tak naprawdę był to dopiero pierwszy krok w oddaleniu od niepylaka apollo, motyla stanowiącego prawdziwą ozdobę naszego krajobrazu i górskiej przyrody, widma ekstynkcji. W procesie ocalania gatunków pojawia się szereg problemów natury naukowej, prawnej, ekonomicznej, społecznej i organizacyjnej. Część z nich jest standardowa, ale wiele uwidacznia się dopiero w trakcie konkretnych zadań. Naszym celem było ich ujawnienie oraz pokazanie możliwych rozwiązań. Decyzja ratowania pojedynczych gatunków wiąże się z pytaniami, czy i dlaczego powinniśmy je chronić? Dawno już odpowiedzieliśmy sobie na to pytanie, a za dewizę działań przyjęliśmy słowa amerykańskiego biologa, Mac Millana, który uczestniczył w programie ochrony kondora kalifornijskiego. Powiedział on: W ochronie kondorów i ich pobratymców liczy się nie tyle to, że kondory są nam niezbędne, ile to, że potrzebne są nam ludzkie wartości niezbędne do ich uratowania; bo to ich właśnie nam trzeba, żeby uratować siebie (Pelt i in. 2001). 16
I. Wstęp Fot. 8. Samica Euphydryas maturna (L.) (spód skrzydeł) jeden z gatunków uwzględnianych w programach czynnej ochrony motyli (J. Budzik). Fot. 9. Samica i samiec E. maturna na kwitnącym podagryczniku Aegopodium podagraria L. jeden z gatunków uwzględnianych w programach czynnej ochrony motyli (A. Malkiewicz). 17
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 10. Gąsienice P. a. frankenbergeri tuż po wygryzieniu się z jaj. Hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). Fot. 11. Gąsienica P. a. frankenbergeri z najbardziej typowym ubarwieniem dla populacji pienińskiej z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). 18
I. Wstęp Fot. 12. Poczwarka P. a. frankenbergeri (hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). Fot. 13. Samica P. a. frankenbergeri ze śladem białej źrenicy w plamie (ocelle) medialnej z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). 19
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Mamy nadzieję, że to opracowanie pomoże skutecznie reintrodukować naszego motyla (w ramach programu czynnej ochrony niepylaka apollo w Polsce autorski program J. Budzika Reintrodukcja i restytucja niepylaka apollo w Polsce ), czyli przywrócić go między innymi na Dolnym Śląsku w jego historycznym zasięgu (mapa 1, 2) z rozszerzeniem o dodatkową sieć stanowisk (Budzik i Tarnawski 2006a, b, c). Zakładamy, że przyczyni się do odpowiedniego planowania koniecznych działań (w tym dalszych badań) i że zainspiruje innych do wysiłków w ratowaniu ginących elementów przyrody. Życzylibyśmy sobie, by pomogło w ratowaniu owadów, które na ogół są niedoceniane i często traktowane jako szkodniki, a nie jako wynik długiego procesu ewolucji życia i niezbędny element każdego ekosystemu. 20
I. Wstęp EX populacje wymarłe CR populacje skrajnie zagrożone Mapa 1, 2. Rozsiedlenie populacji niepylaka apollo w Polsce. Ekstynkcja, regres, hodowla ex situ, reintrodukcja i restytucja gatunku (J. Budzik). 21
II. Zmiany liczebności polskich populacji niepylaka apollo od wieku XIX i ocena stanu bieżącego Zasięg niepylaka apollo obejmuje Azję Centralną i Ałtaj (kolebkę rodzaju Parnassius Latr.), a w Europie obszary górskie (Ural, Kaukaz, Karpaty, Alpy, Pireneje, na południu Półwysep Bałkański, na północy góry Półwyspu Skandynawskiego). Dawniej istniały też jego liczne stanowiska w Sudetach, a obecnie spotykany jest także na niżu w południowej części Półwyspu Skandynawskiego oraz na wschodzie Europy. W niedawnej przeszłości zajmował również obszary nizinne: okolice Moskwy i Kijowa oraz wschodnie pobrzeże Bałtyku kraje bałtyckie (Langer 1958). Obecnie informacje o jego występowaniu pochodzą z następujących państw: Chiny, Mongolia, Kazachstan, Kirgizja, Iran, Irak, Syria, Gruzja, Armenia, Turcja, Bułgaria, Rumunia, Grecja, Czarnogóra, Albania, Serbia, Włochy, Francja, Andora, Hiszpania, Szwajcaria, Liechtenstein, Austria, Niemcy, Czechy, Słowacja, Polska, Ukraina, Rosja, Finlandia, Szwecja, Norwegia. Na Łotwie i Litwie definitywnie wyginął. 1 Szereg populacji niepylaka apollo wykazuje zmienność osobniczą (gąsienice fot. 14 17; postacie dorosłe fot. 18 20), określaną mianem polimorfizmu genetycznego; są podstawy, aby przypuszczać, że na obszarze Polski występowało niegdyś co najmniej kilka populacji geograficznych (np. z elementami ubarwienia wykorzystywanymi jako najistotniejsze w opisach tzw. podgatunków, fot. 21, 22). 1. Niepylak apollo w Europie W naszej części Europy niepylak apollo od około dwustu lat znajduje się w fazie recesji zasięgu. Potwierdzają to liczne, udokumentowane fakty zaniku wielu lokalnych populacji i postępująca fragmentacja oraz izolacja tych, które jeszcze istnieją. Z pewnością znany był również na północy, gdyż jeszcze w XIX wieku występował na Sambii (obecnie Obwód Kalinigradzki, Rosja) (Pekarsky 1954) i w Kurlandii (obecnie Łotwa) (Rehenkampff 1937). W XIX wieku wymarł definitywnie na północy (Pekarsky 1954) i w Sudetach (Pax 1915). W środkowej części Europy gatunek 1 The IUCN Red List of Threatened Species (http://www.iucnredlist.org/details/16249/0). 22
II. Zmiany liczebności polskich populacji niepylaka apollo od wieku XIX i ocena stanu bieżącego Fot. 14. Fragment zmienności osobniczej gąsienic P. a. frankenbergeri z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). Fot. 15. Gąsienica P. a. frankenbergeri z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców z najbardziej typowym ubarwieniem dla populacji pienińskiej (J. Budzik). 23
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 16. Gąsienica P. a. frankenbergeri z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców ze znaczną redukcją pomarańczowych plam w ubarwieniu (J. Budzik). Fot. 17. Gąsienica P. a. frankenbergeri z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców, zupełnie czarna (J. Budzik). 24
II. Zmiany liczebności polskichpopulacji niepylaka apollood wieku XIX i ocenastanu bieżącego ten wycofał się z obszaru Czech i Moraw (Novak i Spitzer 1982), ze wschodniej części Niemiec (Bergmann 1952), ze Śląska i Sudetów (Pax 1915), z północno-wschodnich i wschodnich pobrzeży Morza Bałtyckiego (Pekarsky 1954; Langer 1958; Mikkola 1979), a także ze znacznych połaci Niziny Wschodnioeuropejskiej: z północnej Białorusi (Mierzeevskaja i in. 1976), z okolic Moskwy i Kijowa oraz z Krzemieńca, Żytomierza i Lwowa, gdzie występował jeszcze w 1921 roku (Keller 1922; Pekarsky 1954; Romaniszyn i Schille 1929). Obecnie jedynym naturalnym środkowoeuropejskim obszarem występowania tego gatunku są Karpaty i dolina Dniestru na Podolu (Nekrutenko i Tshikolovets 2005). Jednak również i tam, szczególnie w północnej części łuku Karpat, na ponad 270 udokumentowanych stanowiskach zachowało się zaledwie około 40 zmniejszających się i coraz bardziej izolowanych populacji (Kulfan i Kulfan 1991). 2. Niepylak apollo w Polsce W Polsce zmiany jego populacji śledzone są już od ponad 200 lat. Pod koniec XVIII wieku występował jeszcze na odosobnionych stanowiskach w okolicach Warszawy (fot. 23), Kielc i prawdopodobnie w wielu miejscach w południowej części kraju (Perthées 1798 1800?; Adamczewski 1992). W XIX wieku definitywnie wymarł na północy kraju (Pekarsky 1954) i w Sudetach (Pax 1915). W okolicach zamku Książ i Szczawna-Zdroju w Górach Wałbrzyskich ostatnie osobniki widziano w 1882 roku. Krótko potem został wytępiony w Górach Kruczych w okolicy Lubawki (Wolf 1927). W Karpatach między rokiem 1900 a 1950 wymarły populacje z Bieszczadów (Scheffner 1925; Bielewicz 1973; Dąbrowski i Witkowski 1992), Beskidu Niskiego (Chrostowski 1960), Beskidu Sądeckiego (Dąbrowski i Witkowski 1992) i Pogórza Cieszyńskiego (Perthées 1798 1800?; Rebel i Rogenhofer 1893; Pax 1915; Rebel 1920; Scheffner 1925; Rehenkampff 1937; Pekarsky 1954; Witkowski 1986a; Dąbrowski i Witkowski 1992; Glassl 1993, 2005; Nuorteva i in. 1993; van Swaay i in. 1997). Tamtejsze populacje tworzyły formy P. a. sicinus (Fruchstorfer, 1921) oraz P. a. vistulicus (Bang-Haas, 1927). W szybkim tempie zmniejszała się też liczebność populacji tego motyla w Tatrach (fot. 24, 25) i Pieninach (Dąbrowski 1981; Nuorteva i in. 1993). Szczególnie dobrze dokumentowano zmiany jego liczebności w Pieninach. Z piśmiennictwa wynika, że w latach 1870 1890 utrzymywała się tam jedna duża metapopulacja (Witkowski i in. 1992b) składająca się z wielu mniejszych subpopulacji wymieniających między sobą materiał genetyczny (Witkowski i in. 1994). Izolowana metapopulacja utrzymywała się w Pieninach w latach 1900 1910. Według Sitowskiego (1948), Chrostowskiego (1957a, b), Żukowskiego (1959a) i Palika (1981) w latach 1930 1950 na tym obszarze występowały liczne, mniej lub bardziej izolowane subpopulacje. Stan ten zmienił się gwałtownie w 1961 roku, kiedy nagłe za- 25
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 18. Samica P. a. frankenbergeri bez białej źrenicy w plamie (ocelle) medialnej z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). Fot. 19. Samica P. a. frankenbergeri ze śladem białej źrenicy w plamie (ocelle) medialnej z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). 26
II. Zmiany liczebności polskichpopulacji niepylaka apollood wieku XIX i ocenastanu bieżącego Fot. 20. Samiec P. a. frankenbergeri na babce lancetowatej Plantago lanceolata L. z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). łamanie pogody w okresie lotu motyli spowodowało radykalne zmniejszenie liczby subpopulacji. W latach 1962 1980 uległa ona dalszemu zminimalizowaniu z około dziesięciu do jednej subpopulacji (Witkowski i in. 1994), która znalazła się na granicy wymarcia. W latach 1986 1988 całą pienińską populację tego motyla szacowano na kilkadziesiąt osobników, a w 1990 roku na wszystkich stanowiskach obserwowano nie więcej niż po pięć latających motyli, natomiast w 1991 roku liczebność była nieco wyższa około 20 osobników. Po udanym programie restytucji zapoczątkowanym w 1991 roku i prowadzonym we Wrocławiu przez Jerzego Budzika do roku 1994 ta populacja ustabilizowała się w Pieninach na poziomie 800 1200 dorosłych motyli (Witkowski i Adamski 1996). Na przełomie XX i XXI wieku hodowano też niepylaka apollo w Pienińskim Parku Narodowym. Naturalne populacje były sukcesywnie zasilane osobnikami z tych obydwu hodowli. Jednak w kolejnych latach okazało się, że ta populacja jest mało stabilna i bardzo wrażliwa na czynniki zewnętrzne, szczególnie na wahania wilgotności i temperatury na przełomie zimy i wiosny. 27
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 21. Wstępna analiza porównawcza, standaryzacja pomiarowa i kalibracja wybranych fragmentów skrzydeł P. apollo parametrami stosowanymi przy morfologii taksonomicznej (ocelle w kołach o średnicy 1 cm) (J. Budzik). 28
II. Zmiany liczebności polskichpopulacji niepylaka apollood wieku XIX i ocenastanu bieżącego Fot. 22. Wstępna analiza porównawcza, standaryzacja pomiarowa i kalibracja wybranych fragmentów skrzydeł P. apollo parametrami stosowanymi przy morfologii taksonomicznej (ocelle w kwadratach o boku 1 cm) (J. Budzik). 29
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 23. Strona z rękopisu Ch. Perthées a [1798 1800]. Manuskrypt w Bibliotece Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie (J. Budzik). Niepylak apollo był reintrodukowany przez Jerzego Budzika w rezerwacie przyrody Kruczy Kamień (fot. 26, 27) i utrzymywał się tam przez 11 pokoleń (Borkowski 1998; Masłowski 2006; Budzik i Tarnawski 2006a, b, c). 3. Wielkość populacji w Polsce Obecnie niemal cała polska populacja niepylaka apollo żyje w Pieninach. Jej liczebność jest co roku dokładnie szacowana. Na początku lat 2000 wahała się od około 800 do 1200, ale w wyniku panujących w latach 2004 2005 niekorzystnych warunków atmosferycznych spadła do jedynie 300 450 osobników (Witkowski 2004). W Tatrach od końca XX wieku nie udawało się zaobserwować niepylaka apollo, ale 29 lipca 2010 roku zauważono jednego, a w następnych dniach kilka latających samców (Zięba 2010), 31 lipca 2010 roku trzy osobniki (Wenta 2010), a w maju 2011 roku (Wenta 2011) gąsienicę (larwa była w ostatnim stadium rozwojowym L5) żerującą na rozchodniku karpackim Sedum fabaria Koch, co napawa nadzieją, że ten gatunek nadal będzie tam występował. 30
II. Zmiany liczebności polskichpopulacji niepylaka apollood wieku XIX i ocenastanu bieżącego Fot. 24. Widok na Ornak w Tatrach Zachodnich (A. Malkiewicz). Fot. 25. Nektarodajne rośliny na halach w Tatrach Zachodnich (A. Malkiewicz). 31
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 26. Widok Kruczej Skały na przełomie XIX i XX wieku [zdjęcie autorstwa Wrobel a, naklejone na pracę Neustädt a i Kornatzky ego (1842), Biblioteka Wydziału Nauk Biologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego]. 32 Fot. 27. Rezerwat przyrody Kruczy Kamień po częściowej wycince drzew, luty 2012 (D. Tarnawski).
II. Zmiany liczebności polskichpopulacji niepylaka apollood wieku XIX i ocenastanu bieżącego Fot. 28. Okazy wytępionego Parnassius apollo silesianus populacja z Gór Kruczych. Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego (D. Tarnawski). Fot. 29. P. a. frieburgensis Niepelt, 1912 niemieckie muzealne kolekcje motyli zawierają okazy wytępionych populacji niepylaka apollo (J. Budzik). 33
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce 4. Kontrowersje wokół pozycji taksonomicznej polskich populacji Ostatnie lata dowiodły, że ograniczenie się do wprowadzenia niepylaka apollo na listę gatunków chronionych przynosi niewielkie rezultaty, dlatego też jego bierna ochrona konserwatorska powinna zostać zastąpiona ochroną czynną. Przy jej wprowadzeniu nie należy obawiać się zmian odnośnie dotychczasowych ustaleń taksonomicznych, gdyż wyróżnienie dużej liczby podgatunków, często wyłącznie na podstawie pojedynczych okazów muzealnych, jest z naukowego punktu widzenia mało wartościowe. Nie trzeba się też niepokoić wymieszaniem różnych populacji, ponieważ zwiększenie zmienności rekombinacyjnej zwiększa żywotność populacji zagrożonych w tej chwili wymarciem. Spośród znanych gatunków owadów niepylak apollo ma największą liczbę opisanych podgatunków, odmian i aberracji. Według opinii i zestawień różnych autorów wyróżniono od prawie 200 do nawet 600 (!) form (Krzywicki 1962; Moucha i Vancura 1979; Möhn 2003a, b, 2005a, b; Kříž 2011), przy czym tylko z obszaru Karpat opisano 21 podgatunków (Witkowski 1986a; Kříž 2011). Według nas zbieranie materiału do tak rozbudowanych klasyfikacji stanowiło poważne zagrożenie dla trwania tego gatunku. Od pierwszej połowy XIX wieku, czyli w czasach, gdy rodzimy niepylak apollo nie był już tu obserwowany, pojawiają się wzmianki o jego występowaniu na Śląsku, głównie w Sudetach (m.in. Neustädt i Kornatzky 1842; Standfuss 1846; Wocke 1872), podsumowane później przez Paxa (1921) i Wolfa (1927). Pozostały po nim liczne, rozproszone po Europie i innych kontynentach, znajdujące się w kolekcjach muzealnych i prywatnych okazy (Witkowski 1986a, 1991) oraz opisy śląskich podgatunków Parnassius apollo wytępionych w połowie XIX stulecia: P. a. silesianus Marschner, 1909 Góry Krucze (Pax 1915; Rebel 1920; Rebel i Rogenhofer 1893) (fot. 28); P. a. frieburgensis Niepelt, 1912 dolina Bystrzycy i okolice zamku Książ (Pax 1915; Rebel 1920; Rebel i Rogenhofer 1893) (fot. 29); P. a. albus Rebel & Rogenhofer, 1893 występował na pograniczu czesko-śląskim, podany z okolic Śnieżnika i miejscowości Krnov (Pax 1915; Rebel 1920), a także z Kotliny Kłodzkiej (Pax 1915). Badania karpackiego niepylaka apollo po naszej stronie gór rozpoczęto w początkowym okresie prac nad tymi motylami, niewiele później niż na historycznym Śląsku. Zasłużonym dla ówczesnych obserwacji motyli Tatr i tatrzańskich niepylaków apollo był Maksymilian Siła-Nowicki (1826 1890), który opublikował wyniki badań w Krakowie w dziele Motyle Galicyi (1865), a następnie w pracy Wykaz motylów tatrzańskich według pionowego rozsiedlenia (1868). Do pionierskich 34
II. Zmiany liczebności polskichpopulacji niepylaka apollood wieku XIX i ocenastanu bieżącego Fot. 30. Zbiory Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie okazy samców P. a. niesiolowskii odłowione w Tatrach (J. Budzik). badaczy tego gatunku w Beskidach należeli Stanisław Klemensiewicz (1883 i dalsze) i Fryderyk Schille (1894 i dalsze), w Bieszczadach Jerzy Scheffner (1925), w Pieninach Ludwik Sitowski (1906; 1923; 1948) i Roman Żukowski (1959a; 1959b). Niepylaki apollo z Beskidu Śląskiego i Pogórza Cieszyńskiego opisywali głównie badacze zagraniczni (Skala 1912; Fruchstorfer 1921; Rebel i Rogenhofer 1893). Wszystkie odmiany i formy geograficzne były nazywane i opisywane osobno jako podgatunki, których z obszaru Karpat naliczono 21 (Witkowski 1986a). Później rewidowano te ustalenia, kwestionując niektóre z nich i proponując nowe: Bryk i Eisner (1939), Issekutz (1952), Pekarsky (1954), Slabý (1955), Krzywicki (1963) oraz Eisner (1976), a ostatnio Křiž (2011). Z polskiej części Karpat opisano następujące formy P. apollo: P. a. sicinus Fruchstorfer, 1921 Pogórze Cieszyńskie i okolice Bielska (Witkowski 1986a); 35
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce P. a. vistulicus Bang-Haas, 1927 Pogórze Cieszyńskie i okolice Bielska (Witkowski 1986a); P. a. niesiolowskii Krzywicki, 1963 polska część Tatr Zachodnich (Glassl 1993) (fot. 30); P. a. frankenbergeri Slabý, 1952 Pieniny i Beskid Sądecki (Żukowski 1959a; Dąbrowski i Witkowski 1992; Glassl 1993); P. a. carpathicus Rebel & Rogenhofer, 1893 Beskid Niski i Bieszczady (Scheffner 1925; Żukowski 1959a; Chrostowski 1960). Z ośmiu taksonów występujących na terenie Polski do naszych czasów zachowały się tylko dwa: P. a. frankenbergeri oraz P. a. niesiolowskii. Według Kříža (2011) P. a. niesiolowskii jest synonimem P. a. candidus Verity, 1911. Todisco i in. (2010) podają, że niektóre ze stwierdzonych haplotypów, np. niepylaki apollo z Europy Środkowej i Północnej, zajmują relatywnie duże obszary. Włoscy naukowcy nie zrewidowali opisanych wcześniej podgatunków, wskazują jednak na wielu przykładach na konieczność podjęcia takich działań. 36
Fot. R. Rąpała
III. Czynniki, które obecnie zmniejszają liczebność niepylaka apollo lub powodują zanik jego stanowisk W tym rozdziale charakteryzujemy te zagrożenia, które bezpośrednio dotyczą niepylaka apollo i z tego powodu powinny być uwzględniane przy podejmowaniu długoterminowych działań ochronnych. Zagrożenia i ich przyczyny Zagrożenia populacji niepylaka apollo obejmują trzy główne grupy czynników (Adamski i Witkowski 1999b; Polák i Saxa 2005): naturalne środowiskowe: dotyczą zmian klimatu i katastrof klimatycznych (co kilkadziesiąt lat); losowe wewnątrz populacji: dotyczą procesów sukcesji (zarastanie piargów i muraw kserotermicznych); antropogenne. Do czynników naturalnych można zaliczyć okresowe wahania klimatyczne, na przykład łagodne zimy zaburzające cykl rozwojowy motyla (podczas słonecznej i ciepłej zimy dochodzi do przerwania stanu hibernacji gąsienic) oraz gwałtowne obniżanie się temperatury latem. Niespodziewany powrót zimy w czerwcu 1961 roku, kiedy to w Polsce przez ponad tydzień utrzymywał się śnieg, stał się przyczyną drastycznego spadku liczebności populacji pienińskiej niepylaka apollo w następnym roku (Palik 1981). Należy też pamiętać o naturalnych wrogach tego motyla podstawowe informacje podano o nich w pracy Tarnawskiego i in. (2012) rozdział VI. 6. Wrogowie naturalni. Wśród czynników losowych i wewnątrzpopulacyjnych należy wyróżnić te: genetyczne; demograficzne. Żywotność gąsienic i postaci dorosłych niepylaka apollo można ocenić na podstawie rozmaitych anomalii rozwojowych i behawioralnych (Witkowski i in. 1992a): składanie jaj bez substancji klejącej; śmiertelność takich jaj (zmywanych, zdmuchiwanych itp.) jest znacznie wyższa niż jaj przyklejanych podczas ich składania; zamieranie osobników w stadium jaja; 38
III. Czynniki, które obecnie zmniejszają liczebność niepylaka apollo lub powodują zanik jego stanowisk Fot. 31. Gąsienice P. a. frankenbergeri niekończące rozwoju zjawisko charakterystyczne dla populacji zerodowanych genetycznie (wsobnych). Hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). Fot. 32. Gąsienice i poczwarki P. a. frankenbergeri niekończące rozwoju zjawisko charakterystyczne dla populacji zerodowanych genetycznie (wsobnych). Hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). 39
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 33. Zdegenerowane samice P. a. frankenbergeri jednym z przykładów depresji wsobnej z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). zamieranie gąsienic i poczwarek (fot. 31, 32); nierozprostowywanie skrzydeł (fot. 33); zmiana przebiegu użyłkowania przednich skrzydeł; różne ułożenie żyłek na prawym i lewym skrzydle. Szczególnie wrażliwe na działania tych czynników są małe, odosobnione populacje (Witkowski i in. 1994). Izolacja geograficzna i będąca jej skutkiem genetyczna powodują spadek kondycji lokalnych populacji. Ten z kolei, jak wykazały badania neurohormonalne, może się wiązać z niską aktywnością tzw. hormonów adypokinetycznych, uruchamiających z ciała tłuszczowego rezerwy energetyczne, które są niezbędne podczas lotu (Nakonieczny i in. 1998). Interpretując wyniki badań, stwierdzono, że w warunkach małej liczebności część samców niepylaka apollo ma trudności ze wznoszeniem się na poziom szczytów masywu Pienin. Ich lot ma wtedy typ skanujący, a nie losowy. Lot skanujący wydaje się energetycznie bardziej oszczędny od losowego (Nakonieczny i Kędziorski 2010). Z kolei czynniki antropogenne obejmują: sztuczne zalesianie miejsc ich występowania i wtórna sukcesja świerka oraz krzewów; 40
III. Czynniki, które obecnie zmniejszają liczebnośćniepylaka apollo lub powodują zanik jego stanowisk wyłapywanie motyli (kolekcjonerstwo, kłusownictwo, handel okazami i nielegalne hodowle); zanieczyszczenia środowiska (Witkowski 2004); nieodwracalne zmiany w środowisku przyrodniczym na skutek różnych inwestycji (kamieniołomy fot. 34, sztuczne akweny, np. zbiornik Czorsztyński w Pieninach, urbanizacja, nowe drogi itp.). Niszczycielska wobec niepylaka apollo działalność człowieka to przede wszystkim zalesianie południowych stoków łąk i górskich polan, co powoduje zanikanie naturalnych biotopów. Na kurczenie się zasięgu występowania niepylaka apollo w dużym stopniu wpływa też naturalna sukcesja spowodowana zaprzestaniem użytkowania terenów otwartych (łąk i pastwisk). Żukowski (1959a) zwraca uwagę, że przyczyną znaczących strat stało się w Pieninach wprowadzenie do upraw świerka i potraktowanie go jako zasadniczego elementu zalesiania. Jako łatwy do obsiewania gatunek wtargnął on nawet w te partie siedlisk, których poprzednio nie zajmował pierwotny las pieniński (były to głównie drzewostany jodłowo-bukowe). W Sudetach to zjawisko wystąpiło w jeszcze większym nasileniu i znacznie wcześniej, bo już w XIX wieku; niemieckie zalesienia świerkiem obejmowały prawie 90% drze- 41
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 34. Kamieniołom w Wojcieszowie po zaprzestaniu eksploatacji jedno z możliwych miejsc do reintrodukcji niepylaka apollo (J. Budzik). wostanów. Również zbyt intensywny wypas lub użytkowanie terenów otwartych może prowadzić do dewastacji czy wręcz całkowitego zaniku siedlisk niepylaka apollo. Z kolei przy nadmiernym użytkowaniu możliwa jest sukcesja inwazyjnych gatunków roślin, zaś nadmierny wypas i koszenie mogą doprowadzić do zniszczenia gatunków wymagających dłuższych okresów na zamknięcie swoich cykli rozwojowych (Kříž 2011). Kolejnym czynnikiem redukującym liczebność tego motyla było i jest skażenie środowiska (zanieczyszczenie powietrza, rozpylanie środków ochrony roślin). Badania fińsko-polskie wykazały, że tempo ustępowania niepylaka apollo w środkowej i północnej Europie jest proporcjonalne do stopnia skażenia środowiska metalami ciężkimi (Nuorteva i in. 1993). Szczególnie groźna okazała się akumulacja metali ciężkich (kadmu, cynku, ołowiu) w częściach nadziemnych (pędach i liściach) rozchodnika oraz u postaci dorosłych niepylaka apollo (Witkowski i in. 1992a; Nakonieczny i in. 1996; Kędziorski i Nakonieczny 2000; Nakonieczny i Kędziorski 2005; Kříž 2011). Na przełomie XIX i XX wieku dużą rolę w drastycznym zmniejszeniu liczebności niepylaka apollo odegrało kolekcjonerstwo (fot. 35). Ze względu na swój powolny lot ten motyl jest łatwym łupem dla potencjalnych łowców okazów zwykle przeróżnych kolekcjonerów-amatorów lub zwyczajnych zbieraczy-handlarzy, często podszywających się pod miano poważnych lepidopterologów. W kwestii ochrony bytu niepylaka apollo wpisanie go na listę gatunków ustawowo chronionych w niemal wszystkich krajach europejskich okazało się jedynie półśrodkiem. Brak skuteczności tego posunięcia potwierdzają liczne dowody, na przykład masowe połowy tego motyla w krajach alpejskich; w Tyrolu, w latach trzydziestych, ofiarą dzikich kolekcjonerów padało rocznie 10 000 egzemplarzy. Mimo że w innych częściach Polski owe dzikie łowy nie przybrały tak zastraszających rozmiarów, to jednak spowodowały wiele strat, a nawet przyczyniły się do całkowitego zniszczenia niektórych stanowisk (Żukowski 1959a). Informacje o nadmiernym wyłapywaniu niepylaka apollo w Pieninach sięgają XIX wieku 42
