stan umysłowego, fizycznego i emocjonalnego wyczerpania, prowadzący do: chronicznego zmęczenia, zobojętnienia, traktowania ludzi cynicznie i przedmiotowo, z poczuciem własnej niekompetencji i obniżającą się samooceną.
Wypalenie zawodowe staje się problemem społecznym nie tylko dlatego, że dotyka coraz większej grupy zdolnych, dobrych i niezwykle zaangażowanych w pracę ludzi i ze względu na wysokie koszty jednostkowe i społeczne, ale też, a może przede wszystkim dlatego, że wskazuje na poważny kryzys w organizacji/miejscu pracy. Dlatego przyglądając się przyczynom epidemii wypalenia zawodowego warto zaczynać od analizy środowiska pracy: jak zmieniało się miejsce pracy, jak szef traktuje podwładnych, czy wymagania drastycznie wzrosły lub zmieniły się inaczej, czy zadania są obecnie nie do końca jasne, czy i dlaczego pracownik może czuć się wyobcowany, czy i jakie ostre konflikty miały ostatnio miejsce itp.
1. przeciążenie pracą - gdy zbyt intensywna i/lub skomplikowana, a organizm słabnie; też jako efekt pracoholizmu, 2. brak wpływu na to, co dzieje się wokół, człowiek czuje się jak marionetka, bez kontroli nad sobą i otoczeniem, 3. marne wynagrodzenie a zwłaszcza, gdy warunki uległy pogorszeniu, np. pracodawcy płacą mniej za więcej pracy albo oszukują inaczej, 4. pogorszenie relacji w społeczności do rozpadu więzi międzyludzkich włącznie, 5. niszczenie współpracy w zespole - sztuczne prowokowanie rywalizacji i konfliktów oraz mniej lub bardziej świadome niesprawiedliwe traktowanie ludzi, 6. konieczność wyboru między sprzecznymi wartościami, np. co ważniejsze: regulamin czy zachowanie przyzwoitości wobec innych (czyli postępowanie zgodne z własnym systemem wartości).
W celu znalezienia antidotum - koniecznie trzeba ustalić, które z tych przyczyn odpowiadają za wypalenie zawodowe konkretnego człowieka i jak są wzajemnie ze sobą powiązane. Analizując zachowanie wypalonej zawodowo jednostki warto zwracać szczególną uwagę na TRZY WYMIARY WYPALENIA:
wyczerpanie emocjonalne i fizyczne, cynizm i depersonalizacja, nieskuteczność i nieprzystosowanie.
1. Emocjonalne wyczerpanie - poczucie nadmiernego obciążenia emocjonalnego, przemęczenia, pustki uczuciowej, braku energii psychicznej i fizycznej. Jest to najbardziej uderzający objaw zespołu wypalenia zawodowego. 2. Depersonalizacja - odnosi się do negatywnych postaw w stosunku do pacjentów, klientów, uczniów, wychowanków. Pojawia się skłonność do traktowania ludzi w sposób obojętny, bezosobowy, przedmiotowy, cyniczny lub pogardliwy. (odmienne rozumienie tego terminu niż w tradycji psychiatrycznej). dynamiczny proces obronnego dystansowania się wobec usługobiorców
3. Tendencja do negatywnego oceniania własnej pracy, zawodowych umiejętności i dokonań - z ang. reduced personal accomplishment zwykle tłumaczy się jako obniżone poczucie dokonań osobistych, czasem jednak używa się go w kontekście obniżenia osobistego zaangażowania zawodowego, obniżenia osobistych osiągnięć lub obniżonej satysfakcji zawodowej.