III. Czynniki, które obecnie zmniejszają liczebnośćniepylaka apollo lub powodują zanik jego stanowisk (Siła-Nowicki 1865). Wielu autorów opisuje zbieranie niekiedy nawet przez przypadkowych ludzi od kilkunastu do kilkudziesięciu okazów w ciągu jednego dnia. Przykładem jest nauczyciel z Lublina, który w 1927 roku odłowił w Pieninach 200 okazów. Dwa lata później urzędnik z Zakopanego pozyskał w Tatrach 80 motyli (Żukowski 1959a; Szafer 1929; Mucha 1999). Obecnie kolekcjonerzy-kłusownicy zmienili sposób działania zbierają gąsienice wraz z rośliną pokarmową, dewastując nieodwracalnie stanowiska tego motyla (Dąbrowski i Witkowski 1986a; Witkowski i Oleś 1991; Witkowski i in. 1992a). Podsumowując problem, wyróżniamy trzy główne grupy czynników zagrażających egzystencji niepylaka apollo. Dotyczą one: 1) stanu populacji; 2) biotopu; 3) potencjalnego zagrożenia gatunku lub biotopu. W celu dokładnego rozpoznania tych czynników, a następnie ograniczania ich roli, w ramach pierwszego kryterium powinno się analizować wielkość, strukturę, dynamikę i trend populacji, a więc ustanowić je przedmiotem monitoringu. Wielkości te są oceniane za pomocą wskaźników jakościowych i ilościowych. W ramach drugiego kryterium powinno się dokonywać np. lokalizacji motyli w siedliskach roślin żywicielskich, a następnie monitorować i oceniać zmiany ich funkcji (np. reprodukcyjna, żywieniowa, migracyjna), ponieważ umożliwia to uzyskanie informacji związanych z wymaganiami gatunku. W ramach trzeciego kryterium należy badać istniejące i potencjalne zagrożenie gatunku lub biotopu (Kříž 2011). Fot. 35. Muzealne kolekcje motyli zawierają liczne okazy wytępionych populacji niepylaka apollo (tutaj P. a. eubohemicus Br.-Eisn.). Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego (D. Tarnawski). 43
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo Głównym celem ustalenia strategii ochrony niepylaka apollo powinna być skuteczność działań zmierzających do zachowania tego gatunku w jego ostatnich ostojach na terenie kraju oraz odtworzenie przynajmniej kilku dużych populacji (najlepiej o strukturze metapopulacji) w miejscach jego historycznego (udokumentowanego) występowania. Zadaniem niniejszej publikacji jest nie tylko przedstawienie danych o rozmieszczeniu, biologii i zmianach liczebności gatunku, ale zasadniczo zalecenie takich działań i strategii zaopiekowania się nim, które pozwolą oddalić widmo jego ekstynkcji na obszarze Polski i obniżenie bardzo wysokiej obecnie kategorii jego zagrożenia CR (= krytycznie zagrożony) Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce (Głowaciński i Nowacki 2004). Według nas, a także innych badaczy zajmujących się problematyką niepylaka apollo w naszym kraju (Dąbrowski i Witkowski 1992), to zadanie można zrealizować przede wszystkim przez zwiększenie liczebności znanych populacji do wielkości gwarantującej ich przetrwanie oraz stworzenie nowych obszarów występowania tego motyla. Pierwszy punkt wiąże się z ustaleniem jej obecnego stanu. W badaniach nad gatunkami zagrożonymi zwykle przyjmuje się koncepcje minimalnej trwałej wielkości populacji, tzw. MVP (z ang. minimum viable population size). Jest to określenie takiej liczebności danej populacji, która zapewni jej wysokie prawdopodobieństwo przetrwania (zazwyczaj 90 95%) w określonym czasie (najczęściej jest to przedział od 100 do 150 lat) przy jednoczesnym uwzględnieniu typowych dla gatunku fluktuacji liczebności (zdarzeń przypadkowych związanych z wielowymiarową zmienną losową). Ustalanie wartości MVP opiera się na analizie różnorodnych czynników wpływających na stan populacji. Można je podzielić na trzy główne grupy zjawisk: środowiskowe, wewnątrzpopulacyjne i antropogenne. Genetycy populacyjni akcentują efektywną wielkość populacji, tj. liczbę osobników biorących udział w rozrodzie, gdyż zwykle jest ona kilkukrotnie niższa od rzeczywistej liczebności badanej populacji. Ustalenie tej wartości jest bardzo istotne, ponieważ pozwala uwzględnić możliwość wystąpienia niekorzystnych dla jej przetrwania zjawisk na poziomie genetycznym, spowodowanych przez dryf genetyczny bądź rozród wsobny (inaczej wsobność lub inbred). W przypadku programu odbudowy populacji niepylaka apollo w Pieninach pożądaną wielkość na koniec projektu określono w przedziale między 800 1200 postaci dorosłych (Witkowski i Adamski 2004). Według nas te liczby należałoby zwiększyć do wartości przynajmniej 1500, a najlepiej 2000 osobników. Wielkość tego motyla (to jeden z największych krajowych gatun- 44
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo ków motyli dziennych), łatwość jego identyfikacji związana z charakterystycznym ubarwieniem (niemożność pomylenia z innymi krajowymi taksonami) a także odrębność morfologiczna lokalnych i regionalnych form sprawiły, że zmiany liczebności tego gatunku są w naszym kraju opisywane i dokumentowane przez przyrodników i entomologów od ponad 200 lat. Dzięki temu bogatemu materiałowi faktograficznemu możemy prześledzić proces jego ustępowania i zaniku, a także wnioskować o ich prawdopodobnych przyczynach. Pomijając kwestionowane przez specjalistów stanowiska z niżowej części kraju, z kilkudziesięciu notowanych w literaturze na terenie polskich Sudetów i Karpat populacji ostały się zaledwie dwie: w Pieninach (a dokładnie na terenie Pienińskiego Parku Narodowego) i Tatrach (Tatrzański Park Narodowy). Według danych literaturowych areał tego gatunku skurczył się w ciągu badanego okresu z 40 tys. km 2 do najwyżej 50 km 2. Ponadto, nie wnikając w tym miejscu w kwestie zasadności wyodrębniania i statusu taksonomicznego podgatunków w obrębie niepylaka apollo (patrz ramka: Filogeografia i status podgatunków niepylaka apollo), z ośmiu opisanych z Polski taksonów do naszych czasów zachowały się tylko dwa Parnassius apollo frankenbergeri (występuje w Pieninach) oraz P. a. niesiolowskii (Tatry) (fot. 30). Ta pierwsza populacja ma obecnie szansę przetrwania przez dłuższy czas (druga, tatrzańska wymaga badań), i tak liczony na maksymalnie dwadzieścia pokoleń, czyli na dwadzieścia lat (!). Trzeba podkreślić, że ta obecnie najsilniejsza krajowa populacja istnieje tylko dzięki podjętemu w porę programowi ratunkowemu. Historia tego gatunku wskazuje nam kierunki dalszych działań i konieczność ich podjęcia. Brak aktywności w tym zakresie prawdopodobnie skaże w naszym kraju niepylaka apollo na wymarcie i to w niekoniecznie odległym czasie. Zaproponowane w niniejszym programie działania mają szerszy kontekst geograficzny, gdyż ich efekty będą istotne dla ochrony tego gatunku naszym zdaniem też w skali globalnej. Od strony prawnej nasz motyl wydaje się od stosunkowo długiego czasu dobrze zabezpieczony, figuruje bowiem w załącznikach najważniejszych europejskich aktów prawnych z dziedziny ochrony przyrody: Konwencji Berneńskiej (zał. II) i Dyrektywie Siedliskowej (zał. IV). Niepylak apollo był też pierwszym gatunkiem bezkręgowca objętym Konwencją Waszyngtońską, zwaną niekiedy CITES (skrót od ang. nazwy Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora), która zajmuje się regulacją handlu zagrożonymi gatunkami zwierząt i roślin. Ciekawe, że potrzebę zachowania niepylaka apollo na terenie południowej Szwecji zgłaszał sam Linneusz (słynny szwedzki botanik i propagator binominalnego systemu nazewnictwa), a kilkadziesiąt lat później, w 1835 roku, ówczesny rząd Bawarii wydał dekret nakazujący ochronę tego motyla (Sielezniew i Dziekańska 2010). Pierwsze reintrodukcje wygasłych populacji zostały podjęte (niestety bez powodzenia) na Śląsku w latach 80. XIX wieku. W naszym kra- 45
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce ju gatunek ten podlega ochronie od ponad półwiecza, został umieszczony na liście gatunków chronionych już w 1952 roku (!) 1. W latach poprzedzających objęcie niepylaka apollo ochroną gatunkową wielokrotnie postulowano potrzebę jego zachowania i w tym celu proponowano nawet utworzenie specjalnych rezerwatów przyrody w Pieninach i Tatrach (Chrostowski 1958; Żukowski 1959a; Dąbrowski 1981) lub sugerowano odstąpienie od rygorów ścisłej ochrony jego siedlisk (Batkowski i in. 1972), by możliwe byłoby utrzymanie odpowiedniego ich stanu. Jednak ani te zabiegi, ani występowanie niepylaka apollo na terenach objętych prawną ochroną (!) nie uchroniły go przed niemal całkowitym wymarciem i w naszym kraju, i na terenie kilku innych państw europejskich, gdzie od dawna, podobnie jak u nas, korzystał z różnych rodzajów zabezpieczeń. Przykładowo: populacja pienińska, oceniana na setki osobników na początku XIX wieku, pod koniec lat 80. XX wieku znalazła się na skraju zagłady, gdyż liczyła najwyżej kilkadziesiąt motyli (Witkowski i in. 1994). Obecnie w trzech krajach Europy P. apollo uznawany jest za wymarły (Białoruś, Łotwa, Rumunia), a w 12 spośród 28 odnotowano jego silną redukcję (van Swaay i in. 2010a). Tylko w ostatniej dekadzie (1990 2000) oceniono spadek liczebności tego motyla w skali kontynentu na prawie 30% (van Swaay i in. 2010b). Odnotowany zanik nie jest zjawiskiem równomiernym, gdyż najbardziej dotyczy on populacji peryferyjnych oraz występujących na obszarach nizinnych. Gwałtownie kurczący się areał niepylaka apollo spowodował, że na Światowej czerwonej liście gatunków zagrożonych IUCN i Europejskiej czerwonej liście motyli dziennych otrzymał on kategorię NT (= bliski zagrożenia) (van Swaay i in. 2010a, b). Z przedstawionych danych wynika, że podejmowane w naszym kraju działania są nie tylko pożądane, ale wręcz konieczne. Omówiony proces zaniku jest szczególnie nasilony w Europie Środkowej, gdyż obserwuje się tu postępujący spadek populacji zarówno nizinnych (Kraje Bałtyckie, Ukraina, Rosja), jak i górskich (Niemcy, Republika Czeska, Słowacja). Obecnie jedynymi naturalnymi rejonami jego występowania w tej części Europy są Karpaty i dolina Dniestru na Podolu. Na Półwyspie Skandynawskim stwierdza się 8 10% zasięgu znanego z początków XIX wieku. Prawdopodobnie ten proces oznacza zagrożenie całego gatunku z powodu zmniejszenia jego genetycznego zróżnicowania, bowiem populacje peryferyjne zawierają unikatowe allele (patrz ramka: Filogeografia i status podgatunków niepylaka apollo). Poza tym te populacje wykazują odrębność morfologiczną, a także ekologiczną, co przejawia się między innymi różnicami w wyborze roślin żywicielskich. Ich utrata też może mieć konsekwencje dla przyszłości całego gatunku obserwowane zmiany klimatyczne mogą powodować zanik określonych możliwości adaptacyj- 1 Dz.U. Nr 45, poz. 307. 46
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo nych motyli. Oprócz zachowania cennych, izolowanych już niestety, peryferyjnych populacji w działaniach na rzecz zachowania niepylaka apollo trzeba uwzględnić znaczenie tego motyla dla ochrony unikatowych w tej części Europy siedlisk, jakimi są górskie murawy kserotermiczne. Niepylak apollo spełnia tutaj rolę gatunku zarówno wskaźnikowego, jak i parasolowego. Biorąc pod uwagę unikatowość krajowych populacji oraz charyzmatyczność niepylaka apollo, stwierdzamy, że jest on idealnym modelowym gatunkiem dla czynnej ochrony innych gatunków bezkręgowców. Autorzy każdego programu ochrony gatunku powinni stworzyć listę czynników odpowiedzialnych za spadek liczebności jego populacji w przeszłości oraz mogących mieć na nią negatywny wpływ w przyszłości. Czynniki te omawiamy w następnym podrozdziale, przedstawiając historię pienińskiej populacji i program jej odbudowy. Aby zapewnić skuteczność planowanych lub prowadzonych działań ochronnych, powinny one zostać wykryte, zdefiniowane, przeanalizowane i w nich uwzględnione. Narzędziem bardzo przydatnym we wszelkich projektach dotyczących niepylaka apollo są modele matematyczne uzyskiwane za pomocą różnych programów i symulacji komputerowych, np: VORTEX, RAMAS GIS, ALEX, INMAT, PVA (Akçakaya 2004). Przykładowo model VORTEX po wprowadzeniu szeregu danych demograficznych (np. proporcji płci, udziału samców i samic biorących udział w rozrodzie) pozwala oszacować minimalną trwałą wielkość populacji dla danego gatunku. Z kolei używając RAMAS GIS, możemy oszacować szanse przetrwania taksonu wykazującego typową strukturę metapopulacyjną w zmieniającym się w różnym stopniu i tempie krajobrazie (Kindvall i Bergman 2004). Te programy i uzyskiwane dzięki nim modele stanowią niezwykle użyteczne narzędzia w planowaniu działań i tworzeniu programów ochrony zagrożonych gatunków. Celem działań dotyczących niepylaka apollo nie może być jedynie utrzymanie istniejącego status quo, czyli zachowanie w obecnym stanie jednej odbudowanej (Pieniny) i jednej niedawno na nowo odkrytej (Tatry) populacji (patrz podrozdział IV.1). Zadaniem programu jest zachowanie tego pięknego motyla przynajmniej przez 100 lat autorzy projektu pienińskiego zaplanowali odbudowę tamtejszej populacji do poziomu z lat 50. zeszłego wieku (Witkowski i in. 1992a, b) i osiągnięcie takiej liczebności krajowej populacji, która umożliwi jej niezagrożony rozwój w okresie najbliższych 100 150 lat. Aby efekt prac był długofalowy, należy je monitorować, uwzględniać efekty najnowszych badań naukowych, realizować programy hodowlane oraz przygotować i odtworzyć siedliska, a także prowadzić edukację społeczną, współpracę transgraniczną i działania legislacyjne. Cele szczegółowe prowadzące do osiągnięcia zasadniczego to: utrzymanie i wzrost liczebności pienińskiej metapopulacji P. a. frankenbergeri do poziomu 1500 2000 osobników dorosłych; kontynuacja badań wyżej wymienionej populacji; 47
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 36. Karkonoski Park Narodowy (góra Chojnik) P. a. frankenbergeri (wprowadzony w 2008 roku do obserwacji adaptacyjnych z hodowli w Arboretum) spijający nektar z kwiatów rozchodnika ostrego Sedum acre L. (J. Budzik). bezpieczne badania genetyczne i uściślenie statusu taksonomicznego obecnych i historycznych krajowych populacji tego gatunku (patrz ramka: Historia i status podgatunków niepylaka apollo); przeprowadzenie wnikliwych obserwacji na odkrytej niedawno na nowo populacji tatrzańskiej, szczególnie w zakresie jej liczebności, warunków siedliskowych oraz możliwości uzyskania z niej materiału hodowlanego; zwiększenie populacji P. a. niesiolowskii do stanu 2000 osobników w polskiej części Tatr w celu zinwentaryzowania potencjalnych i zniekształconych siedlisk, założenia i prowadzenia hodowli motyli i roślin żywicielskich, restytucji, restauracji środowiska życia oraz odtworzenia struktury metapopulacyjnej; założenie hodowli zachowawczych sposobem in situ i ex situ obu wymienionych populacji z Pienin i Tatr w obydwu parkach narodowych i ich prowadzenie do czasu uzyskania przez nie liczebności gwarantującej pomyślne przetrwanie przynajmniej przez 100 lat; odtworzenie trwałych populacji niepylaka apollo w Sudetach na 3 5 obszarach; przynajmniej dwie z nich powinny mieć charakter możliwie rozległych metapopulacji; 48
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo Fot. 37. Papilionarium Karkonoskiego Parku Narodowego w Jagniątkowie (D. Tarnawski). kontynuacja prac reintrodukcyjnych i monitoring populacji w rezerwacie przyrody Kruczy Kamień w Sudetach; kontynuacja prac reintrodukcyjnych w Karkonoskim Parku Narodowym (fot. 36, 37); odtworzenie przynajmniej dwóch populacji niepylaka apollo w Karpatach: jednej w części zachodniej w miejscach historycznego występowania w Beskidzie Śląskim lub Żywieckim, drugiej na wschód od Pienin w Beskidzie Sądeckim, w Beskidzie Niskim (na przykład na obszarze i w otulinie Magurskiego Parku Narodowego) lub w Bieszczadzkim Parku Narodowym i jego otulinie; odtworzenie lub stworzenie de novo (co zapewne będzie trudniejsze i bardziej kosztowne) sieci właściwych siedlisk gatunku, zarówno pod względem jakościowym (odpowiednie rośliny żywicielskie i nektarodajne, stopień nasłonecznienia), jak i ilościowym (przynajmniej 10 000 ha w skali kraju) w miejscach dawnego występowania, a zwłaszcza na obszarach przewidzianych do planowanych reintrodukcji niepylaka apollo; wpisanie (lub uzupełnienie) działań ochronnych dla niepylaka apollo w planach ochrony parków narodowych i rezerwatów przyrody (na terenie których ten motyl występuje lub planuje się jego wprowadzanie) oraz ustanowienie 49
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Filogeografia i status podgatunków niepylaka apollo Niepylak apollo ma tak wielką jak żaden inny znany gatunek owada liczbę opisanych podgatunków, form i aberracji (Krzywicki 1962; Moucha i Vancura 1979; Möhn 2003a, b, 2005a, b; Kríž 2011). Jednym z celów ochrony zagrożonych taksonów jest dążenie do zachowania jak największego ich genetycznego zróżnicowania, co uzyskuje się, chroniąc różne populacje i starając o połączenie tych izolowanych geograficznie (przywrócenie naturalnego obiegu genów). W biologii konserwatorskiej poświęca się ostatnio dużo uwagi wyznaczaniu w obrębie gatunku ESU, tj. jednostek o znaczeniu ewolucyjnym (ang. evolutionary significant unit), które stanowią jedną lub więcej populacji posiadających odrębną od innych, podobnych jednostek, historię ewolucyjną, a co za tym idzie wykazują w pewnym stopniu odrębną tożsamość genetyczną (często przejawiającą się unikatowymi cechami morfologicznymi lub ekologicznymi). Innymi słowy takie jednostki powinny być chronione w pierwszej kolejności jako źródło historycznej i często przy tym adaptacyjnej różnorodności genetycznej. Zagadnieniami pokrewieństw i genealogii wewnątrzgatunkowej zajmuje się stosunkowo młoda dziedzina wiedzy, jaką jest filogeografia. Niedawno opublikowano badania nad filogeografią niepylaka apollo wykonane na podstawie analizy mitochondrialnego DNA, a dokładnie sekwencji podjednostki pierwszej oksydazy cytochromowej COI (Todisco i in. 2010). W tej analizie włoscy naukowcy wykorzystali sekwencję pobraną od 201 osobników reprezentujących łącznie 78 populacji (z 17 krajów) rozmieszczonych od Sierra Nevada w Hiszpanii przez wszystkie ważniejsze masywy górskie Europy (np. Pireneje, Alpy, Apeniny, Karpaty, góry na Półwyspie Bałkańskim), na jej granicy (Ural, Kaukaz) lub w jej sąsiedztwie (Azja Mniejsza) do gór w Kirgistanie i chińskiej prowincji Sinkiang. Badaniami objęto również kilka populacji z terenów nizinnych i wyżynnych, np. z Wysp Alandzkich, okolic Ałma-Aty, Woroneża. Uzyskane wyniki wskazują na istnienie 12 odrębnych linii występujących na izolowanych od siebie częściach zasięgu niepylaka apollo. Niektóre ze stwierdzonych haplotypów wydają się mocno ograniczone w swoim zasięgu, np. haplotypy z Sycylii czy Pirenejów, natomiast inne zajmują relatywnie duże obszary, jak np. niepylaki apollo z Europy Środkowej i Północnej (ze słowackich Karpat oraz wybrzeży Szwecji i Finlandii). Autorzy konkludują, że otrzymane wyniki (wyjściowa pozycja populacji wschodnich) wspierają hipotezę o azjatyckim rodowodzie niepylaka apollo i jego niedawnym zasiedleniu w Europie. Historia zasiedlenia kontynentu przez tego motyla była ściśle powiązana z cyklicznymi okresami zlodowaceń i ustępowania lodowców podczas ostatnich 100 tys. lat. Na ok. 100 tys. lat temu szacuje 50
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo się pierwotne zwiększanie zasięgu, w czasie którego ten gatunek dotarł do Półwyspu Iberyjskiego, Apenińskiego i Bałkańskiego. Później, tj. pomiędzy 50 a 30 tys. lat temu, zaczął się przemieszczać w kierunku Morza Czarnego i wysp północnej części Morza Śródziemnego. Dopiero około przed 12 tys. lat, w okresie ustępowania ostatniego lodowca, populacja bałkańska rozpoczęła wędrówkę na północ i znalazła się w obszarach górskich Europy Środkowej i Północnej, docierając do 63 szerokości geograficznej północnej. Wspomniani włoscy naukowcy nie zrewidowali opisanych wcześniej podgatunków, na wielu przykładach postulują jednak konieczność rewizji. Przykładowo populacje z Alp, Apenin i Masywu Centralnego, gdzie dotychczas opisano ponad 80 podgatunków, zostały zaliczone wyłącznie do jednego haplotypu. Podobnie trzy zbadane podgatunki (P. a. antiquus Eisner et Zelny, P. a. interversus Bryk, P. a. liptauensis Peschke et Eisner) ze słowackich Karpat znalazły się w jednej z uzyskanych linii wspólnie z próbami skandynawskimi. Duże zróżnicowanie morfologiczne w przeciwieństwie do homogeniczności mitochondrialnego DNA spotykane u niepylaka apollo włoscy badacze tłumaczą zjawiskiem dryfu genetycznego w małych i izolowanych populacjach. Odnotowana w wielu kontynentalnych populacjach zmiana gatunku rośliny żywicielskiej też jest według nich wynikiem relatywnie szybko zachodzących procesów adaptacyjnych, obserwowanych również u innych gatunków motyli dziennych. Na koniec autorzy podkreślają potrzebę kontynuacji badań oraz rozszerzenia analizy o populacje z innych rejonów kontynentu, co pozwoli na ustalenie priorytetów w ochronie tego zagrożonego gatunku. Wydaje się, że takimi badaniami powinny zostać objęte istniejące jeszcze w naszym kraju populacje, jak również okazy muzealne form wymarłych w granicach Polski. Obecny poziom rozwoju technik molekularnych pozwala na uzyskanie potrzebnych sekwencji, nawet od okazów 150 200-letnich (Vaglia i in. 2008). Na szczęście egzemplarze większości opisanych z Polski taksonów są przechowywane w kolekcjach zagranicznych, np. w The Natural History Museum w Londynie, w kolekcji Curta Jacubusa Eisnera w Rijksmuseum van Natuurliijke Historie w holenderskim Leiden (Witkowski 1986a, 1991) i w krajowych, np. w Muzeum Przyrodniczym ISEZ PAN w Krakowie (Mucha 1999) i w Muzeum Przyrodniczym Uniwersytetu Wrocławskiego. Otrzymane w efekcie takich analiz wyniki pomogą nie tylko ustalić status tych form, ale pozwolą też rozstrzygnąć kwestie doboru odpowiedniego materiału hodowlanego do działań reintrodukcyjnych przy odtwarzaniu populacji tego motyla w Sudetach i w różnych częściach Karpat. Niepylak apollo, jak pokazały badania Todisco i in. (2010), nie należy do gatunków wewnętrznie jednolitych, lecz do złożonych z populacji geograficznie nieco odmiennych, o sięgającej nawet do kilkudziesięciu tysięcy lat wstecz historii genealogicznej. Zaproponowane podejście z pewnością pozwoli na zachowanie wewnątrzgatunkowego zróżnicowania tego taksonu. 51
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce właściwego stanu ochrony tego gatunku jako jednego z celów strategicznych wymienionych instytucji; zainicjowanie lub kontynuowanie wspólnych programów ochrony tego motyla we współpracy z instytucjami i stowarzyszeniami na terenie Słowacji, Republiki Czeskiej i Ukrainy; stworzenie zarówno na platformie cyfrowej, jak i przy instytucjach zaangażowanych w ochronę sprawnie funkcjonującego obiegu informacji, której celem byłby rozwój programów edukacyjnych skierowanych do okolicznej młodzieży oraz turystów i górali prowadzących wypas; powołanie grupy eksperckiej apollo, np. przy Polskim Towarzystwie Entomologicznym, której zadaniem byłoby zdobywanie funduszy, wdrażanie, koordynacja i monitoring projektów regionalnych; skuteczna ochrona miejsc występowania i reintrodukcji niepylaka apollo przed osobami niepożądanymi ustanowienie i ogłoszenie narodowego programu ochrony niepylaka apollo przez Ministerstwo Środowiska; zagwarantowanie finansowego wsparcia tego programu. Kolejne podrozdziały zawierają bardziej szczegółowe informacje odnoszące się do wyżej wymienionych celów cząstkowych. 1. Utrzymanie populacji niepylaka apollo na istniejących jeszcze stanowiskach (Pieniny i Tatry) Utrzymanie i rozwój populacji pienińskiej Historia regresu i niemal całkowitego zaniku pienińskiego niepylaka apollo jest dobrze udokumentowana i szczegółowo przedstawiona w kilku opracowaniach (np. Sitowski 1948; Żukowski 1959a; Witkowski i in. 1992a, b), a tutaj należy przypomnieć najważniejsze, dotyczące tej populacji, fakty. Pod koniec XIX wieku była ona na tyle rozległa i liczna, że prawdopodobnie wchodziła w kontakt z niepylakami apollo występującymi w Tatrach (przez pasmo Pienin Spiskich), w Beskidzie Sądeckim (przez Małe Pieniny) oraz w słowackiej części Pienin. W tym czasie krajobraz tego pasma nie przypominał dzisiejszego, bowiem w dużej mierze był odlesiony z powodu rabunkowej wycinki i intensywnego rolniczego użytkowania. Takie warunki, niewątpliwie sprzyjające niepylakowi apollo (szerokie rozpowszechnienie zbiorowisk naskalnych z Sedum), utrzymywały się jeszcze w początkach i pierwszej połowie XX wieku, o czym świadczą obserwowanie go na Jarmutach koło Szczawnicy (w 1932 roku) oraz informacje z okresu międzywojennego o odłowie podczas jednego dnia 200 egzemplarzy w Pieninach. Od początku XX wieku rozpoczyna się stopniowe przywracanie lasów, nota bene obszary te obsadza się niemal wyłącz- 52
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo nie świerkiem. Tempo zalesień wzrasta od czasu ponownego powołania w Pieninach Centralnych Pienińskiego Parku Narodowego (w 1954 roku), którego administracja intensyfikuje akcje odtwarzania lasu na tzw. nieużytkach. W tym okresie areał populacji, która liczyła minimum kilkaset osobników, obejmował większość obszaru tej części Pienin. Następuje jednak proces rugowania niepylaka apollo z tego obszaru i gwałtowne kurczenie się jego zasięgu. W latach 1945 1956 Żukowski (1959a) dokumentuje powolne zmniejszanie się liczebności niepylaka apollo na stanowiskach w masywie Trzech Koron i Nowej Górze. Obserwacje pierwszej z wymienionych populacji kontynuowane są z przerwami w kolejnych latach. Rok 1961 przynosi gwałtowne załamanie pogody w okresie lotu postaci dorosłych, co prawdopodobnie staje się przysłowiowym gwoździem do trumny dla populacji pienińskiej. W latach 1962 1980 z 10 populacji ostaje się tylko jedna, w dodatku liczebnie niewielka. W 1991 podjęto szczegółową inwentaryzację niepylaka apollo (gąsienic i postaci dorosłych) w jego ostatniej ostoi w Masywie Trzech Koron. W efekcie jednorazowo wykazano maksymalnie 25 gąsienic (obserwacje tego stadium wykonano w 5 terminach). Odnośnie postaci doskonałych (obserwacje prowadzono w 6 terminach) potwierdzono występowanie jednego dnia maksymalnie 12 motyli (dzień obserwacji: 31 lipca 1991, Witkowski i in. 1992b). W tym samym roku Jerzy Budzik wspólnie z Dyrekcją PPN (dyrektor Andrzej Szczocarz) i jego Radą Naukową oraz grupą badaczy pod kierunkiem prof. Zbigniewa Witkowskiego rozpoczął praktyczną część realizacji wcześniej odpowiednio przygotowanego i uściślonego programu ochrony Parnassius apollo frankenbergeri. Ze wskazanych stanowisk pobrał 20 gąsienic. W hodowli po ich przepoczwarczeniu uzyskał 7 osobników dorosłych: 2 samice i 5 samców. Obydwie samice skojarzył i otrzymał 189 jaj (pełne złoża). W tym samym sezonie odłowiono w terenie dwie samice (później wypuszczone), które uzupełniły hodowlę o 50 kolejnych jaj (niepełne złoża uzyskane w ciągu dwóch dni). Z uwagi na przewagę samców zdecydowano się dwa z nich skrzyżować z dwiema samicami z populacji zachodnioalpejskiej (Francja). Działania w 1991 roku to założenie hodowli 6 linii: 2 pienińskich z hodowli (P1 i P2); 2 pienińskich z jaj pobranych w naturze (PN1 i PN2); 2 mieszańcowych (M1 i M2). Ostatnie z wymienionych traktowano eksperymentalnie i porównawczo; nie były one wykorzystywane jako materiał zarodowy w odtwarzaniu populacji pienińskiej. W 1992 roku zespół pieniński kontynuował obserwacje natywnych populacji niepylaka apollo, stosując metodę znakowania i ponownych odłowów (fot. 38). Na trzech stanowiskach, tj. piarg na Trzech Koronach, Grabczycha i Kocioł, zarejestrowano łącznie 42 dorosłe motyle (10 samic i 32 samce). Od czterech odłowionych tu samic J. Budzik pozyskał do hodowli 239 jaj (z których pomyślnie odchował 91 mo- 53
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 38. P. a. frankenbergeri (z numerem na tylnym skrzydle) na Cirsium sp. z monitoringu na Trzech Koronach w Pienińskim Parku Narodowym (R. Rabiak). tyli). W tym samym roku kontynuował łączenie w pary osobników w założonej hodowli zarówno w wyjściowych liniach, jak i między nimi (np. kojarzył między sobą linie pienińskie). W tym też roku w okolicach Grabczychy wprowadził pierwsze 24 uzyskane w trakcie hodowli osobniki (9 samic i 15 samców). Udało mu się zaobserwować dzikie i pochodzące z hodowli kopulujące osobniki. W 1993 roku wprowadził 574 motyle (288 samic i 286 samców), w tym 4 osobniki niepylaka apollo na nowe stanowisko na Nowej Górze (populacja ta zanikła w latach 70. XX wieku). Zespół pieniński kontynuował również inwentaryzację postaci dorosłych oraz pobieranie jaj od samic dzikich i wyhodowanych, wypuszczonych i powtórnie odłowionych. W 1994 roku wykazano istnienie w naszych Pieninach dwóch stanowisk o łącznej liczebności około 100 postaci dorosłych, a w następnym roku obserwowano 140 osobników na 6 stanowiskach. Prace hodowlane i restytucyjne prowadzono dalej, przy czym w latach 1995 1998 rozpoczęto wymianę osobników do ho- 54
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo dowli ze słowackim PIENAP-em (Pieninský Národný Park). W jej ramach każdego roku wymieniano po 5 osobników. Początkowo J. Budzik hodował motyle na Dolnym Śląsku, a w roku 1994 protokolarnie przekazał materiał hodowlany do Pienińskiego Parku Narodowego, w którym jego prace kontynuował Tadeusz Oleś. W latach 1991 2009 od niemal 300 samic uzyskano prawie 20 000 jaj; z nich udało się wyhodować 4832 motyle, które później wprowadzono do środowiska naturalnego. W 1999 roku populacja polska zetknęła się z populacja słowacką, obserwowano bowiem przypadki migracji postaci dorosłych. W początkach XXI wieku obszar restytucji rozszerzono i wprowadzano pierwsze osobniki w Małych Pieninach poza granice PPN. W roku 2004 w mozolnie odbudowywanej populacji niepylaka apollo stwierdzono gwałtowny, przynajmniej 5-krotny spadek jego liczebności (tego roku zarejestrowano jedynie nieco ponad 100 postaci dorosłych, nie odnaleziono ich na Nowej Górze i Cyrlowej Skale, Adamski 2008a). Przyczyną tej fluktuacji najprawdopodobniej były bardzo niskie temperatury w okresie wiosennym, co spowodowało wysoką śmiertelność gąsienic. Na szczęście w kolejnym latach populacja zaczęła się stopniowo odbudowywać i wracać do wartości notowanych na początku XXI wieku. Obecnie pienińską populację na terenie Polski szacuje się na 500 900 osobników (Witkowski i Adamski mat. niepubl.). Restytucja niepylaka apollo w Pieninach to przykład bardzo starannie przygotowanego i konsekwentnie realizowanego programu odtwarzania ginącej populacji. Jest to dla wszystkich obecnie zajmujących się tym gatunkiem (jak też innymi zagrożonymi owadami) modelowy przykład i wzór, jak powinno się wykorzystywać działania praktyczne w poszerzaniu wiedzy naukowej. Autorzy tego programu dokładnie bowiem określili i przestudiowali spektrum czynników odpowiedzialnych za niemal całkowitą ekstynkcję niepylaka apollo, wyznaczyli konkretne cele pracy i potrzeby w zakresie uzupełnienia informacji o gatunku. Ustalono, że najważniejszymi czynnikami odpowiedzialnymi za zły stan gatunku były i są: naturalna sukcesja biotopów i wzrost ich zacienienia; zmniejszanie się liczebności i izolacja subpopulacji; kolekcjonerstwo i brak egzekucji prawa w tym zakresie; zalesianie zbiorowisk ciepłolubnych muraw; anomalie pogodowe i zmiany klimatyczne; niekorzystne zjawiska demograficzne i genetyczne w małych i izolowanych populacjach erozja genetyczna spowodowana przez chów wsobny czy dryf genetyczny; choroby, pasożyty, drapieżniki; skażenie roślin żywicielskich. Szybko zdano sobie sprawę, że nie wszystkie z tych czynników można ograniczyć lub wykluczyć, gdyż np. nikt nie jest w stanie wpływać na niekorzystne wa- 55
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce runki pogodowe. Zmniejszenie wielkości populacji naturalnych drapieżników bądź pasożytów niepylaka apollo też może nie być skuteczne (tak postępując, zmniejszamy naturalny opór środowiska i wystawiamy gatunek na spotęgowanie zagrożenia w przyszłości) lub jest niepożądane (jest to ingerencja w naturalne układy i sieci ekologiczne). Jednak działanie pozostałych czynników można było w znacznym stopniu zminimalizować lub nawet wykluczyć, stąd badacze postawili przed sobą trzy zasadnicze cele: odtworzenie stanu ilościowego i rozmieszczenia z lat pięćdziesiątych XX wieku, kiedy populacja niepylaka apollo na obszarze Pienin była liczna, a jego metapopulacja występowała od Upszaru na zachodzie do Grabczychy na wschodzie; odtworzenie struktury metapopulacji, w której występuje stała lub przynajmniej okresowa łączność między poszczególnymi lokalnymi populacjami (a mniejsze subpopulacje pełnią w tym układzie rolę tzw. stepping stones ); zabezpieczenie ekologicznych i genetycznych warunków do trwałego rozwoju odtwarzanej populacji. Aby zrealizować założone cele, przed rozpoczęciem hodowli konieczne były obserwacje terenowe nie tylko w miejscach występowania pienińskiego niepylaka apollo (oraz określenie liczebności ostatnich populacji), ale także badanie całego pasma Pienin Centralnych pod kątem specyficznych wymagań siedliskowych tego motyla. Dzięki stosunkowo dobrej znajomości ekologii tego gatunku badacze pokusili się o oszacowanie optymalnych dla niego powierzchni. Mimo iż występuje w warunkach średnich i wysokich gór, gatunek ten jest typowym heliobiontem (czynnik ten wpływa na wszystkie stadia rozwojowe) i wybiera do rozwoju miejsca o największym nasłonecznieniu, tolerując zacienienie do wartości najwyżej 10 15%. Okazało się, że tereny najbardziej korzystne dla niego, tj. powyżej 120% nasłonecznienia względnego obszaru płaskiego, znajdują się głównie na stokach o wystawie południowej i południowo-zachodniej i zajmują niemal 15% powierzchni całkowitej Pienińskiego Parku Narodowego. Jak wiadomo, ten motyl w stadium larwalnym jest oligofagiem lub monofagiem różnych gatunków rozchodnika (Sedum L.) i rojnika (Sempervivum L.) (Żukowski 1959a), a lokalne populacje przywiązane są zwykle do jednego określonego gatunku. Dla populacji pienińskiej podstawową rośliną żywicielską jest rozchodnik wielki [Sedum maximum L. (= S. telephium ssp. maximum L. Krocker)] 2 (w hodowli w latach 1991 2012 obserwowano szereg 2 Z uwagi na różnice w preferencjach pokarmowych pokrywające się w znacznym stopniu z rozmieszczeniem geograficznym Żukowski (1959a) wyróżnił w obrębie niepylaka apollo dwie grupy: tzw. albofagi odżywiające się niemal wyłącznie rozchodnikiem białym (gąsienice populacji alpejskich i z Europy południowo-zachodniej oraz Parnassius apollo linnei Bryk, 1913 z Gotlandii) oraz tzw. telephiofagi, których larwy żerują na rozchodniku wielkim i karpackim (duża część populacji kar- 56
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo przypadków żerowania gąsienic na rozchodniku białym, J. Budzik inf. ustna). Przeprowadzona w 1991 roku inwentaryzacja wykazała, że w Pienińskim Parku Narodowym rośnie łącznie od 10 000 do około 12 000 okazów rośliny żywicielskiej, co pozwoliło oszacować pojemność siedliska na 2000 2250 postaci dorosłych (do wyliczenia tej wartości posłużyły informacje o potrzebach gąsienic wymagających do rozwoju od 3 do 5 pędów przy uwzględnieniu konieczności migracji i konkurencji międzygatunkowej) (Witkowski i in. 1992a). Obserwacje J. Budzika wykazały, że do optymalnego rozwoju jednej gąsienicy trzeba od 10 do 15 pędów rozchodnika wielkiego. Biorąc pod uwagę fakt, że część wykazanych rozchodników rosła w niewielkich skupieniach lub w niekorzystnych dla gąsienic warunkach świetlnych, docelową liczebność populacji niepylaka apollo oceniono na 1000 1250 osobników dojrzałych. Dysponując tymi wyliczeniami, można było przystąpić do opisanych wyżej prac hodowlanych. Równolegle z nimi przywracano i ulepszano siedliska, co polegało na usuwaniu krzewów i drzew oraz wysiewaniu i nasadzeniu rozchodnika wielkiego oraz roślin nektarodajnych (różnych gatunków ostów i ostrożeni) dla motyli. W latach 1992 2006 odkrzaczono prawie 30 ha siedlisk, wysiano rozchodnik na powierzchni 1,20 ha oraz zasadzono niemal 1000 sztuk tego gatunku (Kozik 1994 2007). Podczas opisywanej restytucji dużo uwagi poświęcono skażeniu środowiska jako czynnikowi mogącemu bardzo negatywnie wpływać na liczebność populacji tego motyla. W wyniku badań okazało się, że rozchodnik, w porównaniu z innymi roślinami rosnącymi na tych samych stanowiskach, ma wyjątkowo dużą zdolność kumulowania w komórkach metali ciężkich, w szczególności kadmu, ołowiu i cynku. Nie przekładało się to jednak znacząco na wzrost tych metali w tkankach gąsienic, zapewne dzięki specyficznemu sposobowi żerowania (stosunkowo mało efektywnemu) i wewnętrznym mechanizmom eliminacji tych pierwiastków z ciała (Nakonieczny i in. 1996). Obserwacje prowadzone w terenie i na początku hodowli dostarczyły też przykładów potwierdzających wysoki poziom erozji genetycznej ostatniej krajowej populacji pienińskiej. Objawiała się ona między innymi deformacjami skrzydeł od całkowitego braku ich napompowania przez znaczną redukcję powierzchni lotnej oraz niepełne rozwinięcie uniemożliwiające przemieszczanie się osobnika napackich i skandynawskich). Według tego autora motyle populacji tzw. telophiofagicznych są zwykle większe. Obecnie zachowane w naszym kraju populacje zalicza się do tzw. telephiofagicznych. Należy przyjąć, że w naszym kraju nie występowały tzw. albofagiczne niepylaki apollo (Żukowski 1959a). Jednak preferencje pokarmowe udokumentowane wieloletnią hodowlą (1991 2012) J. Budzika nie potwierdzają tak wyraźnego podziału. Kryteria podziału populacji na tzw. albofagi i tzw. telephiofagi są analizowane w programie czynnej ochrony i wydają się atrakcyjnym zadaniem do bardziej wnikliwych analiz. 57
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce wet na niewielkie odległości do zmian w użyłkowaniu skrzydeł (Adamski i Witkowski 1999a). Ponadto ujawniono bardzo wysoką śmiertelność poczwarek (ponad 50%, Witkowski i in. 1994), podwyższoną śmiertelność gąsienic, silnie rozciągnięty w czasie wylęg z jaj oraz brak substancji kleistej na składanych przez samice jajach (niezbędna do umieszczania ich na roślinach lub podłożu). Zjawiska te obserwowano przede wszystkim u wspomnianych pienińskich linii hodowlanych P1 i P2. W warunkach naturalnych zaobserwowano też w Pieninach zmiany behawioralne u samców, które przy początkowo niskiej liczebności populacji patrolowały teren (w poszukiwaniu samic) lotem skanującym. W porównaniu z przelotem losowym wspomniany ruch jest energetycznie oszczędniejszy. Odnotowano również trudność przy wznoszeniu się samców na większe wysokości, co świadczyło o zasadniczo słabej kondycji populacji na początku prowadzonego programu (Adamski i Witkowski 1999b). Przytoczone obserwacje wskazują, że działania restytucyjne w Pieninach zostały podjęte w rzeczywiście trudnym, ostatnim możliwym momencie, gdy ta populacja znalazła się już na granicy wymarcia. Hodowla niepylaka apollo wyłącznie na potrzeby programu restytucji w Pienińskim Parku Narodowym została zamknięta w 2012 roku (w latach 2010 i 2011 pozyskano jaja od 5 odłowionych w terenie samic), a przyszłe prace mają się skupić na monitoringu populacji w terenie. Cel, którym było powstrzymanie ekstyncji, został osiągnięty dzięki powiększeniu populacji przez osobniki z hodowli oraz wskutek przywrócenia odpowiedniego stanu siedlisk dla gatunku. Uzyskano również metapopulację, w której zaobserwowano osobniki migrujące ze Słowacji. Jest prawdopodobne, że następuje wymiana genów, co może przyczynić się do zmniejszenia zagrożenia ze strony czynników wewnątrzpopulacyjnych. Utrzymanie i rozwój populacji tatrzańskiej W ogólnym zarysie historia tatrzańskiej populacji niepylaka apollo P. a. niesiolowskii (występuje on w Tatrach Zachodnich, z Tatr Liptowskich i Bielskich opisane są dwie inne formy, odpowiednio P. a. liptauensis Peschke et Eisner, 1932 i P. a. candidus Verity, 1911) przypomina pienińską epopeję tego motyla. Podobnie jak na wcześniej opisywanym obszarze, na początku XX wieku niepylak apollo miał w naszych Tatrach liczne i silne stanowiska. Pułkownik Witold Niesiołowski (1925) notował go w wielu miejscach Doliny Kościeliskiej, Chochołowskiej, Strążyskiej, Małej Łąki, Olczyskiej i Roztoki. Na początku lat 50. XX wieku populacja zapewne była jeszcze liczna, o czym świadczy obserwacja motyli w Zakopanem i na Gubałówce (Dąbrowski 1981). Jednak w początkach kolejnej dekady Krzywicki (1963) stwierdza regularne występowanie tego gatunku jedynie na południowych zboczach Żaru i Łysanek oraz na Kominach Tylkowskich, odnotowując jednocześnie jego zanik w innych częściach tego masywu. Od tego czasu następuje tak istotne pogorszenie stanu tutejszej populacji, że pod koniec XX wieku ogłoszono jej 58
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo wymarcie w naszym kraju (Dąbrowski 2008). Największe nasilenie wymierania lokalnych populacji w tym masywie odbyło się przypuszczalnie na przełomie lat 50. i 60. XX wieku. Po tym okresie z ponad trzydziestu znanych miejsc występowania motyla ostały się zaledwie dwa z dwiema populacjami w Tatrach Zachodnich, gdzie odnotowywano je jeszcze w latach 80. ubiegłego wieku. Jako przyczyny silnego regresu niepylaka apollo w Tatrach badacze wymieniają, podobnie jak w Pieninach, zalesianie wszelkiego rodzaju środowisk otwartych oraz eliminację wypasu owiec z obszarów Tatrzańskiego Parku Narodowego. Szacuje się, że od 1955 do 2005 roku w samej tylko zachodniej części Tatr uległo ten sposób likwidacji ponad 200 ha siedlisk tego gatunku, w dodatku działo się to w ostatnich znanych jego tatrzańskich ostojach (Dąbrowski 2007, 2008). Na ten zanik zapewne wpłynął też powszechny proceder wyłapywania do kolekcji i na sprzedaż atrakcyjnych wizualnie motyli oraz genetyczna erozja małych liczebnie, izolowanych populacji. Obserwowane na tych stanowiskach zdeformowane i nielotne samice dowodzą, iż populację tatrzańską doprowadzono do bardzo głębokiego stadium depresji wsobnej. W ostatnich kilkunastu latach wielokrotnie podejmowano próby odszukania niepylaka apollo po polskiej stronie Tatr, co jednak długo nie dawało żadnych efektów. Dlatego dużym i bardzo miłym zaskoczeniem było ponowne stwierdzenie tego motyla w 2010 roku. 29 lipca zauważono jednego patrolującego samca, a w następnych dniach odnotowano na tym samym stanowisku obecność kilku osobników (Zięba 2010; Wenta 2010). W maju następnego roku w tym samym miejscu obserwowano gąsienicę w ostatnim stadium rozwojowym (L5) żerującą na rozchodniku karpackim Sedum fabaria (Wenta 2011). Z uwagi na zagrożenie ze strony kolekcjonerów obserwatorzy zdecydowali się nie ujawnić obszaru wystąpienia motyli. Być może odkryta populacja cały czas była tam obecna, stanowisko to leży bowiem na uboczu i jest trudno dostępne. Nie można jednak wykluczyć przelotów niepylaka apollo ze Słowacji, gdzie jego populacja w ostatnich latach mogła znacznie wzrosnąć na skutek huraganu z listopada 2004 roku (tzw. Veľká Kalamita). Ta klęska ekologiczna powaliła czwartą część lasów słowackiego TANAP-u, przyczyniając się do powstania sprzyjających niepylakowi apollo rozległych obszarów otwartych. Na pewno trzeba przeprowadzić restytucję tego gatunku w Tatrzańskim Parku Narodowym. Ten program powinien się rozpocząć od zinwentaryzowania wszystkich: istniejących, potencjalnych i zniekształconych siedlisk niepylaka apollo. Następnie należy wdrożyć prowadzenie hodowli ex situ Parnassius apollo niesiolowskii (założonej na bazie osobników ze słowackich Tatr i ewentualnie jaj pozyskanych od naszych samic) z jednoczesnym przygotowaniem i poprawą stanu miejsc (co obejmuje usuwanie krzewów i drzew, sadzenie bulw rozchodnika karpackiego, roślin nektarodajnych itp.) dla wprowadza- 59
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce nych motyli z hodowli ex situ. Restytucja powinna być prowadzona przede wszystkim w znanych stanowiskach historycznych, a przynajmniej w początkowej fazie zajmować obszary położone blisko siebie, co umożliwi wymianę osobników i w konsekwencji odtwarzanie struktury metapopulacji. Należy rozważyć przywrócenie w niektórych miejscach ekstensywnego wypasu, tak jak funkcjonuje to już np. w Dolinie Kościeliskiej. Istotne będzie też stałe monitorowanie liczebności wprowadzonych populacji w różnych stadiach rozwojowych motyla, jego bazy pokarmowej oraz funkcjonowania założonych subpopulacji w systemie metapopulacji. Według nas efektem programu ochrony niepylaka apollo w Tatrach powinno być osiągnięcie 2000 osobników dorosłych występujących na przynajmniej 20 30 lokalizacjach. Założone na potrzeby tej hodowli papilionaria należałoby przynajmniej w części udostępnić zwiedzającym, gdyż z jednej strony uatrakcyjni to ofertę wystawową Tatrzańskiego Parku Narodowego, z drugiej pozwoli edukować różne grupy społeczeństwa na temat czynnej ochrony zagrożonych gatunków. Niepylak apollo z powodu swojego atrakcyjnego wyglądu, niskiej płochliwości, ze wszech miar interesującej biologii oraz bardzo ciekawej historii jest szczególnie wdzięcznym gatunkiem do tego typu dydaktycznych akcji. Miejmy nadzieję, że postulowana od dawna potrzeba aktywnej ochrony tatrzańskiej populacji tego gatunku (Żukowski 1959a; Palik 1980; Dąbrowski 1981, 2008; Dąbrowski i Krzywicki 1982) doczeka się w końcu realizacji. Perspektywy rozwoju populacji w Górach Kruczych (Sudety) Prawdopodobnie do połowy XIX wieku niepylak apollo występował na obszarze Dolnego Śląska i Sudetów, opisano stąd jego trzy formy: P. a. silesianus (Góry Krucze, okolice Lubawki, Kłodzka i Karkonoszy), P. a. frieburgensis (Dolina Bystrzycy i okolice zamku Książ) oraz P. a. albus (Śnieżnik i Kotlina Kłodzka; Mucha 1999; Budzik i Tarnawski 2006a). Dolny Śląsk był jednym z pierwszych miejsc reintrodukcji tego gatunku. W 1888 roku Śląskie Towarzystwo Badań Owadów wprowadziło na terenie Książa wyhodowane w Szwabii niepylaki apollo. Następnie w tej okolicy kilkakrotnie próbowano osiedlać ten gatunek, podobnie jak czynili to wytrwale, ale bezskutecznie inni entomolodzy w wielu innych rejonach Dolnego Śląska, np. w okolicach Dusznik-Zdroju i Stronia Śląskiego, na Ślęży, Śnieżniku Kłodzkim, w Kruczej Dolinie i Karkonoszach. Godna odnotowania jest reintrodukcja w roku 1916 alpejskiego P. a. mellilicus Stich. w okolicach Szklarskiej Poręby dokonana przez lekarza medycyny i wieloletniego prezesa wspomnianej organizacji dr. W. Kuhnau a (Wolf 1927). Przed wprowadzeniem na stanowiska gąsienic tego podgatunku dr Kuhnau prowadził podjęte na szeroką skalę sadzenie rozchodników (Sedum album i S. telephium). Osobniki reintrodukowanej populacji obserwowano do 1926 roku (łącznie przez okres 9 lat), odnotowując w niektórych latach liczny pojaw motyli. 60
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo Najdłużej widywanym i odławianym na Dolnym Śląsku natywnym podgatunkiem był Parnassius apollo silesianus utrzymujący się w okolicach Lubawki do roku 1892 (obszar dzisiejszego rezerwatu przyrody Kruczy Kamień ). Na tym wygasłym stanowisku podjęto próby reintrodukcji bawarskich niepylaków apollo, jednak w 1926 roku widziano tu ostatnie z wprowadzonych osobników. Po kilkudziesięcioletniej przerwie w 1994 roku ponownie wprowadzono niepylaki apollo na teren rezerwatu. Do zasiedlenia użyto potomstwa powstałego z krzyżówki dwóch samców populacji pienińskiej z dwiema samicami populacji alpejskiej P. a. venaissinus Fruh. (z zachodnich Alp, Montagne de Chamouse, Departament Vaucluse w Prowansji, Francja) 3. Z powodu ograniczonej pojemności siedliska w 1995 roku zdecydowano pozostawić tam 50 skojarzonych samic. Obserwacje w latach: 1996, 1997, 1998, 2005 (Borkowski 1998; Masłowski 2006) potwierdziły utrzymywanie się w tym miejscu nielicznej populacji tego gatunku (maksymalnie odnotowując 4 motyle i 30 gąsienic). W 2006 znowu podjęto działania reintrodukcyjne i wprowadzono na ten teren 26 jaj pienińskiej populacji, a w 2008 roku z hodowli w Arboretum Leśnym w Sycowie wypuszczono 41 postaci doskonałych (31 samic, w większości już zaplemnionych i 10 samców). Równolegle do wznowionego programu hodowli i zasilania ww. populacji rozpoczęto poprawę siedlisk niepylaka apollo na tym terenie oraz działania reintrodukcyjne w innych częściach Dolnego Śląska. 2. Zwiększenie wielkości populacji niepylaka apollo i dywersyfikacja jej zasobów W roku 2010 rozpoczęto projekt: Reintrodukcja i restytucja niepylaka apollo na Dolnym Śląsku. Jest on realizowany przez Fundację EkoRozwoju z Wrocławia, a finansowany z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W program zaangażowani są również autorzy niniejszego opracowania, szereg osób z Parku Narodowego Gór Stołowych, z Karkonoskiego Parku Narodowego oraz z nadleśnictw Kamienna Góra i Zdroje na terenie RDLP Wrocław. Najważniejszym celem omawianego projektu jest przywrócenie niepylaka apollo na Dolnym Śląsku w granicach jego historycznego zasięgu. Materiał hodowlany po- 3 Jaja do celów badawczych przekazali nieodpłatnie dr. Adamowi Malkiewiczowi francuscy naukowcy. Hodowla była prowadzona w wyniku decyzji wydanej przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (nr OP.4072/133/94) zezwalającej także na reintrodukcję niepylaka apollo na terenie województw: jeleniogórskiego, wałbrzyskiego i wrocławskiego. Na bazie tego materiału w ramach pracy magisterskiej pod kierunkiem prof. Antoniego Ogorzałka (Uniwersytet Wrocławski) były prowadzone analizy oogenetyczne. 61
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce chodzi z populacji pienińskiej, z której na wniosek J. Budzika i D. Tarnawskiego decyzją Ministerstwa Środowiska przekazano w 2005 roku do ośrodka w Arboretum Leśnym koło Sycowa 250 jaj. W ramach zaplanowanych zadań rozbudowano już istniejący ośrodek hodowlany na terenie Arboretum, co było związane z rozwinięciem odpowiedniej infrastruktury i założeniem kolejnych upraw rozchodnika wielkiego. Oprócz hodowli w nizinnej części województwa dolnośląskiego przygotowywane są również trzy górskie ośrodki hodowlane: w Parku Narodowym Gór Stołowych, Karkonoskim Parku Narodowym i Kruczej Dolinie przy rezerwacie przyrody Kruczy Kamień. Osobniki uzyskane w tych ośrodkach posłużą do reintrodukcji w wybrane miejsca. Wprowadzanie motyli w celu wykonania obserwacji adaptacyjnych odbyło się w 2008 roku we wspomnianym rezerwacie przyrody i w Karkonoskim Parku Narodowym (góra Chojnik). W 2012 roku ukończono inwentaryzację terenową, którą prowadzono w całym województwie dolnośląskim i opolskim pod kątem występowania rośliny żywicielskiej dla larw. Wyniki tych prac pozwoliły na wskazanie 40 miejsc stosownych dla rozwoju populacji niepylaka apollo oraz umożliwiły wykonanie map miejsc i określenie centrów przyszłych reintrodukcji. Równolegle do opisanych prac prowadzone są działania informacyjno-promocyjne polegające na stworzeniu strony internetowej (http://apollo.natura2000.pl), opracowaniu i rozpowszechnieniu: ulotek, monografii gatunku (Tarnawski i in. 2012) oraz ogólnopolskiego programu ochrony niepylaka apollo. Ponadto na terenie obu dolnośląskich parków narodowych wybudowano pokazowe papilionaria. W najbliższym czasie planuje się też uruchomienie przenośnej wystawy o niepylaku apollo, która objedzie większość górskich rejonów województwa. Z uwagi na skalę przedsięwzięcia planuje się stałe pozyskiwanie funduszy na działania, których celem jest utworzenie i ustabilizowanie przynajmniej trzech możliwie rozległych metapopulacji tego gatunku w Sudetach w okresie najbliższych 15 20 lat. Podobne projekty, zmierzające do odtworzenia populacji, powinny zostać przeprowadzone w karpackiej części zasięgu niepylaka apollo, szczególnie na wygasłych stanowiskach, bowiem obok populacji znanych w początkach XX wieku, a prawdopodobnie nawet do lat 60. z Pienin i Tatr, w różnych innych częściach Karpat istniały stanowiska tego motyla. W Beskidzie Śląskim i na Pogórzu Cieszyńskim występowały dwa jego podgatunki P. a. sicinus i P. a. vistulicus, o czym świadczą zachowane do dziś okazy w kolekcji Eisnera (ostatni datowany na 1903 rok, Witkowski 1986b; Mucha 1999). Obserwowane współcześnie zamieranie lasów świerkowych i związane z tym powstawanie w tej części Karpat rozległych halizn mogłyby zostać wykorzystane do przeprowadzenia reintrodukcji niepylaka apollo. W kwestii materiału zarodowego należałoby rozważyć możliwość wykorzystania występującego blisko naszych granic na Magurze Orawskiej albofagicznego (odżywiającego się rozchodnikiem białym Sedum album) podga- 62
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo tunku Parnassius apollo oravensis Eisner et Zelný, 1969. Według Muchy (1999) ostatnie niepylaki apollo na Sądecczyźnie obserwowano w Paśmie Radziejowej w 1900 roku [w zbiorze Świeykowskiego istnieje jeden okaz z następującymi danymi: Kornuty, 1926, M. Chrostowski (R. Zamorski inf. ustna)]. Dłużej natomiast ten gatunek był obserwowany w Beskidzie Niskim, gdzie łowiono go na Magurze Wątkowskiej (1912 rok) i w Bartnem (między 1917 a 1920 rokiem: Mucha 1999). Najwięcej kontrowersji budzi historia populacji tego motyla w Bieszczadach, gdzie według J. Schefnera w latach 1910 1914 był stałym mieszkańcem wyższych partii tych gór, a jego zasięg dochodził do okolic Cisnej i Baligrodu (na dowód jego występowania istnieją w kolekcji Eisnera okazy z 1913 roku: Witkowski 1986b). Chrostowski (1960) stwierdził, że w czasie II wojny światowej w wyniku zaniechania pasterstwa na połoninach i zagłuszenia niskich rozchodników przez trawy niepylak apollo został w Bieszczadach definitywnie wytępiony. Jednak istnieją tam, niepotwierdzone okazami, obserwacje niepylaków apollo z lat 50. i 60. XX wieku (inf. ustna M. Bielewicz). Podobnie jak w przypadku odtwarzania populacji w najdalej na zachód położonej części naszych Karpat, w projektach dotyczących Beskidu Niskiego i Bieszczadów należy sięgnąć po materiał rozmnożony w hodowli z populacji występujących na Słowacji (najlepiej P. a. carpathicus Rebel et Rogenhofer, 1892). W przypadku reintrodukcji po zachodniej stronie Popradu odpowiednim kandydatem wydaje się podgatunek pieniński. W latach pięćdziesiątych w okolicach Biecza Chrostowski próbował reaktywować ten gatunek, co jednak nie okazało się skuteczne (Witkowski 1986b). Ponowne próby reintrodukcji niepylaka apollo w opisywanych częściach Karpat są dziś bardzo pożądane, nie tylko przez wzgląd na jego stan w Polsce, ale również z powodu obserwowanego silnego ubożenia florystycznego i faunistycznego otwartych siedlisk wymienionych masywów karpackich. 3. Przywrócenie struktury metapopulacji Wydaje się, że populacje niepylaka apollo na większości obszarów jego występowania przypominają klasyczną strukturę metapopulacji (Levins 1969, 1970), która charakteryzuje się zmienną w czasie i przestrzeni konfiguracją szeregu mniej lub bardziej izolowanych, drobnych lub dużych populacji (Fred i in. 2006). Pomiędzy osobnikami w subpopulacjach na płatach siedlisk dochodzi do przepływu genów (o ile nie są one oddalone od siebie bardziej niż o około 5 km), przy czym część płatów siedlisk zwykle jest niezasiedlona z powodu wygaśnięcia lokalnej populacji lub faktu, że nie dotarły do niej nowe osobniki. Wiadomo, że siedliska tego gatunku są mniej lub bardziej efemeryczne i ulegają sukcesji, jednocześnie w wyniku różnych zdarzeń (osuwiska, lawiny, pożary, zgryzanie przez zwierzęta kopytne itp.) powsta- 63
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce ją de novo niezasiedlone płaty środowisk. Dla stabilności metapopulacji ważna jest na poszczególnych stanowiskach przewaga imigracji osobników nad ich wymieraniem. Jeżeli podana tendencja się utrzymuje, metapopulacja pozostaje w stanie równowagi i nie grozi jej wymarcie. Niepylak apollo wydaje się być dobrze przystosowany do poszukiwania nowych siedlisk i w populacjach normalnych odpowiednio duża frakcja osobników podejmuje wysiłek migracyjny. Wspomniana struktura złożona z wielu kontaktujących się subpopulacji z punktu widzenia trwania gatunku (i stanu jego ochrony) jest niewątpliwe korzystniejsza niż jedna duża populacja, która może być bardziej narażona na wygaśnięcie przez zdarzenia losowe typu całkowitej sukcesji siedliska lub wybuchu epidemii. Ponadto metapopulacje zajmują zwykle znacznie większy areał, co umożliwia wymianę genetyczną z innymi populacjami, a to z kolei zabezpiecza gatunek przed negatywnymi skutkami chowu wsobnego czy dryfu genetycznego. Dlatego w ochronie tego gatunku należy dążyć do utrzymywania lub tworzenia takich struktur. Najlepiej zaplanować wprowadzanie osobników w wielu miejscach i odtwarzanie lub poprawę siedliska na dużych obszarach. W ostateczności można odtworzyć jedną dużą populację o sporych możliwościach reprodukcyjnych, co zwykle przekłada się na jej zdolności kolonizacyjne (emigracyjne). Jednak w przypadku obu tych strategii należy stwierdzić, że istnieją powierzchnie, nawet nieduże obszarowo, przygotowywane pod niepylaka apollo (sadzenie roślin żywicielskich, odkrzaczanie), na które wprowadzi się motyla. Będą one stanowiły ważny element w procesie kształtowania struktury metapopulacyjnej. Istotne jest też uwzględnienie i eliminacja barier w przemieszczaniu się osobników pomiędzy płatami, dobranie odpowiedniego zagęszczenia lokalnych siedlisk (pojemność) oraz istnienie na stanowiskach stosownie wielu zarówno roślin żywicielskich dla larw, jak i roślin nektarodajnych dla motyli. Badania na tym gatunkiem dowodzą, że rozmieszczenie źródeł nektaru silnie wpływa na dynamikę lokalnych populacji (Fred i in. 2006). 4. Ocena możliwości reintrodukcji gatunku na wybranych stanowiskach W ocenie tej należy wziąć pod uwagę kilka czynników: miejsce planowanego osiedlania populacji powinno być odpowiednie do zasiedlenia przez niepylaka apollo. Dobrze by było, gdyby pokrywało się z historycznie udokumentowanym zasięgiem tego motyla; uwarunkowania topograficzne i geologiczne wpływające na lokalny mikroklimat. Wybrana górska lokalizacja powinna posiadać wystawę południową 64
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo lub południowo-zachodnią, a na terenie płaskim silne nasłonecznienie (najlepiej od godziny 12 do zachodu słońca). Wskazane jest podłoże zasadowe lub obojętne, np. zbudowane z wapieni, margli lub piaskowców (na glebach wytworzonych z tego rodzaju skał dobrze funkcjonują zbiorowiska roślinne z udziałem rozchodników). Istotną kwestią dla tego wyjątkowo heliofilnego gatunku motyla jest stopień zacienienia stanowiska; przygotowując taki teren pod przyszłe osiedlanie osobników hodowlanych, należy usunąć drzewa i krzewy; stopień uwodnienia terenu. Miejsca podmokłe są niewskazane, a wręcz odradzane, ponieważ zarówno rośliny żywicielskie, jak i sam motyl zdecydowanie preferują suche stanowiska; określenie zasobności siedliska i jego konfiguracji przestrzennej. Zdajemy sobie sprawę, że przy tej ocenie większe i zasobniejsze w rośliny żywicielskie płaty są bardziej pożądane ze względu na możliwość utrzymania większej populacji, jednak ważna jest również ich lokalizacja i możliwość stworzenia całej sieci stanowisk. Czynnikiem gwarantującym powodzenie reintrodukcji jest ocena siedliska w miejscach planowanego wsiedlania gatunku; wybrane stanowisko powinno zostać uwzględnione w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i ujęte w planach rozwoju gminy bądź powiatu jako nienadające się pod inwestycje, np. drogowe, turystyczno-rekreacyjne (schroniska, wyciągi i trasy narciarskie itp.) ani gospodarcze (kamieniołomy); dostępność miejsca. Lokalizacje łatwo dostępne mogą być poddawane silnej presji turystycznej. O ile na terenie parków narodowych możemy kontrolować przepływ turystów lub zamykać przed nimi pewne obszary, o tyle w przypadku terenów nieobjętych tą formą ochrony może być to trudne lub wręcz niemożliwe. Brak dostępności sprzyja ochronie gatunku; status własnościowy i prawny stanowisk. Jeżeli planujemy reintrodukcję w miejscach znajdujących się w rękach prywatnych, niezbędna jest zgoda właścicieli, podobnie w przypadku miejsc zarządzanych np. przez Lasy Państwowe; stopień naturalności (antropopresja) miejsca nie powinien decydować o jego przydatności, np. obszary dawnych, nieczynnych kamieniołomów są potencjalnie bardzo dobrym terenem do odtwarzania populacji tego gatunku; atrakcyjność miejsca planowanej reintrodukcji. Taki teren (po ustaleniu szczegółów jego dostępności) może się stać okoliczną atrakcją, co zasadniczo sprzyja pozyskiwaniu funduszy oraz akceptacji okolicznych mieszkańców dla prowadzonych w tym obszarze działań. 65
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce 5. Współpraca transgraniczna i jej znaczenie dla programu ochrony niepylaka apollo w Polsce Z kilku ważnych powodów współpraca transgraniczna powinna być istotnym elementem krajowej strategii ochrony niepylaka apollo. Populacje zamieszkujące nasze Pieniny i Tatry mają kontakt z populacjami słowackimi, gdyż występują na tych obszarach w strukturze metapopulacji. Zatem działania dotyczące populacji niepylaka apollo prowadzone u naszego południowego sąsiada mogą przekładać się na stan populacji w naszych najważniejszych obecnie ostojach tego motyla. W odniesieniu do Pienin w 1991 roku zdecydowano wspólnie chronić ten gatunek (o czym wspominamy we wcześniejszych podrozdziałach). Należy mieć nadzieję, że podobne starania zostaną podjęte w odniesieniu do populacji tatrzańskiej. Inne wymierne korzyści, wynikające z zawiązania takiej współpracy, to sposobność wymiany cennych informacji, bowiem te kraje mają własne wieloletnie doświadczenia w reintrodukcji i restytucji tego gatunku, jego aktywnej ochronie oraz w dziedzinie edukacji. Szczególnie dużą wiedzą dysponują Czesi i Słowacy. Przykładem udanej reintrodukcji jest odtworzenie populacji (Kuśka i Lukášek 1993; Kříž 2011), która zanikła w latach trzydziestych zeszłego stulecia z powodu zniszczenia siedlisk podczas eksploatacji wapieni w Štramberku na Morawach. Godny odnotowania jest w tych krajach udział instytucji dysponujących bardzo dobrym zapleczem kadrowo-technicznym i wieloletnim doświadczeniem w hodowli zagrożonych gatunków, takich jak ogrody zoologiczne, w tego typu programach. Przykładem jest tutaj Bojnicki Ogród Zoologiczny na Słowacji, w którym hoduje się niepylaki apollo wprowadzane następnie w okolicach Temešskej Skały (Kříž 2011). Bardzo intensywnie i z powodzeniem rozwijane są tam też programy edukacyjne i informacyjne. Na przykład na terenie słowackiego rezerwatu przyrody Karpaty Białe w 2006 roku powstała dydaktyczna ścieżka przyrodnicza APOLLO, która obejmuje kilka stacji prezentujących najważniejsze fakty z biologii i ekologii niepylaka apollo oraz kwestie jego ochrony (Kříž 2011). Innym ważnym powodem podjęcia tej współpracy jest potrzeba pozyskania materiału hodowlanego do dalszych działań na terenie Polski. Przy odtwarzaniu wymarłych (lub wytępionych) populacji karpackich powinno się sięgnąć po materiał biologiczny niepylaka apollo ze Słowacji. Te decyzje należy poprzedzić odpowiednimi badaniami morfologicznymi i genetycznymi odnośnie istniejących populacji oraz zachowanych okazów muzealnych. W przypadku populacji odtwarzanych w Sudetach warto przemyśleć zaangażowanie czeskich i niemieckich instytucji lub stowarzyszeń, gdyż na historycznych stanowiskach w tych krajach niepylak apollo został najbardziej zniszczony. Obciążenia finansowe, 66
IV. Zdefiniowanie celów ochrony niepylaka apollo związane z tymi projektami, rozkładając się na więcej podmiotów, zmniejszą się, a poza tym umożliwi to odtworzenie większych pod względem liczebności i zajętego areału populacji tego gatunku. Na koniec warto wspomnieć o ścisłej współpracy w zakresie kontroli i monitoringu rynku kolekcjonerskiego, który stanowi relatywnie duże i w wielu przypadkach zasadnicze zagrożenie dla niepylaka apollo. Rozwiązaniem problemu byłoby bezpłatne, warunkowe udostępnianie materiałów pohodowlanych do wykorzystywania w celach naukowych i edukacyjnych. Szczegółowy algorytm postępowania przedstawiamy w rozdziale VII. Współpraca transgraniczna może przybierać różne formy: od zespołowo organizowanych konferencji naukowych, po wspólne tworzenie ośrodków hodowlanych, a na bilateralnych umowach na szczeblu regionalnym i rządowym kończąc. 67
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności 1. Hodowla niepylaka apollo w warunkach kontrolowanych Pieniny Zgodnie z zasadami restytucji (Anonim 1989; Gepp 1989) dla utrzymania żywotności populacji konieczne jest zachowanie co najmniej 500 osobników, a w przypadku, gdy lokalne subpopulacje są mniejsze, niezbędne jest istnienie między nimi przynajmniej okresowej wymiany materiału genetycznego. Zatem metapopulacja niepylaka apollo w Pienińskim Parku Narodowym powinna się składać z krzyżujących się między sobą subpopulacji liczących od kilkudziesięciu do kilkuset osobników. Założono (Witkowski i in. 1992b), że ta metapopulacja nie powinna być łącznie mniejsza niż 500 1000 postaci dorosłych, dlatego też w początkowym etapie oceniono warunki siedliskowe, środowiskowe i pokarmowe dla prognozowania liczebności i zasięgu populacji. Miejsca szczególnie korzystne w PPN pod względem nasłonecznienia (powyżej 120% nasłonecznienia względnego obszaru płaskiego) zajmują tam tylko 15%, natomiast zbiorowiska roślinne preferowane przez niepylaka apollo to jedynie 5% powierzchni parku. Inwentaryzacja wskazała, że w Pienińskim Parku Narodowym na początku lat 90. XX wieku występowało od 10 000 do około 12 000 okazów Sedum maximum. Jednak w związku z tym, że wiele roślin rosło w zacienieniu lub w niewielkich kępach, realną liczbę roślin przydatnych do wyżywienia gąsienic oceniono na 1320 (przy założeniu, że do wykarmienia jednej gąsienicy trzeba od trzech do pięciu pędów rozchodnika). Obserwacje J. Budzika wykazały, że do optymalnego rozwoju jednej gąsienicy trzeba od 10 do 15 pędów rozchodnika wielkiego. Podstawowe cele programu restytucji niepylaka apollo w Pienińskim Parku Narodowym realizowane były pod kierunkiem Witkowskiego (1996). Początkowe wyniki hodowli pienińskiej populacji niepylaka apollo prowadzonej przez J. Budzika od 1991 roku wskazywały, że przynajmniej część osobników jest genetycznie zubożała. W populacji z Masywu Trzech Koron dostosowanie motyli pochodzących od dwóch wyhodowanych w 1991 roku samic (P1 i P2) było silnie obniżone. Linie te charakteryzowały się znacznym wydłużeniem okresu wylęgu gąsienic z jaj oraz wysoką śmiertelnością w czasie rozwoju. Linie PN1 i PN2, tak- 68
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności że z Masywu Trzech Koron, odznaczały się krótszym okresem wylęgu gąsienic i niskim wskaźnikiem śmiertelności w cyklu rozwojowym (pozornie lepsze wskaźniki nie uwzględniają jakości pełnych złóż, gdyż do hodowli wprowadzono 50 jaj). Obie linie mieszańców M1, M2 cechował krótszy (istotny statystycznie) okres wylęgu gąsienic z jaj, natomiast wskaźnik śmiertelności plasował się między liniami rozwojowymi populacji pienińskiej (Witkowski i in. 1992b). W związku z faktem, że nie uwzględniono tu wszystkich czynników, wskaźnik śmiertelności dla mieszańców M1 i M2 nie jest miarodajny. Po wyhodowaniu we Wrocławiu kolejnej generacji postaci dorosłych osobniki skrzyżowano, uzyskując pięć różnych kombinacji. Okazało się, że samice pienińskie składają mniej jaj niż samice mieszańców pienińsko-alpejskich zarówno w kojarzeniach wsobnych, jak i naprzemiennych. Samice kojarzone z samcami innych linii (np. P1 P2 i PN1 PN2) zazwyczaj składały mniej jaj od samic kojarzonych ze swoimi braćmi (np. P1 P1, PN1 PN1 i PN2 PN2) zarówno wśród okazów pienińskich, jak i wśród mieszanych z alpejskimi (np. M1 M1 i M2 M2). Ta bardzo istotna kontrola potwierdziła inne dane wskazujące, że populacja pienińska uległa znacznej erozji genetycznej (Witkowski i in. 1992b). Należy podkreślić, iż jaja do hodowli stale pobierano od osobników odszukanych w Pienińskim Parku Narodowym. Na 239 jaj zebranych w 1991 roku 50 pochodziło od dwóch samic schwytanych w terenie i powtórnie wypuszczonych po uzyskaniu niepełnych złóż jaj. W 1992 roku jaja zebrano od 22 samic wyselekcjonowanych w hodowli. W 1993 roku uzyskano do dalszej hodowli 2879 jaj pochodzących od 27 samic wypuszczonych do kojarzenia w terenie i ponownie odłowionych lub odszukanych. Natomiast w roku 1994 na 12 samic pozostawionych w hodowli do złożenia jaj 5 zostało skojarzonych z samcami zebranymi w terenie (Witkowski 1996). Istotne znaczenie miało w tych przedsięwzięciach wykorzystanie wieloletniego doświadczenia J. Budzika, który hodował niepylaka apollo i inne gatunki motyli sposobem ex situ. W latach 1991 1996 te hodowle prowadzono w okolicach Wrocławia. Były to: Dolina Środkowej Odry (Wrocław Janówek); Ruda Milicka (teren Stacji Ornitologicznej Uniwersytetu Wrocławskiego); Nadleśnictwo Milicz Leśnictwo Krośnice oraz w Sudetach w Nadleśnictwie Kamienna Góra rezerwat Kruczy Kamień koło Lubawki. Jak już wspomniano, restytucję w Pienińskim Parku Narodowym rozpoczęto w 1991 roku od zebrania 20 gąsienic Parnassius apollo frankenbergeri w Masywie Trzech Koron. Hodowlę pienińskiej populacji prowadzono w latach 1991 1994 we Wrocławiu, a później w Pieninach. Motyle uzyskane w wyniku hodowli na Dolnym Śląsku były sukcesywnie wprowadzane na stanowiska w Pieninach (Witkowski 1996; Mucha 1999): 1992 24 osobniki dorosłe (9 samic i 15 samców) oraz 4 poczwarki (1 samicza i 3 samcze); 69
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce 1993 574 osobniki dorosłe (288 samic i 286 samców), rozpoczęto zakładanie populacji na Nowej Górze (wprowadzono trzy samce i jedną zaplemnioną samicę); 1994 103 osobniki dorosłe; istniały już dwa stanowiska o łącznej liczbie około 100 motyli; 1995 stwierdzono około 140 osobników na sześciu stanowiskach (Witkowski i in. 1997); 1996 restytuowano niepylaka apollo na trzy kolejne stanowiska; 1997 stwierdzono około 300 osobników na ponad 10 stanowiskach. Prace hodowlane, rozpoczęte w 1991 roku przez J. Budzika, od 1994 roku w Pienińskim Parku Narodowym nieprzerwanie kontynuował Tadeusz Oleś. Otrzymywanym materiałem sukcesywnie zasilano kolejne stanowiska w Parku. 278 samic w latach 1991 2009 złożyło 19 761 jaj, uzyskano z nich odpowiednio 9674 gąsienice, 5331 poczwarek i 4832 motyle, które były wprowadzane w siedliska Parku [zestawił Sobczak (2007, 2009) według danych Olesia (1993) i Kozika (1994 2009)]. Najlepszym potwierdzeniem skuteczności działań w postaci ochrony czynnej jest fakt, że po ponad 20 latach programu restytucji liczebność populacji wzrosła z początkowych niespełna 30 osobników, występujących na jedynym stanowisku w masywie Trzech Koron, do około 300 500 motyli corocznie stwierdzanych na kilku trwale zasiedlonych stanowiskach. Prowadzony od 1996 roku regularny monitoring liczebności postaci dorosłych P. apollo w Pienińskim Parku Narodowym, koordynowany przez dr. Pawła Adamskiego (Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie), pozwala na bieżąco śledzić wahania stanu jego liczebności, który obecnie uznajemy za zadowalająco stabilny (Nakoneczny i Kędziorski 2010). 1 W latach 1992 2006 w Pienińskim Parku Narodowym prowadzono też prace terenowe przy odkrzaczaniu siedlisk, wysiewie nasion (powierzchnia 28,91 ha) i sadzeniu bulw rozchodnika (920 sztuk). Prowadzone teraz działania ochronne polegają tam na dalszym przygotowaniu (odkrzaczaniu) stanowisk w terenie oraz na monitoringu. Hodowla niepylaka apollo nie została zaplanowana w zadaniach ochronnych zatwierdzonych na 2012 rok. W 2010 i 2011 roku planowano pozyskać jaja od 5 samic odłowionych w terenie w celu wyhodowania motyli do dalszych restytucji. Wyniki prowadzonego w terenie monitoringu pozwalają określić stan dzikiej populacji niepylaka apollo, jak również efektywność prowadzonych działań ochronnych. 1 To stwierdzenie niewyczerpujące zagadnienia, gdyż na żywotność populacji ma wpływ szereg mierzalnych parametrów wewnątrzpopulacyjnych, takich jak: struktura płci dla każdej linii hodowlanej, średni termin (dzień) wylęgu dla samic i samców, długość życia osobniczego, liczba i jakość składanych jaj, przeżywalność osobników we wszystkich fazach rozwojowych, zmienność osobnicza. 70
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Prace prowadzone w Pienińskim Parku Narodowym będą kontynuowane. Ich wyniki dowodzą, że wysiłek się opłacił. Jeśli nawet nie powstrzymano, to na pewno odsunięto groźbę ekstynkcji tego motyla. Powiększanie stanowisk i uzupełnianie populacji wyhodowanymi osobnikami okazało się skuteczne. Uznano, że depresja wsobna nie pogłębia się znacząco, a dzięki wymianie osobników hodowlanych z PIENAP-em zwiększa się ich żywotność i pojawia migracja. Skutkiem restytucji w Pieninach jednego z największych dziennych motyli Polski jest nie tylko jego uratowanie. To również ochrona całego siedliska górskich piargów razem z ich florą i fauną. Niepylak apollo jest więc gatunkiem osłonowym dla pienińskich łąk i sucholubnych muraw (Witkowski i Adamski 2004). P. apollo to gatunek wskaźnikowy, dzięki łatwości identyfikacji gąsienic i motyli ułatwiający określenie stanu zajmowanych siedlisk. Praca nad jego ochroną jest również modelowym przykładem determinacji, z jaką powinniśmy walczyć o przetrwanie każdego żyjącego na Ziemi gatunku. Sudety W latach 1994 1995 P. apollo był reitrodukowany w rezerwacie przyrody Kruczy Kamień w Górach Kruczych (Sudety). Wprowadzono tam 50 zaplemnionych samic pochodzących od skrzyżowanych w 1991 roku dwóch samców populacji pienińskiej z dwiema samicami populacji alpejskiej P. a. venaissinus (zachodnie Alpy, Montage de Chamouse 1000 m n.p.m., Dep. Vaucluse, Prowansja, Francja). Uzyskano dwie linie mieszańców (M1 i M2), od których w kolejnych latach hodowli otrzymano reintrodukowane w 1994 i 1995 roku do rezerwatu motyle. Niepylaki apollo były obserwowane w rezerwacie przyrody Kruczy Kamień od 1994 do 2006 roku (11 pokoleń motyli) (Borkowski 1998; Masłowski 2006; Budzik i Tarnawski 2006a). Od roku 2005 Jerzy Budzik po raz kolejny rozpoczął hodowlę tego motyla, tym razem na terenie Arboretum Leśnego Nadleśnictwa Syców. Na wniosek J. Budzika i D. Tarnawskiego decyzją Ministra Środowiska 2 przekazano wtedy z hodowli prowadzonej w Pienińskim Parku Narodowym do ośrodka w Arboretum 250 jaj. Wyniki hodowli są przedstawione w tabelach 1 i 2 (Tarnawski i in. 2012). 2 DOPogiz-4200/I-01/7164/05/aj z 28 sierpnia 2005 roku. 71
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Tabela 1. Efektywność hodowli niepylaka apollo prowadzonej w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców lata 2006 2009 (na podstawie danych J. Budzika i D. Tarnawskiego z informacji dla GDOŚ) Rok Gąsienice Poczwarki Postacie dorosłe Skojarzone Jaja 2005 250 2006 154 63 (26 +37 ) 26 4680 2007 1000 480 50 000 2008 2200 1800 627 60 000 2009 20 000 8000 7500 300 000 Razem 10 363 415 030 Tabela 2. Efektywność hodowli niepylaka apollo prowadzonej w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców lata 2010 2012 (na podstawie danych J. Budzika i D. Tarnawskiego z informacji dla GDOŚ) Rok Gąsienice Poczwarki Postacie dorosłe Skojarzone Jaja 2010 80 000 * 2000 * 180 (75 +105 ) 75 5400 2011 2173 427 280 133 9558 2012 3500 744 511 ** 73 ** 3050 Razem 85 673 3171 971 281 17 550 * masowe zamieranie gąsienic i poczwarek; ** znaczne różnice w pojawieniu się samców i samic (wielu samic nie udało się skojarzyć, poza tym składały niewiele jaj). Ponadto (na podstawie decyzji Ministra Środowiska) 3, 4 : 31 VIII 2006 roku z hodowli w Arboretum Leśnym w Nadleśnictwie Syców na powierzchnię adaptacyjną rezerwatu przyrody Kruczy Kamień przemieszczono 26 jaj niepylaka apollo populacji pienińskiej; 27 X 2007 roku z Nadleśnictwa Syców na powierzchnię adaptacyjną w wierzchołkowej części góry Chojnik do oddziału 213x Karkonoskiego Parku Narodowego przemieszczono 25 jaj; 3 DLOPiK-op/Ozgi-4200/I-05/2663/06/aj z dnia 19 maja 2006 roku. 4 DLOPiK-op/Ozgi-4200/I-77/1370/07/aj z dnia 18 czerwca 2007 roku. 72
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności 22 VI 2008 roku z hodowli w Arboretum Leśnym w Nadleśnictwie Syców przemieszczono 29 motyli niepylaka apollo populacji pienińskiej (15 samic i 14 samców) do Karkonoskiego Parku Narodowego (powierzchnia adaptacyjna góra Chojnik); 2 VII 2008 roku z hodowli w Arboretum Leśnym w Nadleśnictwie Syców przemieszczono 41 motyli niepylaka apollo populacji pienińskiej, 31 samic (28 skojarzonych) i 10 samców na powierzchnię adaptacyjną w rezerwacie przyrody Kruczy Kamień. Niestety w kolejnych latach w rezerwacie przyrody Kruczy Kamień nie udało się zaobserwować niepylaków apollo. W ramach Projektu reintrodukcji i restytucji niepylaka apollo na Dolnym Śląsku na działce wydzielonej na terenie Arboretum Leśnego w Nadleśnictwie Syców prowadzona jest hodowla w celu uzyskania odpowiedniej liczby osobników, które będą podstawą do odtworzenia żywotnej metapopulacji na stanowiskach naturalnych. Bezpieczne prowadzenie hodowli tego skrajnie zagrożonego gatunku wymaga szeregu przygotowań. Niezbędne jest zgromadzenie odpowiedniej ilości rośliny żywicielskiej dla gąsienic oraz roślin nektarodajnych dla motyli. Konieczna jest ochrona hodowli przed mogącymi pojawić się zagrożeniami: pająkami, owadami (mrówki, osy), ptakami i ssakami (gryzoniami, ryjówkami, sarnami, dzikami). Niepylaki apollo wymagają troskliwej opieki i uważnej obserwacji na każdym etapie rozwoju. Prace przygotowawcze i zabezpieczenia hodowli Fragment działki w Arboretum Leśnym w Sycowie przeznaczony do prowadzenia hodowli w ramach realizacji projektu wymagał wielomiesięcznych przygotowań (fot. 39). Dla wylęgających się w lutym i marcu gąsienic na pierwszy zielony posiłek przewidziane są młodziutkie stożki wzrostu Sedum maximum posadzonego znacznie wcześniej, przynajmniej późnym latem lub jesienią poprzedniego roku. Zdrowe, nieuszkodzone bulwy rozchodników w możliwie szerokim przedziale wiekowym, pobrane z różnych stanowisk, sadzone są w odpowiednim zagęszczeniu, aby na ograniczonym obszarze hodowli zagwarantować gąsienicom wystarczającą ilość pokarmu. Wiosną w następne grządki dosadza się kolejne bulwy z wyraźnie już widocznymi młodymi pędami. Świeżo wsadzony rozchodnik jest równie chętnie zjadany przez coraz większe gąsienice. Poletka z rozchodnikiem zostają ogrodzone szklanymi taflami łączonymi odpowiednio wyfrezowanymi drewnianymi listwami (fot. 40). Na jednej grządce roz- 73
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 39. Fragment przygotowywanego sektora na plantacji do sadzenia bulw S. maximum (Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). stawia się 6 hodowlarek o wymiarach: 1 1,5 m lub 1 1,65 m. Powstałe kwatery, o ściankach wysokości 0,4 m, zostają dodatkowo zabezpieczone na łączeniach wąskimi szybkami, aby gąsienice nie miały możliwości samodzielnego, niekontrolowanego opuszczenia miejsca hodowli. Ponadto hodowlarki zostają uzupełnione luźno ułożonymi patykami. Dzięki temu w czasie opadów gąsienice mają gdzie się wspiąć, w bezchmurne dni mogą się wygrzewać w promieniach słońca, a podczas linienia, gdy są najbardziej delikatne i narażone na uszkodzenia, znajdują bezpieczną kryjówkę. Nad wszystkimi rzędami hodowlanymi rozwiesza się, na drewnianych słupach połączonych stalowymi linkami, siatkę zabezpieczającą. Stanowi ona szczelną osłonę kilkudziesięciu hodowlarek, tj. całej powierzchni przeznaczonej do hodowli. Woliera chroni hodowlę nie tylko przed ptakami, dla których gąsienice są łatwo dostępnym źródłem pożywienia, ale również przed innymi zwierzętami zamieszkującymi okolicę, np. zającami, lisami, sarnami, dzikami. Mimo że całe pole jest ogrodzone, zwierzęta potrafią przecisnąć się przez płot (widoczne są ślady ich obecności), a ich wtargnięcie na pole z ustawionym w kilkunastu rzędach szkłem mogłoby być niebezpieczne 74
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Fot. 40. Hodowlarki do hodowli gąsienic Parnassius apollo frankenbergeri. Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców (D. Tarnawski). dla nich samych i przede wszystkim dla hodowanych niepylaków apollo. Siatka jest więc bardzo istotną, niezbędną dla bezpieczeństwa hodowli barierą ochronną. Przygotowania, jakie należy poczynić przed każdym rozpoczynającym się sezonem hodowlanym, obejmują również zorganizowanie miejsca dla pojawiających się latem dorosłych postaci niepylaka apollo. Motyle potrzebują bezpiecznej przestrzeni, którą zapewnia zbudowana specjalnie na ten czas woliera. Siatka o drobnych oczkach uniemożliwia latającym osobnikom wydostanie się na zewnątrz. W celu zapewnienia motylom dostatecznej ilości pokarmu pod wolierą rozstawia się równomiernie wiele donic z kwitnącymi roślinami, które służą jako uzupełnienie mało różnorodnej, ubogiej roślinności rosnącej na terenie hodowli. W tak komfortowych warunkach i przy sprzyjającej słonecznej pogodzie motyle mają możliwość kojarzenia się w pary. Gąsienice (fot. 11, 14 17, 31, 41, 58) Wylęgi gąsienic zaczynają się na przełomie stycznia i lutego, trwają do końca drugiej dekady kwietnia. Opuszczanie osłon jajowych (fot. 10, 42, 43) odbywa się w poszcze- 75
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 41. Gąsienice P. a. frankenbergeri z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców ze złoża jaj od jednej samicy (J. Budzik). gólnych złożach w różnym czasie, ale szczyt wylęgów larw przypada na połowę marca. W warunkach hodowlanych liczba gąsienic stanowi około 40% liczby złożonych jaj. W ciągu pierwszej doby po wylęgu gąsienice o kilkumilimetrowej wielkości zostają umieszczone w przygotowanych wcześniej hodowlarkach. Po kilku tygodniach żerowania (po 2 3 wylinkach) osiągają rozmiary pozwalające na ich bezpieczne przeniesienie do nowych hodowlarek, gdzie znajdują świeży, niezgryziony rozchodnik. Należy pamiętać, że po pewnym czasie roślina zaczyna się bronić przed intruzami i staje się dla gąsienic niejadalna. Dlatego niezbędna jest stała obserwacja sytuacji w hodowlarkach i interwencja w przypadku zahamowanego żerowania lub braku wzrostu gąsienic. Z uwagi na długi czas wylęgów gąsienic umieszcza się w hodowlarkach rozchodnik w różnych klasach wiekowych i różnym stadium rozwoju. Dla małych gąsienic L1, wylęgających się pod koniec marca, większość rozchodników nie nadaje się już na pożywienie. Dobrze rozwinięte pędy i zbyt grube blaszki liściowe wyprzedzają rozwojowo najpóźniej wylęgnięte gąsienice. W prawidłowo i bezpiecznie prowadzonej hodowli od pierwszych dni żerowania (faza L1 L2) aż do czasu najbardziej intensywnego żeru i największego wzro- 76
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Fot. 42. Tace wylęgowe z pełnymi złożami jaj od samic P1 i P2 populacji pienińskiej P. a. frankenbergeri (hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). Fot. 43. Pojemnik z wylęgającymi się gąsienicami P. a. frankenbergeri ze złoża od samicy nr 394. Hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). 77
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce stu (L3 L5) należy zapewnić gąsienicom stały dostęp do wysokiej jakości roślin żywicielskich. Uzupełnieniem bazy pokarmowej mogą być świeże, ścięte poza arboretum, pędy, które w całości są przez nie zjadane. Poza tym można wykorzystywać rośliny żywicielskie uzyskane z siewu. Ogromnym zagrożeniem dla gąsienic w każdej fazie ich rozwoju są mrówki. Dla kilku gatunków występujących masowo mrówek (niektóre do hodowli mszyc korzystają z rozchodników) gąsienice stanowią konkurencję, którą należy wyeliminować. Poczwarki (fot. 12, 44 46) W ostatnich dniach kwietnia najstarsze gąsienice są już gotowe do przepoczwarczenia. Dojrzałe wędrują wzdłuż szklanych ścianek, nie zatrzymując się nawet przy właśnie podłożonym, świeżym pędzie rozchodnika. Zachowujące się w ten sposób gąsienice są pojedynczo umieszczane w tekturowych pojemnikach, w których podczas kilku dni przechodzą przepoczwarczenie. Do pudełek trafiają także gąsienice będące bardziej zaawansowane w procesie przemiany w nieruchomą formę, lekko wygięte (o kształcie przypominającym rogalik), uczepione odnóżami do cienkiej jedwabnej nici, z której zbudowany jest oprzęd w zacisznej części hodowlarki. Jeżeli przestrzenie pomiędzy rosnącymi rozchodnikami wyłożone są na przykład sianem, Fot. 44. Poczwarka P. a. frankenbergeri tuż po ostatnim linieniu gąsienicy z larwalnym oskórkiem (widok z boku) (hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). 78
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Fot. 45. Poczwarka P. a. frankenbergeri z wyraźnymi przetchlinkami (widok z boku) (hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). Fot. 46. Poczwarka P. a. frankenbergeri z widocznymi skrzydłami, nogami oraz głową z oczami, czułkami, ssawką (hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). 79
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 47. Poczwarki P. a. frankenbergeri przygotowywane do ważenia. Hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). Fot. 48. Poczwarki P. a. frankenbergeri opisywane i przygotowywane do wylęgu motyli. Hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). 80
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Fot. 49. Ważenie poczwarek P. a. frankenbergeri. Hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców Pracownia Kultur Tkankowych (J. Budzik). wówczas większość dojrzałych już gąsienic natychmiast znajduje sobie pod nim miejsce do przepoczwarczenia i chowa się tam, by w spokoju się przeobrażać. Niestety, z uwagi na obecność mrówek, poczwarki nie są w hodowlarkach bezpieczne. Dlatego te miejsca są systematycznie sprawdzane, a odnalezione przedpoczwarki delikatnie przenoszone do przewidzianych dla nich pudełek (fot. 47 49). W czasie trwającym od kilkunastu dni do kilku tygodni wewnątrz poczwarki kształtuje się motyl gotowy do opuszczenia i poczwarki, i oprzędu. Motyle (fot. 50, 51) Czerwiec to miesiąc wylęgów motyli. Pierwsze pojawiające się postacie dorosłe to samce. Po kilku lub kilkunastu dniach wylęgają się samice, które już po paru godzinach od wyklucia mogą zostać zaplemnione. Gdy motyle napompują skrzydła (fot. 52, 53), mogą swobodnie poruszać się w wolierze, gdzie umieszczone są donice z kwitnącymi nektarodajnymi roślinami (goździki, ostrożenie, osty, koniczyna). W ciepłe, słoneczne dni można zaobserwować dużą aktywność niepylaków apollo. Wykonują liczne przeloty, spijają nektar (fot. 54), łączą się w pary. Każda kopulująca para (fot. 55, 56) zostaje odszukana i umieszczona w specjalnej miniwolierze 81
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 50. Samiec P. a. frankenbergeri z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców na wyczyńcu łąkowym Alopecurus pratensis L. (J. Budzik). Fot. 51. Samiec P. a. frankenbergeri z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców spodnia strona skrzydeł (J. Budzik). 82
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Fot. 52. Samiec P. a. frankenbergeri tuż po opuszczeniu poczwarki z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). Fot. 53. Samica P. a. frankenbergeri z pełni uformowanymi skrzydłami i z wyraźnym zielonkawym odcieniem hemolimfy z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). (fot. 57a). Po kilku godzinach samiec odłącza się od samicy. Zostaje oznaczony i ponownie wpuszczony do woliery (fot. 57b), gdzie ma szansę znaleźć kolejną partnerkę, której potomstwu przekaże swoje geny. Niektóre z samców wykazują większą aktywność od pozostałych i kopulują z dwiema, a wyjątkowo nawet z trzema samicami. W przeciwieństwie do samców, każda zaplemniona samica pozostaje w miniwolierze (opuszcza ją jedynie na czas indywidualnego karmienia) i przez parę kolejnych dni składa jaja na jej ściankach. Niektóre samice składają tylko kilka jaj, a u innych złoże liczy blisko 200 sztuk. Średnia liczba jaj w złożu to niewiele ponad 70. Długość życia motyli jest zróżnicowana i wynosi od kilku do kilkunastu dni. W drugiej połowie lipca latają już tylko pojedyncze osobniki. 83
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 54. Samica P. a. frankenbergeri pobierająca nektar z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). Fot. 55. Para motyli (in copula) P. a. frankenbergeri na jasieńcu piaskowym Jasione montana w hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). 84
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Fot. 56. Para motyli (in copula) P. a. frankenbergeri na jasieńcu piaskowym Jasione montana z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). W ramach projektu przewiduje się też kojarzenie hodowanych motyli na ukwieconych łąkach, czyli w naturalnym środowisku, gdzie łatwo zdobędą nektar (np. Krucza Dolina przy rezerwacie przyrody Kruczy Kamień ). W tym celu motyle muszą być przewożone klimatyzowanym samochodem w przewiewnych miniwolierach zawieszonych pod sufitem pojazdu. Aby móc je w pełni kontrolować, zaleca się przetrzymywanie ich na łące pod specjalnie przygotowanymi kopułami z nylonowych siatek, które chronią je przed naturalnymi wrogami oraz uniemożliwią ucieczkę i składanie jaj w nieodpowiednich miejscach. Jaja (fot. 10, 35, 36, 48, 58) Wszystkie złożone w miniwolierach jaja zostają dokładnie policzone i przygotowane do zimowania. Z części jaj pod koniec lata lub na początku jesieni wylęga- 85
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 57a. Miniwoliery, w których samice niepylaków apollo składają jaja. Hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (D. Tarnawski). Fot. 57b. Woliera (typu kopuła) do kojarzenia niepylaków apollo na ukwieconych łąkach (D. Tarnawski). 86
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności ją się gąsienice drugiej generacji (fot. 59), które w naturalnych warunkach nie mają szans na ukończenie rozwoju (Tarnawski i in. 2012). Jaja umieszcza się w specjalnych pojemnikach, w których bezpiecznie czekają na wiosnę. Warunki (temperatura, wilgotność), w jakich się je przechowuje, są zbliżone do panujących w środowisku naturalnym (fot. 60, 61). Jest to dlatego ważne, że gąsienice w jajowych osłonkach, podobnie jak rośliny żywicielskie, reagują na te same, pobudzające je do aktywności, czynniki zewnętrzne. Dla zdrowego, zsynchronizowanego rozwoju (gdy roślina nie wyprzedza gąsienicy i odwrotnie) trzeba im zapewnić w całym okresie pobytu gąsienicy w osłonie jajowej zbliżone warunki. Po długiej zimowej pauzie, w pierwszym kwartale roku, cały cykl rozpoczyna się od nowa. Pamiętając o celu, do którego zmierzamy, czyli o reintrodukcji (tj. wprowadzeniu niepylaka apollo w wytypowane miejsca), należy dobrze przemyśleć i odpowiednio wcześnie zaplanować niezbędne do tego działania. Inaczej ten skrajnie zagrożony gatunek, który jest silnie związany z rośliną żywicielską i bardzo wrażliwy na czynniki swojego środowiska, mógłby odnieść z naszych działań niewielkie korzyści. Fot. 58. Pomiar osłon jajowych (wyniki w mm) P. a. frankenbergeri. Hodowla w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców (J. Budzik). 87
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 59. Gąsienica drugiego pokolenia (stadium L3) P. a. frankenbergeri żerująca na pąkach kwiatowych Sedum maximum (Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). 2. Wzbogacanie puli genowej niepylaka apollo w ramach współpracy transgranicznej Zagadnienie to zostało omówione we wcześniejszych rozdziałach, szczególnie w podrozdziale 5 rozdziału IV. Poniżej przedstawimy najważniejsze ustalenia. Populacje zamieszkujące polskie i słowackie Pieniny oraz Tatry tworzą wspólne metapopulacje. Zatem działania dotyczące populacji niepylaka apollo prowadzone u naszego południowego sąsiada mogą wpływać na stan populacji w naszych, obecnie najbardziej istotnych ostojach tego motyla. Wspólną ochronę tego gatunku podjęto w Pieninach. Podobne starania należy rozpocząć wobec populacji tatrzańskiej. Innym ważnym powodem współpracy powinno być pozyskanie materiału hodowlanego do dalszych działań na terenie Polski. Przy odtwarzaniu wymarłych (lub wytępionych) karpackich populacji trzeba skorzystać z materiału biologicznego niepylaka apollo z terenu Słowacji. Te decyzje powinny być poprzedzone badaniami morfologicznymi i genetycznymi istniejących populacji oraz zachowanych okazów muzealnych. W przypadku populacji odtwarzanych w Sudetach warto przemyśleć kwestię zaangażowania czeskich i niemieckich instytucji lub stowarzyszeń, gdyż na stano- 88
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Fot. 60. Jaja P. a. frankenbergeri przygotowane do zimowania w papilionarium Karkonoskiego Parku Narodowego w Jagniątkowie (D. Tarnawski). Fot. 61. Jaja P. a. frankenbergeri przygotowane do zimowania w papilionarium Parku Narodowego Gór Stołowych w Kudowie Zdroju (D. Tarnawski). 89
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 62. Sedum maximum z czerwcowego siewu 2012 roku (stan rozwoju roślin we wrześniu 2012 roku, uprawa w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). Fot. 63. S. maximum z czerwcowego siewu 2012 roku, nasiona z wybranych stanowisk Dolnego Śląska (stan rozwoju roślin we wrześniu 2012 roku, uprawa w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). 90
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Fot. 64. S. maximum (po pikowaniu) w multiplatach 16 tys. roślin uzyskanych z siewu w 2012 roku (Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców) (D. Tarnawski). Fot. 65. S. maximum (po pikowaniu) w multiplatach rośliny uzyskane z siewu w 2012 roku (Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). 91
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 66. Szkółka Karkonoskiego Parku Narodowego w Jagniątkowie z uprawą S. maximum do uzupełniania siedlisk pod przyszłą reintrodukcję niepylaka apollo (J. Budzik). wiskach, na których niepylak apollo w tych krajach wyginął, był najbardziej prześladowany. Z jednej strony zmniejszą się dzięki temu gdyż rozłożą się na więcej podmiotów finansowe koszty związane z tego typu projektami, a z drugiej umożliwi to odtworzenie większych, pod względem liczebności i zajętego areału, populacji tego gatunku. 3. Uprawa rozchodnika wielkiego, rośliny żywicielskiej dla gąsienic niepylaka apollo W celu skutecznego prowadzenia hodowli niepylaka apollo niezbędne jest zapewnienie gąsienicom odpowiedniej ilości roślin żywicielskich (fot. 62 69). 92
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Fot. 67a. S. maximum w uprawie w okresie wczesnej wiosny (Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców) (D. Tarnawski). Fot. 67b. S. maximum w uprawie w okresie kwitnienia (Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). 93
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 68. S. maximum w uprawie (około 100 tys. roślin) w okresie kwitnienia i z dojrzewającymi owocostanami (Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). Fot. 69. S. maximum w uprawie z dojrzałymi owocostanami (Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). 94
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Miejsce przeznaczone do prowadzenia hodowli wymaga specjalnych przygotowań. Silnie zarośnięte różnymi roślinami powierzchnie muszą zostać ręcznie odchwaszczone. Ten zabieg musi być wykonany bardzo dokładnie, żeby uniknąć nadmiernego zarastania kwater hodowlanych niepożądanymi gatunkami. Kolejnym etapem jest wytyczenie rzędów o szerokości 1 m i długości około 10 m, oddzielonych półmetrowymi pasami przeznaczonymi na ścieżki. Mimo że rozchodniki są roślinami o niewielkich wymaganiach glebowych, ich macierzyste podłoże często musi być wzbogacane. W Arboretum Leśnym w Sycowie dla żerujących na rozchodniku gąsienic niepylaka apollo przygotowano różne podłoża pod sadzone bulwy. W wyznaczone miejsca wyłożono gotową mieszankę glebowo-torfową, uformowano także grządki z gleby z dodatkiem substratu torfowego, gliny i rozdrobnionych topolowych liści, wyłożono też wielowarstwowe mieszanki przesianej gleby, rozdrobnionego kompostu z roślin łąkowych, drobnoziarnistej gliny, granulowanego dolomitu lub kredy paszowej z niewielkim dodatkiem nawozu Osmokote. Sedum maximum 5 powinno być posadzone nawet z kilkuletnim wyprzedzeniem lub najpóźniej pod koniec lata albo jesienią poprzedniego roku. Zdrowe, nieuszkodzone bulwy rozchodników w jak najbardziej zróżnicowanym wieku, pobrane z różnych stanowisk, sadzi się w dużym zagęszczeniu. W następne grządki wiosną dosadza się kolejne bulwy z wyraźnie już widocznymi młodymi pędami. Rosnące gąsienice chętnie zjadają świeżo sadzony rozchodnik. Poletka z rozchodnikiem zostają ogrodzone szklanymi taflami. Tak buduje się hodowlarki, w których umieszcza się gąsienice niepylaków apollo. W uprawie rozchodników wielkich bardzo istotne jest umiejętne wysiewanie nasion, gdyż od tego zależy liczba uzyskanych sadzonek. Nasiona można zbierać każdej jesieni z już wcześniej uprawianych roślin, dzięki temu nie eksploatujemy rozchodników na naturalnych stanowiskach. Dojrzałe owocostany zbiera się od września do grudnia im wcześniej, tym lepiej, gdyż stopniowo wysiewają się samoistnie i wiosną zostaje w nich już niewiele nasion. Następnie owocostany są suszone, rozkruszane i po przesianiu przez sita uzyskuje się nasiona, które od wiosny wysiewa się w inspekty z dobrze nawilgoconym podłożem. Otrzymane w ten sposób siewki sadzi się później na przygotowanych już grządkach lub w pojemnikach, 5 We wcześniejszych pracach i dawniejszej systematyce rozchodnik wielki zaliczany był do rodzaju Sedum. Obecnie przyjmuje się, że on i blisko z nim spokrewnione taksony należą do rodzaju Hylotelephium H. Ohba, który w języku polskim nosi nazwę rozchodnikowiec. Współczesne ujęcie systematyczne traktuje go jako podgatunek w obrębie Hylotelephium telephium subsp. maximum (L.) H. Ohba obok Hylotelephium telephium subsp. fabaria (Koch) H. Ohba rozchodnikowca karpackiego i Hylotelephium telephium subsp. telephium (L.) H. Ohba rozchodnikowca purpurowego. W projekcie programu, aby nie powodować nadmiernego zamieszania, pozostawiono nazwy stosowane dotychczas. 95
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Fot. 70. Rozchodnik biały S. album (Arboretum Leśne Nadleśnictwa Syców) (J. Budzik). Fot. 71. Gąsienice Parnassius apollo frankenbergeri z hodowli w Arboretum Leśnym Nadleśnictwa Syców w tle S. album (J. Budzik). 96
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności co ułatwia ich przemieszczanie do siedlisk, które będziemy wzbogacać o rozchodniki. Wyhodowanie w pełni wyrośniętych rozchodników zajmuje więc kilka lat. Należy zawsze pamiętać, by hodując niepylaki apollo, dostarczać ich gąsienicom roślin żywicielskich o zróżnicowanym wieku. W przypadku podjęcia się hodowli tatrzańskiego niepylaka apollo niezbędne będzie również uprawianie rozchodnika karpackiego Sedum fabaria. Żeby urozmaicić bazę pokarmową dla gąsienic niepylaka apollo, należy wykorzystać też rozchodnik biały S. album (fot. 70, 71), który można bardzo szybko rozmnożyć przez dzielenie roślin na niewielkie fragmenty i ich ukorzenianie na wilgotnym, odchwaszczonym podłożu. Obydwa gatunki rozchodników, wielki i biały, można sadzić i uprawiać razem. 4. Uprawa roślin nektaryzujących dla dorosłych osobników niepylaka apollo Aby hodowanie niepylaka apollo było skuteczne, należy zawczasu zgromadzić odpowiednią ilość roślin nektarodajnych dla dorosłych motyli. W dosyć dużych donicach (30 50 litrów) sadzi się lub wysiewa odpowiednie rośliny (np. goździk brodaty Dianthus barbatus L., koniczyna Trifolium L., ostrożenie Cirsium Mil., osty Carduus L.), a po ich zakwitnięciu udostępnia się je motylom. Te rośliny można też sadzić lub wysiewać bezpośrednio na powierzchnie przewidziane do kojarzenia motyli. Trzeba tak dobierać gatunki roślin nektaryzujących, by kwitły one w okresie pojawiania się dorosłych postaci. Na stanowiskach naturalnych motyle niepylaka apollo żerują na kwiatach roślin silnie nektaryzujących; samice szczególnie intensywnie żywią się nektarem w okresie składania jaj. Są to gatunki z rodzaju Cirsium Mil. (ostrożeń), a przede wszystkim C. eriophorum Scop. (ostrożeń głowacz), C. erisithales Jacq. (ostrożeń lepki), Eupatorium cannabinum L. (sadziec konopiasty) oraz z rodzajów Carduus L. (oset), Knautia L. (świerzbnica), Chryzanthemum L. (złocień) (Żukowski 1959a) i Chamaenerion Scop. (wierzbówka). Żerowanie motyli na tych kwiatach jest bardzo intensywne, co wskazuje na ich spory apetyt. Według Kuśki i Lukáška (1993) pobierają one nektar przede wszystkim z Centaurea scabiosa L. (chaber drakiewnik), z Cirsium sp. (ostrożeń) i z Dipsacus sp. (szczeć). Buszko i Masłowski (2008) wymieniają także Carduus glaucus Baumg. (oset siny), Centaurea jacea L. (chaber łąkowy) i Origanum vulgare L. (lebiodka pospolita). Na szczęście wiele z tych roślin daje się łatwo uprawiać, co ułatwia zapewnienie motylom pożywienia. 97
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce 5. Przygotowanie nowych powierzchni do reintrodukcji niepylaka apollo Na potrzeby Reintrodukcji i restytucji niepylaka apollo Parnassius apollo na Dolnym Śląsku w latach 2011 2012 przeprowadzono zadanie: Inwentaryzacja nowych powierzchni do prowadzenia działań reintrodukcyjnych. Celem inwentaryzacji i opisu [z uwzględnieniem warunków przyrodniczych i pozaprzyrodniczych (np. struktura własności)] było wytypowanie 40 nowych powierzchni, na których będzie w przyszłości możliwe reintrodukowanie niepylaka apollo na terenie województw dolnośląskiego i opolskiego. Wynikiem tej inwentaryzacji jest opis potencjalnych stanowisk przedstawiony w karcie inwentaryzacji oraz obraz zakreślony na elektronicznej mapie. W karcie inwentaryzacji podano: położenie stanowiska [najbliższa miejscowość i współrzędne geograficzne (GPS)]; liczbę stwierdzonych rozchodników wielkich Sedum maximum; wykaz roślin nektarodajnych; stopień sukcesji; wystawę (najlepsza południowa i południowo-zachodnia); powierzchnię; prawa własności (nr działki geodezyjnej). Przyjęto następującą hierarchię stanowisk: 1 bardzo dobre: powyżej 1000 sztuk rozchodników; 2 dobre: 500 999 sztuk rozchodników; 3 słabe: 200 499 sztuk rozchodników; 4 bardzo słabe: poniżej 199 sztuk rozchodników. Bardzo słabe stanowiska nie mogą być uwzględniane w projekcie. W wyniku tych prac w latach 2011 2012 znaleziono 14 bardzo dobrych stanowisk, 4 dobre i 22 słabe, a więc przyjęte kryteria spełnia 40 stanowisk. Z przeprowadzonych obserwacji wynika też, że w ostatnich dwudziestu latach, w związku z postępującą naturalną sukcesją spowodowaną na ogół brakiem użytkowania tych terenów, np. przez ekstensywne koszenie czy wypas, nastąpiło znaczne pogorszenie jakości siedlisk rozchodników wielkich. Na wielu nowych stanowiskach, uznanych za odpowiednie dla reintrodukcji niepylaka apollo, należy dosadzić rozchodniki. Następnie powinno się je ekstensywnie użytkować, aby zapobiec naturalnej sukcesji. 6. Restytucje i reintrodukcje W czynnej ochronie gatunków ważne miejsce zajmują restytucje i reindrodukcje. Można je krótko scharakteryzować jako działania mające na celu zachowanie 98
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności istniejących populacji i ich siedlisk. Zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że reintrodukcja to ponowne wprowadzenie gatunku w miejsce, w którym występował, ale z jakiś powodów wyginął lub był wprowadzany bez skutku. Natomiast restytucja jest celowym działaniem zmierzającym do przywrócenia pierwotnego stanu zaburzonego najczęściej przez nieracjonalną gospodarkę człowieka. Może ona dotyczyć zarówno stanu zachowania siedlisk, jak i gatunków. Restytucja ma szerszy zakres, ponieważ może obejmować m.in. wprowadzanie organizmów żywych do środowiska, a więc działania takie jak: introdukcja, reintrodukcja, wzmacnianie lub translokacja. Wszystkie powyższe terminy zostały krótko opisane przez autorów monografii o niepylaku apollo (Tarnawski i in. 2012). Istnieje wiele sposobów, aby osiągnąć właściwy stan zachowania istniejących populacji i siedlisk życia, a ich ostateczny wybór zależy od sytuacji konkretnego gatunku osadzonego w określonym miejscu i czasie. Jest oczywiste, że każdy gatunek narzuca konieczność indywidualnego podejścia. O jego wyborze powinni decydować specjaliści (zwłaszcza interdyscyplinarne zespoły ekspertów) mający nie tylko szerokie przygotowanie teoretyczne, ale także wiedzę wynikającą z własnych doświadczeń i praktyki. Prace dotyczące restytucji/reintrodukcji zawsze należy poprzedzić dokładną analizą stanu zachowania lokalnych populacji i związanych z nią czynników. Już na etapie planowania wskazane jest zdiagnozowanie wszelkich problemów natury etycznej, technicznej (w tym kwestii organizacyjnych, społecznych i naukowych, takich jak: umiejętność oszacowania ryzyka ekstynkcji, efektywność ekonomiczna danego programu, efekt Alle go, etc.), a także formalno- -prawne (Witkowski 1996, 2000). Niezbędne jest także wskazanie przyczyn złego stanu populacji, co jest możliwe dzięki analizie danych naukowych (faunistycznych, taksonomicznych, ekologicznych, a nawet fizjologicznych i genetycznych) dostępnych w literaturze, a także wniosków wynikających z podobnych działań realizowanych dla innych gatunków. Takie podejście zmniejsza ryzyko komplikacji i pozwala zminimalizować koszty, czyli przyczynia się do osiągnięcia sukcesu. Należy też pamiętać o potrzebie współpracy z innymi podmiotami (tj. lokalnymi społecznościami i przedstawicielami ich władz) w czasie realizacji projektów. Pozyskanie ich przychylności, a dzięki temu praktycznego i szczerego zaangażowania w projekt, może stanowić wielką wartość wynikającą z bezinteresownej chęci pomocy w osiągnięciu szczytnego celu. Warto podkreślić, że większość programów restytucyjno-reintrodukcyjnych zakończyła się sukcesem, czyli pomogła przetrwać niektórym gatunkom lub istotnie wzmocnić ich lokalne populacje. Ponadto przyczyniła się do podniesienia ekologicznej świadomości całego społeczeństwa (nie tylko lokalnych wspólnot), poszerzając wiedzę o procesach zachodzących w przyrodzie: interakcjach między gatunkami, poziomie różnorodności biologicznej, zagrożeniach oraz o potrzebie jej ochrony. W Polsce najbardziej znanymi projektami tego typu są: program restytucji 99
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce żubra, bobra europejskiego, foki szarej, puchacza, programy restytucji ryb wędrownych (łososia, troci, certy i jesiotra), program reintrodukcji raka szlachetnego, rysia, sokoła wędrownego, susła moręgowatego, skójki perłorodnej i w końcu niepylaka apollo. Podobne przedsięwzięcia realizowane są także dla wielu gatunków rodzimej flory (cisa pospolitego, jodły pospolitej, jarzębu brekinii) (Tarnawski i in. 2012). Przedstawione opracowanie wraz z opublikowaną monografią (Tarnawski i in. 2012) są wynikiem analizy i syntezy aktualnej wiedzy o gatunku, mogą zatem stanowić merytoryczną bazę do planowania i przeprowadzenia czynnej ochrony niepylaka apollo, a zwłaszcza jego restytucji i reintrodukcji. Zaprezentowanie tutaj historii gatunku na terenie Polski i innych krajów Europy, charakterystyki zagrożeń i ich skutków, biologii i ekologii gatunku oraz jego populacyjnych ograniczeń pozwoli na skuteczne kontynuowanie prac związanych z ratowaniem tego pięknego motyla. Fot. 72. Zgrupowanie S. maximum na jednym z piargów w rezerwacie przyrody Kruczy Kamień (J. Budzik). 100
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności 7. Rekomendacje dotyczące prawnej ochrony stanowisk i propozycje zmian legislacyjnych Ochrona gatunku powinna rozpoczynać się od ochrony jego siedlisk, czyli miejsc występowania, rozrodu, zdobywania pokarmu, odpoczynku, etc. Bez właściwego stanu zachowania/utrzymania/odtworzenia siedlisk (fot. 72) trudna lub prawie niemożliwa jest ochrona gatunku. Jest to bezwzględny warunek, niezbędny do zachowania różnorodności biologicznej na jak najwyższym poziomie. Obecnie obowiązujące w Polsce prawo, w oparciu o zapisy Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody 6, wyraźnie mówi, że ochrona gatunkowa w Polsce ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, grzybów i zwierząt oraz ich siedlisk, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Ponadto, zgodnie z tą samą ustawą, monitoring przyrody ma polegać na obserwacji i ocenie stanu oraz zmian zachodzących w składnikach różnorodności biologicznej i krajobrazowej na wybranych obszarach, a także na ocenie skuteczności stosowanych metod ochrony przyrody, w tym na obserwacji siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000 7. Poza tym, na mocy rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt 8, z definicji wszystkie stanowiska niepylaka apollo objęte są w Polsce ochroną prawną (art. 7, ust. 6). Niestety w przypadku niepylaka apollo nie stosuje się szczególnej formy ochrony obszarowej, jaką są specjalne obszary ochrony w ramach sieci Natura 2000 9. Ten gatunek nie jest bowiem wpisany na listę tzw. gatunków naturowych, dla których powołuje się obszary Natura 2000. Dodatkowymi sposobami zabezpieczenia stanowisk niepylaka apollo są formy ochrony obszarowej, obejmujące w Polsce między innymi rezerwaty przyrody i użytki ekologiczne. Rezerwaty przyrody, zgodnie z wykładnią obowiązującego prawa, to tereny obejmujące zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosy- 6 Dz.U. 2004 Nr 92, poz. 880. 7 Za: http://www.gios.gov.pl/siedliska/pdf/przewodnik_metodyczny_6210.pdf 8 Dz.U. 2011, Nr 237, poz. 1419. 9 Obszary Natura 2000 powołuje się na podstawie zapisów Dyrektywy Siedliskowej, która nakazuje ochronę gatunków i ich siedlisk. Dyrektywa ta nakłada na państwa członkowskie UE obowiązek monitorowania stanu zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków z załącznika I, II, IV i V tego dokumentu (art. 11). W Polsce ten obowiązek dotyczy 79 siedlisk przyrodniczych, 49 gatunków/ rodzajów/podrodzajów roślin (łącznie traktowane są rodzaje Sphagnum L. (torfowce; 32 gatunki) i podrodzaj Cladina (Nyl.) Nyl. (chrobotki; 8 gatunków) oraz Lycopodium L. (widłaki, w dawnym ujęciu 8 gatunków), a także: 141 gatunków zwierząt (z wyłączeniem ptaków). 101
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce stemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. 10 Ze względu na charakter przedmiotu ochrony wyróżnia się w Polsce następujące rodzaje rezerwatów: rezerwat faunistyczny, rezerwat florystyczny, rezerwat leśny, rezerwat krajobrazowy, rezerwat torfowiskowy, rezerwat łąkowy, rezerwat wodny, rezerwat przyrody nieożywionej, rezerwat stepowy, rezerwat słonoroślowy. Art. 15 ww. ustawy określa aż 27 zakazów dla rezerwatów przyrody, w tym między innymi: niszczenia roślin, chwytania i zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia stanowisk i miejsc rozrodu, zbierania grzybów i runa leśnego, wycinania bądź niszczenia drzew i krzewów, niszczenia gleby oraz zmiany stosunków wodnych. W rezerwatach stosuje się ochronę częściową i ścisłą. Według art. 5 ust. 4 ww. ustawy ochrona częściowa umożliwia ochronę gatunków roślin, zwierząt i grzybów dopuszczającą możliwość redukcji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części. Ochrona częściowa ma zatem na celu przywrócenie stanu pierwotnego środowiska i zmierza do unaturalnienia biocenoz lub zachowania ich w określonym stanie. Ochrona częściowa może być związana z przebudową stanu gatunkowego poprzez promowanie wybranych gatunków przy jednoczesnym eliminowaniu ich konkurentów. Ochrona częściowa w rezerwacie może mieć charakter zachowawczy (koncentracja działań na zapewnieniu przyrodzie zewnętrznego bezpieczeństwa) lub czynny (stabilizacja, renaturalizacja, przebudowa lub eksperyment wewnątrz rezerwatu). Ochrona ścisła polega na zaniechaniu całkowitej ingerencji człowieka. Definiuje ją art. 5 ust. 9, który mówi, że ochrona ścisła to: całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków całoroczną ochronę należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju. Rezerwat przyrody zostaje powołany w drodze rozporządzenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska, który określa jego nazwę, położenie lub przebieg granicy i otulinę, jeżeli została wyznaczona, cele ochrony oraz rodzaj, typ i podtyp rezerwatu przyrody, a także sprawującego nadzór nad rezerwatem (art. 13, ust. 3). Mając na celu zachowanie wartości przyrodniczych, dla których został powołany rezerwat, sporządza się plan ochrony na okres dwudziestu lat. W planie tym uwzględnia się stan przyrody, wewnętrzne i zewnętrzne potencjalne zagrożenia, ocenę dotychczasowych sposobów ochrony oraz charakterystykę i ocenę stanu zagospodarowania przestrzennego 11. 10 Art. 13 ust. 1 Ustawy o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 roku. 11 Na podstawie zapisów Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 roku Nr 92, poz. 880) oraz informacji zawartych na stronie http://www.lop.org.pl. 102
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Użytki ekologiczne, według cytowanej już powyżej ustawy, są to: zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Użytek ekologiczny ustanawiany jest uchwałą rady gminy (do końca czerwca 2009 roku prawo takie miał także wojewoda), określając: nazwę danego obiektu lub obszaru, jego położenie, sprawującego nadzór, szczególne cele ochrony, w razie potrzeby ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz zakazy właściwe dla tego obiektu, obszaru lub jego części. Taka uchwała wymaga uzgodnienia z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska. Zniesienie użytku ekologicznego następuje w wyniku utraty jego wartości przyrodniczej. Możliwa jest również likwidacja takiego użytku w przypadku realizacji inwestycji celu publicznego. Decyzja taka wymaga jednak uzgodnienia z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska. Użytek ekologiczny może być atrakcyjną dla właściciela gruntu formą zabezpieczania stanowisk niepylaka apollo, gdyż taki teren zwolniony jest z podatku rolnego 12. Być może dlatego gminy niechętnie tworzą użytki na terenach objętych opodatkowaniem, stosunkowo często powołując je na nieużytkach takich jak np. bagna. Zwykle trzeba wówczas przekonać gminę, że w długofalowej perspektywie korzyści z użytku będą większe niż utracone dochody. Dokładne informacje na temat powoływania i utrzymywania użytków ekologicznych zostały opublikowane na łamach broszury informacyjnej Klubu Przyrodników: Jak utworzyć użytek ekologiczny? 13,14. Osobnym problemem są prywatne grunty/tereny/obszary, które nie wchodzą w skład rezerwatów przyrody, obszarów Natura 2000 ani użytków ekologicznych nie ma bowiem nad nimi praktycznie żadnego nadzoru, co w konsekwencji powoduje brak możliwości ochrony zasiedlających je populacji niepylaka apollo. W takiej sytuacji warto rozważyć wpisanie niepylaka apollo do załącznika 5: Gatunki dziko występujących zwierząt wymagających ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania oraz wielkości stref ochrony Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Tego rodzaju działanie umożliwiłoby lepszą ochronę gatunku i jego siedliska, np. w miejscach jego rozrodu i regularnego przebywania. 12 Na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 8 ustawy z 15 listopada 1984 roku (z późn. zm.) o podatku rolnym. 13 http://www.kp.org.pl/pdf/poradniki/jak_utworzyc_uzytek_ekologiczny_20100501.pdf 14 W rozdziale tym wykorzystano fragmenty zawarte w opracowaniu: A. Oleksa (red.) 2012. Ochrona pachnicy w Polsce. Propozycja programu działań, Fundacja EkoRozwoju, Wrocław: 144 ss. 103
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Istotne wydają się także inne instrumenty wsparcia finansowego, takie jak pakiety rolnośrodowiskowe określone przez zapisy zawarte w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013, które mogą przyczynić się do podejmowania przez prywatnych właścicieli wysiłków na rzecz czynnej ochrony niepylaka apollo pod warunkiem, że będą zawierały stosowne zapisy dotyczące użytkowania np. muraw kserotermicznych zasiedlonych przez tego motyla. 8. Tworzenie obszarów chronionych (użytków ekologicznych, rezerwatów) na terenach odpowiednich do reintrodukcji Do zapewnienia właściwego stanu ochrony siedliska i populacji nie wystarczy wskazanie terenów odpowiednich do reintrodukcji, lecz niezbędne jest objęcie ich choćby podstawową formą ochrony indywidualnej czy obszarowej. Ten cel można osiągnąć poprzez powołanie użytków ekologicznych lub rezerwatów przyrody. Powoływanie użytków jest w pełni uzasadnione dla objęcia ochroną niewielkich powierzchniowo obiektów, które z tych właśnie względów nie mogą podlegać ochronie rezerwatowej, ale mając duże znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych są cenne pod względem przyrodniczym. W związku z tym nawet małe (traktowane jako pozostałości ekosystemów), ale spełniające optymalne warunki życia niepylaka apollo (= jego ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania) obszary z powodzeniem mogą być ustanawiane jako użytki ekologiczne. Rezerwaty przyrody, jako forma ochrony obszarowej, są w stanie objąć zdecydowanie większe tereny. Istotną wartością rezerwatu przyrody jest wymagane prawem (art. 18 Ustawy o ochronie przyrody) sporządzenie planu ochrony, który obejmuje 20-letnią perspektywę. Taki plan powinien uwzględniać: 1) charakterystyki i oceny stanu przyrody; 2) identyfikację i ocenę istniejących oraz potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych; 3) charakterystykę i ocenę uwarunkowań społecznych i gospodarczych; 4) analizy skuteczności dotychczasowych sposobów ochrony; 5) charakterystyki i oceny stanu zagospodarowania przestrzennego. Prace nad planem ochrony powinny polegać na: 1) ocenie (mogącej mieć formę szczegółowych opisów) stanu zasobów, tworów i składników przyrody, walorów krajobrazowych, wartości kulturowych oraz istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych; 2) opracowaniu koncepcji ochrony zasobów, tworów i składników przyrody oraz wartości kulturowych, a także eliminacji lub ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych; 104
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności 3) wskazaniu zadań ochronnych, z podaniem ich rodzaju, zakresu i lokalizacji. Istotne jest także to, że do momentu ustanowienia planu ochrony, zgodnie z zapisami art. 22 (Ustawa o ochronie przyrody), sprawujący nadzór sporządza projekt zadań ochronnych, które uwzględniają: 1) identyfikację i ocenę istniejących oraz potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych, a także sposoby ich eliminowania bądź ograniczania ich skutków; 2) opis sposobów ochrony czynnej ekosystemów, z podaniem rodzaju, rozmiaru i lokalizacji poszczególnych zadań; 3) opis sposobów czynnej ochrony gatunków roślin, zwierząt lub grzybów; 4) wskazanie obszarów objętych ochroną ścisłą, czynną oraz krajobrazową. W związku z powyższym miejsca objęte działaniami reintrodukcyjnymi mogą być chronione skuteczniej w rezerwatach przyrody. Należy jednak pamiętać, że obydwie opisane formy miewają swoje uzasadnienie i zastosowanie. Decyzja o powołaniu użytku ekologicznego bądź rezerwatu przyrody powinna zatem uwzględniać specyfikę i charakterystykę konkretnych obszarów wskazanych do reintrodukcji, ale także brać pod uwagę długoterminowe konsekwencje ich ustanowienia, wynikające bezpośrednio z zapisów prawnych. 9. Wytyczne do ocen oddziaływania na środowisko inwestycji mogących mieć wpływ na niepylaka apollo Zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem wszelkie inwestycje (takie jak np. budowa obiektów użyteczności publicznej i prywatnej; zmiana użytkowania gruntów, w tym zalesienia) mogące wpływać na niepylaka apollo lub stan jego siedliska bezwzględnie muszą podlegać ocenie oddziaływania na środowisko (OOŚ). Taka ocena zazwyczaj kończy się opracowaniem pisemnego raportu, który następnie przedkładany jest do weryfikacji i końcowej decyzji regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska. Zanim jednak taki raport powstanie, ten gatunek i jego siedliska na tych obszarach muszą być dokładnie zinwentaryzowane. Pozwoli to na możliwie najdokładniejsze określenie wpływu planowanej inwestycji na przedmioty ochrony (w tym na bazę pokarmowo-lęgową, jej dostępność, korytarze migracyjne, dostęp do osobników z innych populacji, poziom izolacji przestrzennej, perspektywy zachowania w najbliższej okolicy). Analiza wariantów wynikająca z wiedzy na temat rozsiedlenia gatunku oraz wielkości i liczebności lokalnych populacji sprzyja wybraniu takiego wariantu inwestycji, który w najlepszy z możliwych sposobów ograniczy negatywny wpływ konkretnego przedsięwzięcia, a jeżeli zajdzie taka potrzeba, pozwoli też wypraco- 105
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce wać racjonalne i adekwatne działania minimalizacyjne dla stwierdzonego negatywnego wpływu. W związku z potrzebą ochrony nie tylko samego gatunku, ale także niezbędnych do jego trwania siedlisk, w ramach oceny oddziaływania na środowisko należy podejmowanie działań zapewniających utrzymanie istniejących i potencjalnych siedlisk gatunku oraz opracowanie takich metod prowadzenia prac, które nie pogorszą obecnego stanu zachowania siedlisk. Ważne jest także przeciwdziałanie zanikowi sieci korytarzy ekologicznych sprzyjających migracji osobników i wymianie materiału genetycznego między lokalnymi populacjami w granicach zasięgu. 10. Sposoby kompensacji przyrodniczej w przypadku inwestycji niszczącej siedliska niepylaka apollo Zadaniem kompensacji przyrodniczej (w odróżnieniu od działań minimalizacyjnych) jest przywrócenie równowagi przyrodniczej, czyli stanu sprzed zniszczenia, takich składników środowiska naturalnego jak organizmy żywe i/lub ich siedliska. Działanie to ujęte jest w dwóch zasadniczych aktach prawnych. Pierwszy to Ustawa Prawo Ochrony Środowiska 15 definiująca kompensację przyrodniczą jako zespół działań obejmujących w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych. Drugi, czyli Ustawa o Ochronie Przyrody 16, opisuje kompensację przyrodniczą jako procedurę wymaganą w przypadku realizacji planu lub przedsięwzięcia, które mogą mieć negatywny wpływ na podlegające ochronie siedliska przyrodnicze oraz gatunki chronione. Działania kompensacyjne są integralną częścią oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ) i muszą być uzgodnione i zaakceptowane przez właściwy organ ochrony przyrody, którym najczęściej jest regionalny dyrektor ochrony środowiska. W przypadku zniszczenia siedlisk niepylaka apollo, jakimi są kserotermiczne naskalne murawy górskie 17, trudno mówić o łatwym i szybkim sposobie ich odtworzenia (kompensacji). Wynika to nie tylko ze specyficznego składu gatunkowego flory i fauny kserotermicznych muraw, bowiem uzależnione jest także od warun- 15 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz U. 2001 roku Nr 62 poz. 627). 16 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 roku Nr 92, poz. 880). 17 http://www.pieninypn.pl/index.html?id=30807&location=f&msg=1 106
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Fot. 73. Wypas owiec w Bieszczadach (T. Tarnawska). ków edaficznych i klimatycznych oraz wpływających na nie długotrwałych procesów historycznych (ekstensywne użytkowanie w formie wypasu, koszenia czy wypalania). 18 Jednak z uwagi na charakter muraw naskalnych i ich lokalizację (70% powierzchni zajętej przez murawę to strome ściany skalne o nachyleniu powyżej 50 stopni; zbiorowisko to występuje ponadto na wysokości od około 500 do 760 m n.p.m.) trudno mówić o częstych przypadkach jego zniszczenia. Odmienna jest sytuacja innych niepowtarzalnych siedlisk, czyli tych typów muraw kserotermicznych (np. kwietnych muraw kserotermicznych czy ostnicowych muraw kserotermicznych), w przypadku których intensyfikacja rolnictwa i związane z tym zmiany form użytkowania gruntów (zaczynając od zalesiania, poprzez zaorywanie, przekształcanie w pola uprawne, na zaniechaniu ekstensywnego wypasu 18 Mróz W., Bąba W. 6210* Murawy kserotermiczne Festuco-Brometea. Przewodni metodyczny. Monitoring siedlisk przyrodniczych, Biblioteka monitoringu środowiska, 119 129. http://www.gios.gov. pl/siedliska/pdf/przewodnik_metodyczny_6210.pdf 107
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce kończąc fot. 73) dotkliwie zagrażają ich istnieniu. Niestety działania kompensacyjne w takim wypadku nie są proste. Odtwarzanie muraw kserotermicznych na zdegradowanych powierzchniach polega głównie na zdzieraniu wierzchniej warstwy darni, następnie wysiewaniu gatunków kserotermicznych oraz transplantacji dobrze zachowanych fragmentów muraw itd. 19 Wszystkie te działania są czaso- i kosztochłonne wymagają zaangażowania, wiedzy i nadzoru specjalistów, a ich efekty są trudne do przewidzenia. Cały proces odtwarzania muraw kserotermicznych (wysiewanie nasion roślin i przenoszenie fragmentów murawy na przygotowaną powierzchnię) i związane z nim problemy pokazuje dostępny w sieci 20 film przygotowany w ramach projektu: Ochrona muraw kserotermicznych w Polsce teoria i praktyka. 11. Próba zdefiniowania pojęcia szkody znaczącej w odniesieniu do siedlisk niepylaka apollo Po ogłoszeniu w 1992 roku Dyrektywy Siedliskowej 21 stosunkowo szybko zdano sobie w Europie sprawę, że ten akt ani nie chroni skutecznie, ani nie zabezpiecza w pełni europejskiej różnorodności biologicznej, szczególnie w warunkach lokalnych, tj. w najmniejszej geograficznie skali. Z tego powodu w 2004 roku ogłoszono Dyrektywę Szkodową 22 mającą między innymi umożliwić realizację celów określonych w Dyrektywie Siedliskowej oraz uregulować w tym zakresie szereg istotnych kwestii prawnych. 13 kwietnia 2007 roku parlament RP uchwalił ustawę o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie, zwaną potocznie Ustawą Szkodową 23. Weszła ona w życie w dniu 30 kwietnia następnego roku i jest aktem prawnym wprowadzającym do krajowego prawodawstwa zapisy Dyrektywy 2004/35/EU. Dla jasności dalszej części wywodu podajemy definicję szkody w środowisku przedstawioną w art. 6, pkt 11 ww. aktu prawnego: 11) szkoda w środowisku rozumie się przez to negatywną, mierzalną zmianę stanu lub funkcji elementów przyrodniczych, ocenioną w stosunku do stanu początkowego, która została spowodowana bezpośrednio lub pośrednio przez działalność prowadzoną przez podmiot korzystający ze środowiska: 19 Za projektem Ochrona muraw kserotermicznych w Polsce teoria i praktyka, patrz http://natura2000.ekolublin.pl/aktualnosci/2-aktualnoci/45-rusza-nowy-projekt-life-na-lubelszczynie.html 20 http://vimeo.com/30959275 21 Dyrektywa 92/43/EWG Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. 22 Dyrektywa 2004/35/EU Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zaradzania i zapobiegania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu. 23 Dz.U. Nr 75, poz. 493. 108
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności a) W gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych, mającą znaczący negatywny wpływ na osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony tych gatunków. Według tego zapisu szkodą jest zatem negatywna, mierzalna zmiana mająca znacząco negatywny wpływ na gatunki chronione i stan ich ochrony. Ponieważ ustawodawca nie przedstawił w cytowanej ustawie kryteriów oceny zaistniałej szkody, w dniu wejścia w życie ustawy (30 kwietnia 2008) w Dzienniku Ustaw nr 82 zostało ogłoszone dodatkowe Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie kryteriów oceny wystąpienia szkody w środowisku. 24 W trzecim paragrafie powyższego aktu czytamy: Kryterium oceny wystąpienia szkody w środowisku w gatunku chronionym jest zmiana lub zmiany powodujące jeden lub więcej z następujących mierzalnych skutków: 1) zniszczenie lub uszkodzenie siedliska gatunku chronionego; 2) pogorszenie stanu lub funkcji populacji gatunku chronionego na terenie gminy lub województwa, kraju, regionu biogeograficznego lub Wspólnoty Europejskiej, polegające w szczególności na: a) zmniejszeniu liczebności populacji gatunku chronionego, zmniejszeniu jej zagęszczenia lub zmniejszeniu zajmowanej przez nią powierzchni, lub b) pogorszenie możliwości rozmnażania się populacji gatunku chronionego, jej rozprzestrzeniania się lub pogorszeniu innych funkcji życiowych, lub c) zwiększeniu śmiertelności, lub d) ograniczeniu możliwości kontaktu populacji gatunku chronionego z populacjami sąsiednimi; 3) zmniejszenie powierzchni lub pogorszenie użyteczności dla gatunku chronionego zasobów jego siedliska na terenie gminy lub województwa, kraju, regionu biogeograficznego lub Wspólnoty Europejskiej; 4) pogorszenie możliwości ochrony gatunku chronionego, w tym możliwości uzyskania właściwego stanu jego ochrony. Należy zwrócić uwagę, że w tym ujęciu szkoda może dotyczyć zarówno działań bezpośrednio wpływających na stan gatunku (pkt 1, 2 a), jak i oddziaływań pośrednich (pkt 2 d, 4). Jak widać to rozporządzenie nie ustanawia żadnych konkretnych kryteriów wystąpienia szkody znaczącej w odniesieniu do gatunków objętych ochroną. Z uwagi na zagrożenie w naszym kraju niepylaka apollo ekstynkcją podane tutaj kryteria muszą być z konieczności bardzo surowe i rygorystyczne według Polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciński i Nowacki 2004) ich stan jest oceniany jako krytyczny CR (= krytycznie zagrożony). Odnosimy je zasadniczo do trzech 24 Dz.U. Nr 82, poz. 501. 109
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce rodzajów działań mogących negatywnie wpłynąć na szanse zachowania tego motyla w Polsce. Są nimi: kolekcjonerstwo wszystkich postaci rozwojowych, niszczenie roślin żywicielskich w miejscach aktualnego i historycznego występowania oraz pogarszanie siedlisk gatunku w granicach obecnego i dawnego areału. Ze szkodą znaczącą w odniesieniu do niepylaka apollo mamy do czynienia wtedy, gdy stwierdzamy zaistnienie chociażby jednej z niżej podanych sytuacji: zalesienie murawy kserotermicznej (ze stwierdzonymi rozchodnikami ww. gatunków) o powierzchni 1 ha w miejscach występowania i na stanowiskach przewidzianych do reintrodukcji gatunku; zalesienie lub zniszczenie siedlisk otwartych o powierzchni 1 ha bogatych w rośliny nektarodajne preferowane przez dorosłe niepylaki apollo; zabicie jednego osobnika niepylaka apollo; celowe zniszczenie lub wykopanie pięciu rozchodników wielkich lub karpackich na obszarach występowania motyla oraz terenach do planowej reintrodukcji; pobranie ze środowiska naturalnego jednego jaja, gąsienicy, poczwarki lub postaci doskonałej. 12. Wskazanie instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie planów i prowadzenie działań ochronnych Tabela 3. Instytucje odpowiedzialne za wdrażanie planów i prowadzenie działań ochronnych Instytucje odpowiedzialne za wdrażanie planów i prowadzenie działań ochronnych Instytucja Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska Parki Narodowe Parki Krajobrazowe Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych Nadleśnictwa Stowarzyszenia Fundacje Lokalne Grupy Działania Samorządy Poziom wdrażania centralny regionalny regionalny regionalny/wojewódzki regionalny lokalny lokalny lokalny lokalny 110
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności 13. Odniesienia do innych planów zarządzania Programy ochrony innych gatunków specjalnej troski wymagających do życia specyficznych siedlisk Znaczenie zwierząt bezkręgowych (mimo że stanowią zdecydowaną większość organizmów zwierzęcych) dopiero od niedawna znajduje właściwe odbicie w świadomości ludzi, zwłaszcza tych zajmujących się badaniem, obserwowaniem i opisywaniem funkcjonowania lądowych i wodnych ekosystemów. W związku ze zmianami prawnymi, jakie nastąpiły po wejściu Polski do UE, zainteresowanie gatunkami chronionymi (zwłaszcza naturowymi ) i gatunkami tzw. specjalnej troski przez zajmujących się przyrodą naukowców i urzędników znacząco wzrosło. Niedawno zostały opublikowane: Krajowe plany zarządzania gatunkiem dla przeplatki aurinia (Euphydryas aurinia Rott.) i nadobnicy alpejskiej (Rosalia alpina L.) czyli dla rzadkich gatunków owadów związanych z ginącymi siedliskami przyrodniczymi: łąkami trzęślicowymi oraz starymi lasami bukowymi lub mieszanymi (Pałka 2007; Witkowski 2007). Wspomniane publikacje nie są obowiązującymi programami ochrony tych gatunków, ale z pewnością stanowią podstawę do projektowania zadań ochronnych i planów ochrony. Ich celem powinno być nie tylko przekazanie zainteresowanym dokładnych informacji o gatunku (od morfologii począwszy, poprzez opis biologii, ekologii, rozmieszczenia, na ocenie stopnia zagrożeń skończywszy), ale opracowanie i zastosowanie w praktyce takich projektów, które przyczynią się do zahamowania lub zatrzymania procesu zmniejszania się populacji, umożliwienia mu dyspersji na nowe, dotąd niezasiedlone obszary lub powrót na tereny, na których został wytępiony. Taki program powinien też określać sposoby zachowania i odtworzenia siedliskowych warunków pozwalających na zachowanie i odbudowę lokalnych populacji, a w końcu proponować sposoby osiągnięcia ww. celów w konkretnych, zamkniętych okresach, wskazywać na instytucje i organy odpowiedzialne za realizację tych celów oraz określać źródła finansowania zamierzonych zadań (Oleksa i in. 2012). Lokalne plany/programy ochrony środowiska dla jednostek samorządu terytorialnego to dokumenty, które zgodnie z zapisami Polityki Ekologicznej Państwa 25 stanowią część strategicznych planów samorządów. Powinny być one pozytywnie zaopiniowane przez zarząd powiatu i województwa. Państwo na szczeblu samorządów winno podnosić ekologiczną świadomość społeczeństwa zgodnie z zasadą: myśl globalnie, działaj lokalnie (co prowadzi do prośrodowiskowych nawyków i pobudzenia odpowiedzialności za stan środowiska) oraz organizować lokalne akcje służące ochronie środowiska. 25 http://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_11/8183a2c86f4d7e2cdf8c3572bdba0bc6.pdf 111
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Bardzo istotny jest także zapis, który mówi o konieczności egzekwowania wymogów ochrony przyrody w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, o rygorystycznym przestrzeganiu zasad ochrony środowiska, a także, co nie mniej ważne, o uczestniczeniu społeczeństwa w procedurach prawnych i kontrolnych dotyczących ochrony środowiska. Plany zadań ochronnych (PZO) dla obszarów Natura 2000 są i będą sporządzane w Polsce dla wszystkich objętych nimi obszarów. Jest ważne, by w ich ramach zidentyfikować miejsca pojawiania się niepylaka apollo wszędzie tam, gdzie występuje obecnie w sposób naturalny bądź w wyniku działań reintrodukcyjnych nawet jeżeli nie jest ujęty w aktualnym Standartowym Formularzu Danych (SDF) obszarów. Przyjęte (potwierdzone zapisami) działania ochronne i ich warunki powinny zapewniać ochronę wszystkich potencjalnych i znanych, zinwentaryzowanych stanowisk niepylaka apollo oraz gwarantować długoterminowe istnienie dogodnych dla niego siedlisk. W projekcie PZO (plany zadań ochronnych) dla PLH020006 Karkonosze (obszar siedliskowy) brakuje jeszcze konkretnych odniesień do projektu reintrodukcji niepylaka apollo w tym terenie. Jednak w zał. 3: Opis sposobów czynnej ochrony gatunków roślin i zwierząt wspomniane są działania: 1) tworzenie warunków do bytowania i rozwoju; 2) hodowla i reintrodukcja gatunku. W odniesieniu do sąsiedniego obszaru PLH020038 Góry Kamienne oficjalna dokumentacja także nie zawiera informacji o aktualnym występowaniu na jego terenie tego gatunku ani o programie jego reintrodukcji w rezerwacie przyrody Kruczy Kamień. Plany Ochrony Parków Narodowych Pieniński Park Narodowy Projekt Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ustanowienia planu ochrony Pienińskiego Parku Narodowego wersja z 21 listopada 2011 roku. Załącznik nr 2. Identyfikacja oraz określenie sposobów eliminacji lub ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich skutków. 112
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności Zagrożenia wewnętrzne istniejące Tabela 4. Zagrożenia i sposób eliminacji lub ograniczania ich skutków Lp. Identyfikacja zagrożeń Zagrożone siedlisko przyrodnicze, gatunek, Natura 2000 Sposób eliminacji lub ograniczania zagrożeń i ich skutków 4. 4 Zanikanie populacji rzadkich, zagrożonych i chronionych gatunków roślin i grzybów. Bezlist okrywowy, obuwik pospolity, pszonak pieniński. Ochrona biotopów (w tym na najcenniejszych gruntach prywatnych); hodowla zachowawcza gatunków tych roślin w szkółkach; wspomaganie populacji naturalnych materiałem hodowlanym; deponowanie materiału nasiennego w banku nasion; zachowanie odpowiednich mikrosiedlisk leśnych poprzez pozostawienie pewnej ilości drewna do mineralizacji. 5. 5 Naturalne pojawianie się drzew i krzewów na cennych przyrodniczo ekosystemach nieleśnych. 5130, 6210, 7230, 8160, pszonak pieniński, krasopani hera. Usuwanie drzew, krzewów i ich odrośli oraz malin z ekosystemów nieleśnych. 6. 6 Zanikanie populacji rzadkich, zagrożonych i chronionych gatunków zwierząt. Niepylak apollo, kumak górski, traszka karpacka. Ochrona biotopów i miejsc rozrodu, restytucja i reintrodukcja gatunków, realizacja programów aktywnej ochrony, wykup gruntów, odłowy lub redukcja przegęszczonych populacji, tworzenie i utrzymanie zastępczych miejsc rozrodu, utrzymanie drożności i bezpieczeństwa szlaków migracji. Powiększenie parku. Tabela 5. Wyciąg z planu ochrony Pienińskiego Parku Narodowego Ochrona bezkręgowców Realizacja programu restytucji populacji niepylaka apollo Parnassius apollo poprzez prowadzenie hodowli, wypuszczanie wyhodowanych osobników w terenie, monitoring, utrzymanie w terenie siedlisk, inwentaryzację populacji w zależności od potrzeb określonych w ramach monitoringu. Teren całego Parku. 113
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce 14. Doradztwo merytoryczne Doradztwo i kontrola merytoryczna to nierozłączne i niezbędne elementy każdego projektu restytucji lub reintrodukcji zagrożonych gatunków flory i fauny. Ważnym krokiem w kierunku ich poprawy powinno być powołanie w ramach Państwowej Rady Ochrony Przyrody (PROP), lub w innej formie, zespołu ekspertów opiniujących wszystkie programy restytucji gatunków w Polsce (patrz też rozdz. 6). Jej wojewódzkie odpowiedniki, czyli Regionalne Rady Ochrony Przyrody (RROP), też są organami doradczymi mogącymi fachowo sterować działaniami instytucji i stowarzyszeń realizujących tego typu regionalne/wojewódzkie programy. Za monitoring stanu ochrony gatunków i siedlisk odpowiada Główna Inspekcja Ochrony Środowiska (GIOŚ), która przy pomocy instytucji koordynujących i zespołów opiniodawczych ma możliwości, obowiązki i narzędzia kontroli w zakresie określonym przez Państwowy Monitoring Środowiska. Objęte są nim wszystkie gatunki z 2 i 4 załącznika Dyrektywy Siedliskowej, a więc również niepylak apollo (zał. 4). Niestety zakres możliwości tych instytucji i ich działanie pozostawia zbyt wiele do życzenia. Do tych działań w większym stopniu powinny się włączyć towarzystwa naukowe zrzeszające doświadczonych badaczy-naukowców będących ekspertami, których wiedza i praktyczny dorobek upoważniają do udzielania konkretnych merytorycznych porad. Przykładami z krajowego podwórka jest Polskie Towarzystwo Entomologiczne (PTEnt.) i Towarzystwo Ochrony Motyli (TOM). Również stowarzyszenia o profilu czysto przyrodniczym w razie potrzeby powinny zasięgać opinii pracowników renomowanych szkół wyższych oraz jednostek badawczych o profilu biologicznym. 15. Proponowane działania informacyjne i edukacyjne Poziom edukacji ekologicznej w Polsce w ciągu kilku ostatnich lat zdecydowanie się poprawił, jednak w porównaniu z niektórymi krajami zachodniej Europy nadal pozostawia wiele do życzenia. Dlatego też niezbędne jest propagowanie w naszym kraju wiedzy o potrzebie zachowania na naszej planecie jak najwyższego poziomu biologicznej różnorodności. Ochrona niepylaka apollo doskonale wpisuje się w ten nurt, gdyż z powodzeniem może on spełniać rolę ambasadora ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem, zwłaszcza tych związanych z siedliskami kserotermicznymi i górską przyrodą. Jest on także doskonałym przykładem gatunku parasolowego (czyli osłonowego), spełnia bowiem wszystkie niezbędne do tego warunki. Niepylak apollo jest łatwy do odróżnienia (także przez niespecjalistę) od innych gatunków motyli dziennych, gdyż ma charakterystyczny, atrakcyjny wy- 114
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności gląd, a jego wizerunek chętnie jest wykorzystywany w szeroko rozumianej kulturze (o czym piszemy w monografii niepylaka apollo w rozdziale XIV 26 ). Działania informacyjne i edukacyjne powinny być planowane wielotorowo i wielopłaszczyznowo. Należy je prowadzić przez szeroko zakrojoną akcję informującą o biologii, ekologii oraz siedliskowych wymaganiach niepylaka apollo i skierować je do jak największej liczby odbiorców, a więc zarówno do dzieci i młodzieży szkolnej, jak i dorosłych, a także do przedstawicieli różnych interesów gospodarczych (rolników, leśników, osób odpowiedzialnych za inwestycje oraz ochronę przyrody). Niepylak apollo może i powinien być traktowany jako symbol ochrony i zachowania specyficznych siedlisk, jakimi dzisiaj są kserotermiczne murawy 27. Jego przykład mógłby też wskazywać, jak ważne jest roztropne utrzymywanie w dobrym stanie siedliska gatunków oraz jak istotna dla przetrwania gatunków jest wielkość ich populacji. Główne bowiem zagrożenia mogące spowodować wymarcie niepylaka apollo to z pewnością zanik siedlisk, zbyt mała liczebność osobników w populacji i mała liczba populacji. Niepylak apollo jest też wyrazistym przykładem, jak nielegalny handel i kłusownictwo mogą doprowadzić gatunek do groźby zaniku. Dlatego też w naszym kraju i na całym świecie konieczne jest zwalczanie tego typu zachowań. W ostatnich latach pomimo prawnych obostrzeń ten proceder, niestety, wręcz kwitnie, o czym mogą np. świadczyć wpisy na forach i aukcjach internetowych. Lokalne samorządy oraz instytucje ochrony przyrody, takie jak parki krajobrazowe i parki narodowe, na terenie których niepylak apollo dziś jeszcze występuje, powinny podkreślać jego znaczenie dla ochrony biologicznej różnorodności. Te instytucje mogą także organizować przedsięwzięcia w rodzaju Święta niepylaka i innych motyli, które wypromują gatunek jako symbol regionu troszczącego się o przyrodę i środowisko naturalne. Warto także stworzyć strategię informacyjną o gatunku wykorzystującą wszelkie możliwe sposoby przekazywania wiedzy, takie jak: tablice informacyjne, foldery i ulotki 28, pogadanki i prelekcje, prezentacje, warsztaty edukacyjne, informacje w lokalnych i ogólnokrajowych mediach czy w końcu imprezy plenerowe (w tym o charakterze rodzinnym). Dobrym przykładem takiego podejścia jest III edycja Festiwalu Kultury: Karpaty Offer w Nowym Sączu, w czasie której dla dzieci, młodzieży i dorosłych zorganizowano warsztaty poświęcone niepylakowi apollo. Alicja Mojko i inni uczestnicy imprezy przygotowali róż- 26 Tarnawski D., Kadej M., Smolis A., Malkiewicz A. 2012. Niepylak apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) monografia gatunku. D. Tarnawski (red.). Fundacja EkoRozwoju, Wrocław: 139 ss. 27 Ciepłolubne zbiorowiska roślinne rozwijające się na nasłonecznionych zboczach, na suchym podłożu wapiennym. 28 Jedną z takich ulotek wydał Pieniński Park Narodowy, patrz Bogusław Kozik Niepylak apollo ochrona ginącego gatunku folder Pienińskiego Parku Narodowego, 2005. 115
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce ne atrakcje, między innymi wykonywali skrzydła niepylaka apollo i odtańczyli tańce motyli. Tego rodzaju spotkania pozwalają zaznajomić wielu ludzi z ważnymi problemami ochrony gatunków, są także doskonałą okazją do przekonania ich o potrzebie zachowania jak największej różnorodności gatunków i ich siedlisk. 16. Źródła finansowania Bardzo ważnym elementem strategii ochrony przyrody jest jej finansowanie, które obejmuje koszty prowadzenia prac z zakresu czynnej ochrony (w tym zapewniających trwałość osiągniętych efektów) oraz późniejszego monitoringu i badań, gdyż dla osiągnięcia zamierzonych celów nie wystarczy, niestety, sam entuzjazm entomologów i miłośników przyrody. Program ochrony każdego gatunku wymaga określonego zaplecza finansowego, co jest związane z koniecznością wynagradzania instytucji i osób partycypujących w działaniach oraz zakupu określonych dóbr, materiałów i usług niezbędnych w realizacji konkretnych zadań. Finansowanie jest zatem, obok kwestii naukowych, prawnych, społecznych i organizacyjnych, istotnym problemem, który wymaga rozwiązania w procesie aktywnej ochrony gatunku. W przypadku gatunków takich jak niepylak apollo, których ochrona wymaga kosztownych i czasochłonnych działań restytucyjnych, sprawy finansowe mogą decydować o podjęciu, realizacji i osiągnięciu zamierzonych celów. Musimy pamiętać, że aktywna ochrona jest najtrudniejsza do przeprowadzenia i dodatkowo obarczona ryzykiem porażki, co często zniechęca dysponentów odpowiednimi środkami finansowymi do kierowania ich na ten cel zgodnie z zasadą unikania ryzykownych inwestycji. Najprostszym rozwiązaniem wydaje się zapewnienie finansowania z budżetu państwa przez uchwalenie stosownego programu ochrony i zagwarantowanie nań środków publicznych. Doświadczenia słowackie (na szczeblu centralnym uchwalono tam program ochrony niepylaka apollo) wskazują jednak, że ogłoszenie rządowego programu nie rozwiązuje automatycznie ekonomicznych problemów takiego przedsięwzięcia. Gdzie zatem poszukiwać źródeł finansowania przedstawionej strategii zachowania krajowych niepylaków apollo? Istnieje szereg wewnętrznych i zewnętrznych możliwości zdobycia funduszy na projekty dotyczące ochrony różnorodności biologicznej. Aktualnie realizowany przez Fundację Ekorozwoju w ramach Reintrodukcji i restytucji niepylaka apollo na Dolnym Śląsku prezentowany tutaj program Reintrodukcja i restytucja niepylaka apollo w Polsce jest współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Część niezbęd- 116
V. Opis podejmowanych metod zaradczych oraz ocena ich skuteczności nych w tym projekcie funduszy pochodzi z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Obydwa źródła oraz Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Fundacja Ekofundusz i Bank Ochrony Środowiska od lat wspierają finansowo podobne tematycznie programy dlatego też są godne polecenia. Warto również wymienić i polecić międzynarodowe fundusze, które w dużym stopniu zajmują się finansowaniem i tym samym zachowaniem biologicznej różnorodności naszego kontynentu, takie jak: Instrument LIFE+, Fundacja na Rzecz Globalnego Środowiska (GEF z ang. Global Envirnomental Facility) a także Fundusz Norweski. Do tego dochodzą środki budżetowe, którymi dysponują Parki Narodowe i Krajobrazowe oraz Lasy Państwowe. Warto podkreślić, że te podmioty mogą być nie tylko źródłem finansów, ale istotnego wsparcia dla projektów w zakresie zasobów ludzkich (ich czasu, wiedzy i umiejętności), materiałów (pojazdy, laboratoria, magazyny) i usług (baza noclegowa, seminaryjna, dydaktyczna, edukacyjna). Inne instytucje publiczne i niepubliczne: szkoły, muzea, arboreta, ogrody botaniczne i zoologiczne są w stanie udzielić pomocy. Szczególnie te ostatnie mogą być zainteresowane partycypowaniem w projektach restytucyjnych dotyczących krajowej fauny i ich wsparciem także od strony finansowej (np. ZOO we Wrocławiu deklaruje 5% swoich przychodów na działania ochronne in situ ). Jednak, biorąc pod uwagę ich potencjał wyrażający się w doświadczeniu kadry i zapleczu technicznym, z przykrością należy podkreślić fakt skromnego dotychczas zaangażowania krajowych ogrodów zoologicznych w ratowanie naszej gatunkowej różnorodności. Przygotowując prace dotyczące ochrony niepylaka apollo, warto też znaleźć sponsora wśród firm z sektora prywatnego. Duża ich część stara się realizować ideę CSR (z ang. Corporate Social Responsibility społeczna odpowiedzialność biznesu), co oznacza dobrowolne wspieranie potrzeb lokalnych społeczności i środowiska naturalnego. Jednym z jego przejawów są działania firm na rzecz szeroko pojmowanej ekologii, w tym udział w projektach ochrony zagrożonych gatunków. Konkretnym przykładem takiej firmy jest Barlinek S.A. firma uczestnicząca w programie reintrodukcji sokoła wędrownego prowadzonego przez Stowarzyszenie na Rzecz Dzikich Zwierząt Sokół. Wizerunek niepylaka apollo jako motyla charakterystycznego i pełnego charyzmy doskonale nadaje się do medialnego wykorzystania i tym samym zainteresowania sponsorów. Na zakończenie warto przypomnieć, że siedliskiem niepylaka apollo są murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea, kod siedliska 6210) chronione w ramach sieci Natura 2000. Właściciele tego typu obszarów, o ile właściwie je zagospodarowują, mogą się starać o środki finansowe w ramach Programów Rolnośrodowiskowych. Wiadomo, że stan i utrzymanie siedliska gatunku w ogromnym stopniu decydują o powodzeniu restytucji i reintrodukcji niepylaka apollo w Polsce, a mogą być one finansowane dzięki wspomnianemu mechanizmowi. 117
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce W przypadku populacji odtwarzanych w Sudetach warto przemyśleć kwestię zaangażowania czeskich i niemieckich instytucji lub stowarzyszeń. Pozwoli to na zmniejszenie związanych z reintrodukcją finansowych obciążeń, gdyż rozłożą się one na więcej podmiotów, a także umożliwi odtworzenie większych (pod względem liczebności i zajętego areału) populacji tego gatunku. Tym samym szanse jego przetrwania i istnienia w dalekiej przyszłości będą zdecydowanie większe. 118
Fot. S. Józefczuk
VI. Monitoring niepylaka apollo 1. Określenie ogólnych wytycznych i wskazówek ułatwiających inwentaryzację Obserwowanie motyli, zastępujące metody kolekcjonerskie, staje się coraz bardziej powszechne. Może też mieć charakter poważnych, koordynowanych przez profesjonalistów programów naukowych, można też angażować w nie spore grupy miłośników przyrody. Bazą dla ustanowienia właściwej polityki ochroniarskiej jest określenie środowiskowego statusu gatunku i stworzenie odpowiedniego programu mapowania oraz monitoringu poszczególnych populacji i ich zespołów. Pozwala to na sprecyzowanie rozmieszczenia i zasięgów ich występowania oraz rejestrację zachodzących w nich w przestrzeni i w czasie zmian. Zgodnie z przyjętymi zasadami stosuje się odpowiednie ilościowe metody badań. Metoda transektu jest obecnie najpowszechniejszą ilościową formą obserwacji motyli dziennych. W terenie pozwala ona na regularne rejestracje rocznej i sezonowej dynamiki liczebności oraz różnorodności gatunkowej. Transekt (liniowy pas obserwacyjny) powinien mieć długość około 2 km, jednak często stosuje się krótsze, liczące mniej niż 1 km. Obserwacja polega na przejściu transektu i zanotowaniu wszystkich osobników spotkanych w odległości 5 m od obserwatora. Podzielony jest na odcinki będące zwykle odbiciem zmienności siedliskowej (różnego typu wegetacji), na których dokonuje się niezależnych zliczeń. Umożliwia to uzyskanie informacji o lokalnym rozmieszczeniu motyli oraz daje obraz wpływu zmian środowiska na te owady. Ta metoda zakłada pewne ograniczenia zależne od pory dnia i pogody, tj. temperatury, nasłonecznienia i wiatru; niekorzystne warunki ograniczają aktywność motyli. Zliczenia służą do wyznaczenia indeksu liczebności, który jest sumą średnich z poszczególnych tygodni. Uzyskana wartość jest przydatna tylko do oszacowania zmian wielkości populacji z pokolenia na pokolenie. Obserwacje prowadzone regularnie na przestrzeni lat dostarczają wielu danych o zamieszkujących badany teren gatunkach. Metoda transektu wykorzystywana jest również do pojedynczych gatunków (zwykle rzadkich czy zagrożonych). Taksacja punktowa jest stacjonarną wersją metody transektu. Polega na liczeniu wszystkich motyli pojawiających się w obserwowanej przestrzeni w określonym przedziale czasowym (np. 5 minut). Dzięki temu można szybko zmieniać miejsce obserwacji i w stosunkowo krótkim czasie zebrać dużo danych. Im więcej punktów znajduje się w obrębie danego środowiska, tym bardziej wiarygodne są wyniki. Podobnie jak w przypadku transektu efektem liczenia są wartości względne, a nie rzeczywiste. 120
VI. Monitoring niepylaka apollo Kolejna metoda to znakowanie MRR (z ang. mark-release-recapture), czyli: oznakować-wypuścić-złapać ponownie. Znakowanie odbywa się poprzez przyklejenie do oczyszczonego z łusek skrzydła albo tułowia cienkiej płytki z numerem lub napisem. Można też po prostu na skrzydle wpisać wodoodpornym markerem kod. Wielkość populacji można też określić, stosując liczenie stadiów preimaginalnych (jaj i gąsienic), co w przypadku niektórych gatunków jest łatwiejsze niż liczenie osobników dorosłych. Trzeba jednak pamiętać, że uzyskane dane są trudno przekładalne na rzeczywistą efektywną wielkość populacji (Sielezniew i Stankiewicz 2002). 2. Schemat monitoringu niepylaka apollo na wybranych stanowiskach Obowiązek wykonywania monitoringu przyrodniczego wynika z prawodawstwa Unii Europejskiej i międzynarodowych konwencji, a zwłaszcza Konwencji o Różnorodności Biologicznej. Zgodnie z jej art. 7 ratyfikujące ją państwa zobowiązują się do identyfikacji i monitoringu istotnych dla jej ochrony i zrównoważonego użytkowania elementów różnorodności biologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które wymagają pilnych działań oraz mają największą wartość dla zrównoważonego użytkowania. Zapisy konwencji zostały rozwinięte w Dyrektywie Siedliskowej 1, która określa prawne ramy tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, głównego narzędzia utrzymania różnorodności biologicznej na terytorium UE. Monitoring Parnassius apollo w Polsce Jedyny dotychczas prawidłowy monitoring populacji niepylaka apollo w ramach projektu restytucji prowadzony jest od 1990 roku w Pieninach (Witkowski i Adamski 1996). Obecnie, jako konsekwencja projektów restytucyjnych na Słowacji i w Polsce (Žlkovanova 2007; Adamski 2008a), monitorowana jest populacja pienińska po obu stronach Dunajca. Konieczne jest rozpoczęcie monitoringu populacji tatrzańskiej. Metoda badań polegała na kontroli wytypowanych obszarów Pienińskiego Parku Narodowego, na których prowadzony był program restytucji w warunkach siedliskowych sprzyjających obecności niepylaka apollo. W celu precyzyjnego poznania rozmieszczenia badanego gatunku na terenie Parku w początkowym okresie skupio- 1 Dyrektywa Rady nr 92/43 z 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. 121
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce no się na kontroli jego znanych i dobrze udokumentowanych stanowisk, a podczas szczytu pojawu postaci dorosłych kontrolą objęto także inne potencjalne dla niepylaka apollo siedliska. W czasie kontroli odławiano zaobserwowane motyle i znakowano je za pomocą wodoodpornego markera indywidualnym kodem, a także notowano czas i miejsce złowienia oraz płeć, a w przypadku samic obecność lub brak sphragis. Podczas kontroli stanowisk zapisywano także liczbę zaobserwowanych motyli, których nie udało się odłowić (Adamski 2004; Adamski i Witkowski 2007). Monitoring polega na odławianiu motyli w terenie za pomocą siatki entomologicznej, znakowaniu motyla dużą literą (np. od A do J) i kolejnym numerem, wypuszczeniu motyli w miejscu odłowienia oraz zapisaniu wszystkich informacji wymaganych w formularzu (data, godzina, płeć, sphragis u samicy, symbol motyla, stanowisko, miejsce w obrębie stanowiska, aktywność: lot, pozostawanie w miejscu, szczątki), wiek (świeży, niezniszczony, postrzępiony), ewentualnie innych uwag. Osobniki niepylaka apollo, pochodzące z miejscowej hodowli w Krościenku, były znakowane bezpośrednio przed ich wypuszczeniem na docelowe stanowisko. Tych kontroli w terenie, prowadzonych w okresie lotów motyli, powinno być co najmniej 8. Stanowiska sprawdza się średnio dwa razy w tygodniu przez 1 3 godziny, zależnie od ich wielkości. W przypadku, gdy za którymś razem nie stwierdza się motyli, należy jeszcze dwukrotnie skontrolować stanowiska, aby móc uznać, że loty motyli na nim ustały. Do odkreślenia liczebności motyli w populacjach otwartych zastosowano metodę Craig a (1953) (Seber 1982; Adamski 2008b). Pozwala ona na podanie zakresu, w jakim z 95% prawdopodobieństwem mieści się liczebność analizowanej populacji. Dzięki indywidualnemu znakowaniu osobników określano także migracje zachodzące w obrębie populacji. Migracyjność obliczono za pomocą równania Turchin a (1983): m = N m N o gdzie: m stopień migracyjności, N m liczba osobników podejmujących migracje, N o liczba osobników odłowionych więcej niż jeden raz. W ramach monitoringu prowadzonego w Karpatach na Słowacji zwraca się szczególną uwagę na właściwy wybór odpowiednich powierzchni monitoringowych, odnotowanie stanu siedlisk, obecność roślin żywicielskich, identyfikację potencjalnych zagrożeń biotopów i określenie relatywnej liczebności osobników motyla, a w miarę możliwości również oszacowanie wielkości populacji wraz 122
VI. Monitoring niepylaka apollo z ewidencją gąsienic na powierzchniach monitoringowych w miesiącach wiosennych (kwiecień maj). Monitoring prowadzony jest metodą Pollarda (Pollard i Yates 1993) na transektach maksymalnie dwukilometrowych, w sposób nieinwazyjny (niedestrukcyjny) dla motyli. Dzięki metodzie znakowania MRR możemy uzyskać pełniejsze informacje o populacji motyla. Monitoring jest organizowany przez cały sezon (czerwiec sierpień), podczas odpowiednich warunków pogodowych, co 3 do 5 dni. Takie badania umożliwiają uzyskanie informacji o przeżywalności i dyspersyjności gatunku oraz pozwalają oszacować rzeczywistą liczebność populacji, oczywiście przy wprowadzeniu odpowiednich korekt opartych na średnim tempie wymierania. Poza tym motyle z oznaczeniami stają się nieatrakcyjne dla przygodnych zbieraczy i kolekcjonerów. Republika Czeska również ma swoją metodę monitoringu dla niepylaka apollo Parnassius apollo (Konvička i in. 2006). 123
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce Tabela 6. Waloryzacja stanu ochrony populacji i siedliska niepylaka apollo według Kulfan a za Polák i Saxa (2005) Kryteria waloryzacji Powierzchnia zajmowana przez populację Stan korzystny Stan niekorzystny A B C Stan właściwy (FV) Niezadowalający (U1) Zły (U2) 100 ha 10 100 ha 10 ha populacja Liczebność względna i regularność (czasowa) występowania (stwierdzeń) gatunku Typowy stan roczny (ponad 10 ex. ha -1 ) Nieliczny rzadki (1 10 ex. ha -1 ) może wystąpić w ciągu roku w mniejszej liczebności lub brak stwierdzeń W ciągu ostatnich 2 lat bardzo rzadki, aż do absencji (mniej niż 1 ex. ha -1 ) Trend (abundance) na jednostce powierzchni w zestawieniu rocznym Tendencja wzrostowa w ciągu ostatnich 6 lat (możliwe wahania częstości rok do roku) Stabilna frekwencja w ciągu ostatnich 6 lat (możliwe wahania częstości rok do roku) Frekwencja w ciągu ostatnich 6 lat regularnie maleje Biotopy postaci dorosłych Duża powierzchnia i/lub duża ilość potencjalnych biotopów motyli w optymalnym stanie (struktura) Wystarczająca powierzchnia i/lub dostateczna ilość potencjalnych siedlisk motyli w zadowalającym stanie (struktura) Powierzchnia potencjalnych biotopów lub ich stan (struktura) mogą stanowić problem dla przetrwania populacji motyla biotop Siedliska stadiów rozwojowych Duża powierzchnia i/lub duża ilość potencjalnych siedlisk gąsienic z obfitym występowaniem roślin żywicielskich Wystarczający rozmiar i/lub wystarczająca ilość potencjalnych siedlisk gąsienic z zadowalającym występowaniem roślin żywicielskich Obszar potencjalnych siedlisk gąsienic i/lub występowanie roślin żywicielskich mogą być problemem dla przetrwania populacji motyli Zagrożenia siedlisk przez procesy naturalne Wpływy negatywne nie widoczne lub zaniedbywalne Widoczne małe naruszenia lub jak do tej pory mało znaczące zmniejszanie powierzchni biotopów gatunku Zanikający albo zanikły biotop (obecnie lub w ciągu ostatnich 2 lat) problematyczny dla przeżycia motyla zagrożenia Antropogeniczne zagrożenia siedlisk Negatywne wpływy nie są widoczne albo są nieistotne Widoczne małe naruszenia lub jak do tej pory mało znaczące zmniejszanie powierzchni biotopów gatunku Biotop zanikający lub zlikwidowany (aktualnie lub w perspektywie 2 lat, uniemożliwiający przetrwanie motyla) Bezpośrednie zagrożenia dla motyli (aplikacje środków owadobójczych, kolekcjonerzy, ewentualnie inne czynniki nie związane z działaniem naturalnym) Brak zagrożenia Mniejsza część osobników zagrożonych Większość osobników zagrożonych 124
VI. Monitoring niepylaka apollo 3. Monitoring siedlisk Zgodnie z łacińskim condicio sine qua non koniecznym i niezbędnym z punktu widzenia wymagań siedliskowych niepylaka apollo warunkiem jego przetrwania jest występowanie roślin żywicielskich gąsienic. Jak już stwierdziliśmy, gatunki tych roślin zjadane przez larwy zależą od rozpatrywanej populacji, w przypadku naszych rodzimych niepylaków apollo są nimi rozchodnik wielki [Sedum maximum (= S. telephium ssp. maximum)] (dla pienińskiego Parnassius apollo frankenbergeri) i rozchodnik karpacki Sedum fabaria (dla tatrzańskiego Parnassius apollo niesiolowskii). Jednak sama obecność wskazanych roślin, chociaż niezbędna, nie zapewnia temu motylowi egzystencji. Dopiero wielkość zasobów oraz charakter miejsc, w którym rosną rozchodniki, decydują o wyborze stanowiska, perspektywach zachowania i lokalnej kondycji populacji tego motyla. Gąsienica niepylaka apollo zjada tylko 5 15% liści danej rośliny (ma to prawdopodobnie związek z indukcją jej obrony chemicznej), po czym przenosi się na inny rosnący w pobliżu rozchodnik. W związku z tym im bogatsze w rozchodniki siedlisko, tym większa jego wartość dla niepylaków apollo. Biorąc to pod uwagę, uważamy za oczywiste, że stanowiska bogate w zasoby rośliny żywicielskiej dla gąsienic uzyskają przy ocenie wyższą wartość wskaźnika. Według nas właściwy stan siedliska (określany skrótem FV) w odniesieniu do parametrów bazy pokarmowej siedlisk gąsienic powinien osiągać wartość minimum 1000 sztuk rozchodnika wielkiego lub karpackiego na danym stanowisku [wartości dla U1 i U2 (patrz tabela 6) wynoszą odpowiednio 500 999 i 200 499]. W literaturze wielokrotnie podkreślano, że niepylak apollo jest wyjątkowym heliobiontem, występującym w siedliskach otwartych zwykle muraw kserotermicznych, w miejscach silnie nasłonecznionych, o ekspozycji południowej lub południowo-zachodniej (Witkowski i in. 1992b; Witkowski 1996). Bardzo istotny jest w tej kwestii stopień zacienienia powodowanego przez krzewy lub drzewa. Szacuje się, że zakrzaczenie powierzchni powyżej 10 15% jest przyczyną ustępowania gatunku pomimo obecności roślin żywicielskich. Z tego względu za kolejny parametr siedliska gatunku uznaliśmy poziom zakrzaczenia stanowiska, który w stanie właściwym, czyli FV, powinien osiągać wartość poniżej 5% (wielkości dla U1 i U2 wynoszą w tym wypadku odpowiednio 5 10% oraz >10%). W kwestii nasłonecznienia istotna jest również ekspozycja stanowiska (parametr trzeci), w tym wypadku za stan właściwy można uznać jedynie południową lub południowo-zachodnią wystawę stanowisk (U1 to ekspozycje zachodnie i południowo-wschodnie, a U2 to zbocza o wystawie północnej lub wschodniej). Kolejnym istotnym z punktu widzenia biologii parametrem siedliska jest obecność roślin nektarodajnych, na których dorosłe motyle intensywnie żerują. Dotychczas ich żerowanie obserwowano na różnych gatunkach ostrożeni ostrożeniu lepkim (Cirsium erisithales) i ostrożeniu głowaczu (C. eriophorum), na ostach, chabrach 125
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce (chaber łąkowy, drakiewnik), złocieniach i sadźcach. Ponadto znane są przypadki żerowania na lebiodce pospolitej (Origanum vulgare), wierzbówce oraz bliżej nieokreślonych gatunkach szczeci (rodzaj Dipsacus sp.). Z tego powodu ustanowiliśmy parametr siedliska baza pokarmowa postaci dorosłych za stan właściwy uznaliśmy występowanie na nim minimum trzech wymienionych gatunków (stan U1 i U2 to odpowiednio dwa i jeden gatunek). Mimo że postacie dorosłe niepylaka apollo potrafią przelecieć odległość kilku kilometrów, to jednak pogłębiający się stopień izolacji stanowisk zmniejsza szansę na stworzenie prawidłowo funkcjonującej metapopulacji. W związku z tym za właściwy stan siedliska w parametrze stopnia izolacji uznaliśmy takie położenie stanowisk, w których w promieniu 2000 m znajdują się siedliska mające parametry o wartościach nie mniejszych niż U1 (wartości U1 dla stopnia izolacji oznaczają obecność takich stanowisk w promieniu mniejszym niż 5 km, natomiast U2 w większej niż 5 km). Tabela 7. Określanie wartości siedliska Parametr Wskaźnik Ocena FV U1 U2 Baza pokarmowa gąsienic 1000 okazów Sedum 500 999 okazów Sedum 200 499 okazów Sedum Stopień zakrzaczenia <5% 5 10% >10% Ekspozycja S lub SW W lub SE N lub E Siedlisko Baza pokarmowa postaci dorosłych >3 gatunki roślin nektarodajnych 2 gatunki roślin nektarodajnych 1 gatunek rośliny nektarodajnej Stopień izolacji Obecność w promieniu do 2 km od stanowiska lokalizacji o sumarycznej ocenie siedliskowej minimum U1 Obecność w promieniu do 5 km od stanowiska lokalizacji o sumarycznej ocenie siedliskowej minimum U1 Obecność w promieniu większym od 5 km od stanowiska lokalizacji o sumarycznej ocenie siedliskowej minimum U1 126
VI. Monitoring niepylaka apollo 4. Monitoring działań ochronnych Skuteczność wszelkich działań ochronnych powinna być oceniania na bieżąco przez cały okres ich stosowania. Dobrym do tego narzędziem jest monitorowananie skutków procesów i działań, które mają lub mogą mieć znaczący, negatywny wpływ na przedmioty ochrony (w naszym przypadku w odniesieniu do niepylaka apollo i/lub jego siedliska). Monitoring powinien zatem polegać na obserwacji i ocenie stanu oraz zachodzących zmian w: a) populacjach niepylaka apollo (liczebność, zasięg, jakość genetyczna, demografia); b) jego bazie pokarmowej (ilość i jakość, a także jej zagrożenia); c) jego siedlisku/biotopie (ilość i jakość, stan zachowania, a także zagrożenia). Żeby prawidłowo określić efekty podjętych działań ochronnych, należy dysponować dobrym opisem stanu początkowego, czyli sprzed zastosowania jakichkolwiek działań ochronnych. Poza tym cele, które mają być osiągnięte dzięki zastosowaniu konkretnych działań ochronnych, muszą być ściśle sprecyzowane. Dopiero wnikliwa analiza zmian (porównanie ze stanem kontrolnym) w odniesieniu do stanu początkowego (retrospektywa) pozwoli na uchwycenie trendu. Dobrze zaplanowany monitoring działań ochronnych jest niezbędny nie tylko po to, by wybrać strategię przynoszącą optymalne, najlepiej w stu procentach zrealizowane cele, ale ma też ułatwić dobór ich priorytetów. Wydaje się, że zwłaszcza w początkowych latach monitoring należy prowadzić nie rzadziej niż co dwa lata, tak by w porę móc wychwycić niekorzystne efekty działań lub niepowodzenie przyjętych zamierzeń. Zatem powinny nim kierować głęboko zaangażowane, dążące do osiągnięcia sukcesu osoby, organy lub instytucje. Tylko w pełni odpowiedzialne za efekty pracy podmioty są w stanie zagwarantować ich rzetelną ocenę. 127
VII. Wnioski końcowe i zalecenia dotyczące dalszych analiz W celu osiągnięcia trwałych efektów działań przeprowadzonych w ramach projektu: Reintrodukcja i restytucja niepylaka apollo na Dolnym Śląsku należy zastosować proponowane niżej zasadnicze zalecenia: 1. Program wymaga kontynuacji w okresie nie krótszym niż 20 lat. 2. Dla działań prowadzonych w okresach nie krótszych niż pięć sezonów wymagana jest osłona formalnoprawna (decyzje: Minister Środowiska, GDOŚ, RDOŚ). 3. Zdecydowanie w jak najkrótszym czasie należy rozszerzyć zakres współpracy pomiędzy krajowymi ośrodkami naukowymi (Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, Uniwersytet Śląski, Uniwersytet Wrocławski) i zagranicznymi (Słowacja, Czechy). 4. Naturalny przepływ genów w populacjach głęboko depresyjnych powinien się odbywać w każdym sezonie. Do sformułowania tej tezy skłania nas obecny stan hodowli bazowej niepylaka apollo Parnassius apollo frankenbergeri prowadzonej sposobem ex situ w Arboretum w Sycowie. W czasie hodowli prowadzonej w latach 2005 2012 mimo podjęcia formalnych starań nie udało się (do niedawna nie było uzgodnień i decyzji odpowiednich organów) uzupełnić wsobnej hodowanej populacji o geny imigracyjne. W Pieninach naturalny przepływ genów odbywa się w każdym sezonie. 5. Plantacja Sedum maximum prowadzona w Arboretum Leśnym w Sycowie tworzy bazę do prowadzenia długofalowych obserwacji (behawior, bionomia, przyczyny zamierania osobników w każdej fazie rozwojowej) i gwarantuje pozytywne efekty biologiczne (kojarzenie motyli, uzyskiwanie pełnych złóż jaj). Zgromadzony do tej pory materiał pohodowlany w postaci osłon jajowych, martwych jaj i gąsienic, egzuwiów poczwarkowych, martwych poczwarek, dorosłych motyli (np. po przejściu cyklu rozrodczego) jest cenną podstawą do analiz związanych z żywotnością populacji oraz do badań innych parametrów wewnątrzpopulacyjnych. 6. Podstawowym warunkiem prowadzenia odrębnych linii hodowlanych niepylaka apollo (według nas spełnionym) jest stan ilościowy plantacji S. maximum wynoszący 200 tys. bulw i ponad 1 mln siewek z owocostanów zebranych na licznych stanowiskach Dolnego Śląska. Dzięki temu w hodowli możliwa jest dokładna analiza poziomów depresyjnych poszczególnych frakcji osobników Parnassius apollo (patrz uwaga na temat charakterystyki żywotności populacji rozdział I). 128
VII. Wnioski końcowe i zalecenia dotyczące dalszych analiz 7. Niezbędnym, obligatoryjnym wręcz działaniem winno być utrzymywanie hodowli pienińskiej populacji niepylaka apollo na stabilnym i trwałym poziomie (biologicznym i genetycznym). Spełnienie tego warunku automatycznie usuwa depresję wsobną (między innymi przez udrożnienie obiegu genów w zagrożonych populacjach i poprawę struktury płci). 8. Stałe wprowadzanie osobników z populacji z Pienin (Polska, Słowacja), gwarantujących trwałe uzupełnianie genów, należy wykonywać w taki sposób, by nie uszczuplać potencjału genetycznego populacji natywnych, a w prowadzonej hodowli zapewnić istnienie stabilnych żywotnych populacji zdolnych do podziału i wprowadzania na stanowiska reintrodukowane. Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że dla pozytywnego skutku wystarcza do hodowanych w Arboretum niepylaków apollo włączenie w każdym z sezonów w latach 2013 2018 do pięciu pełnych złóż jaj. Podstawowym celem programu krajowego jest zatrzymanie regresu i odbudowa żywotności populacji. Proces ten powinien być długofalowy, winien on zapewnić bezpieczne trwanie gatunku w przynajmniej dwustuletniej perspektywie. Oznacza to konieczność wykonania szeregu różnorodnych czynności w zakresie czynnej ochrony, takich jak: dobrze przemyślane programy hodowlane oraz wspomagające je badania naukowe, a także przygotowywanie i odtwarzanie siedlisk, edukację społeczną, współpracę transgraniczną oraz działania legislacyjne (omówione w rozdziałach wcześniejszych). Zrealizowanie celu programu można osiągnąć poprzez: wzrost liczebności pienińskiej metapopulacji P. a. frankenbergeri do poziomu 1500 2000 osobników dorosłych; coroczny monitoring wyżej wymienionej populacji; badania populacji tatrzańskiej P. a. niesiolowskii; przede wszystkim określenie jej liczebności, warunków siedliskowych oraz możliwości pozyskania z niej materiału hodowlanego (bez uszczuplenia jej stanu); wzrost liczebności populacji tatrzańskiej P. a. niesiolowskii do stanu 2000 osobników w polskiej części Tatr (dzięki podjęciu działań analogicznych do tych przeprowadzonych na terenie Pienin i Dolnego Śląska); reintrodukcję niepylaka apollo w Sudetach na 3 5 obszarach przynajmniej dwie z tych populacji, np. w rezerwacie przyrody Kruczy Kamień, w Karkonoskim Parku Narodowym czy w Parku Narodowym Gór Stołowych (fot. 74) powinny mieć charakter możliwie rozległych metapopulacji; odtworzenie przynajmniej dwóch dużych (1500 2000 osobników) i rozległych (w strukturze metapopulacji) populacji niepylaka apollo w polskiej części Karpat, przy czym jedną należy zlokalizować w Beskidzie Śląskim lub Żywieckim (w miejscach jego historycznego występowania), natomiast drugą w Beskidzie Sądeckim i w Beskidzie Niskim w obu przypadkach miejsca re- 129
Projekt programu czynnej ochrony niepylaka apollo Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) w Polsce introdukcji powinny, przynajmniej w części, znajdować się na terenie istniejących tam parków narodowych lub krajobrazowych; odtworzenie lub stworzenie sieci właściwych siedlisk dla niepylaka apollo, zarówno pod względem jakościowym (odpowiednie rośliny żywicielskie i nektarodajne, stopień nasłonecznienia), jak i ilościowym (przynajmniej 10 000 ha w skali kraju); wpisanie (lub uzupełnienie) działań ochronnych dla niepylaka apollo w plany ochrony parków narodowych i rezerwatów przyrody (na terenie których ten motyl występuje lub planuje się jego wprowadzanie) oraz ustanowienie właściwego stanu ochrony tego gatunku jako jednego z podstawowych celów parków i Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska; zainicjowanie lub kontynuowanie wspólnych programów ochrony tego motyla we współpracy z instytucjami i stowarzyszeniami na terenie Słowacji, Republiki Czeskiej, Niemiec i Ukrainy; Fot. 74. Papilionarium Parku Narodowego Gór Stołowych w Kudowie-Zdroju (D. Tarnawski). 130