Wg Maslach wypalenie dotyka głównie przedstawicieli specyficznych zawodów, które wymagają bliskiej, bezpośredniej pracy z ludźmi, osobistego zaangażowania w kontakty interpersonalne, często związane z pomaganiem innym, a umiejętności społeczne są w nich podstawowym narzędziem pracy (z ang. human services, helping professions): lekarze, pielęgniarki, psychologowie, pracownicy socjalni, nauczyciele, wychowawcy
Tracimy dotychczasowe zaangażowanie, następuje erozja emocji, radość z pracy zastępuje nieufność, wręcz wrogość wobec ludzi. Ukrywanie uczuć negatywnych i udawanie, że nie dzieje się nic złego szkodzi dodatkowo, bo reakcja upozorowana osłabia organizm coraz bardziej. BRAK jest HARMONII MIĘDZY OSOBĄ A PRACĄ. TO SILNY STRES! Każde wypalenie zawodowe stanowi poważny stres, choć nie każdy stres prowadzi do takiego wypalenia.
To określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby (to wszystkie dostępne środki dla danej osoby, czyli pieniądze, znajomości, umiejętności itp.) i zagrażająca jej dobrostanowi Ta relacja powoduje stres, jeśli istnieje dążenie do sprostania nadmiernym wymaganiom.
OGÓLNY ZESPÓŁ ADAPTACYJNY H. Selye, kanadyjski psychofizjolog, określił (pierwszy), co dzieje się w organizmie w sytuacji stresu. Stres to, wg niego, niespecyficzna reakcja organizmu w odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych (stresorów). Stres składa się z trzech stadiów: 1. stadium reakcji alarmowej - następuje mobilizacja sił obronnych organizmu, 2. stadium odporności - pojawia się przystosowanie do stresora, 3. stadium wyczerpania przy silnym i długotrwałym stresie, z którym człowiek sobie nie radzi, może dojść do wyczerpania energii organizmu i pojawienia się chorób psychosomatycznych (czyli chorób spowodowanych czynnikami psychologicznymi ze skutkami cielesnymi).
Reakcja na stres zależy od wyposażenia genetycznego i siły/typu układu nerwowego oraz od wyuczonych sposobów kontroli. Zwykle atakowany jest najsłabszy układ organizmu, prowadząc do chorób psychosomatycznych. Objawy stresu można usuwać technikami relaksacji, gorzej z redukcją szkodliwych przyczyn, tkwiących w systemie. Kiedy człowiek czuje, że nic sensownego nie może zrobić, nie ma też możliwości ucieczki może dojść do depresji reaktywnej (zwanej psychogenną).
poczucie bezradności i zagubienia (jak we mgle ), utrata wiary w swoje możliwości przeciwstawiania się toksycznemu otoczeniu, nieuzasadnione lub przesadne poczucie winy, brak napędu do działania, chroniczne zmęczenie i osłabienie, skłonność do izolacji, częste bóle zamostkowe i migrenowe (tzw. maski depresji), lęk, cierpienie, rozpacz przechodzące w poczucie pustki, zobojętnienie i cynizm oraz z czasem utrata nadziei i podważanie sensu istnienia, skłaniające do myśli i prób samobójczych.
Każda depresja jest stresem, choć nie każdy stres prowadzi do depresji. Splot: stres-depresja-wypalenie zawodowe jest szczególnie niebezpieczny dla ludzi i wymaga zdecydowanych działań.
Nie wolno lekceważyć cry for help osób w depresji! Antydepresanty (w Polsce ok.30 stosowanych leków) bywają pomocne, choć konieczna jest też psychoterapia, np. mająca bardzo dobre wyniki psychoterapia poznawczobehawioralna (Beck, Ellis). Nie wolno namawiać chorych ludzi do wzięcia się w garść, tylko nakłonić do wizyty u psychiatry. Nie należy zaprzestać brania leków po (chwilowej) poprawie!
Lepiej oczywiście zapobiegać wypaleniu niż je zwalczać, ale jeśli już do tego dojdzie: trzeba zajmować się wypaleniem zawodowym analizując sytuację w organizacji, nie tylko dlatego, że niszczy ludzi, ale dlatego, że wpływa na coraz gorsze wyniki. Uwaga na efekt kaskadowy: skargi od niezadowolonych ludzi z zewnątrz uderzają w pracowników, a nie w wadliwie funkcjonującą organizację/system!
szef obarcza wypaloną zawodowo jednostkę winą za jej stan i żąda wzmożenia wysiłków; niczego nie zmienia w organizacji; jest z siebie bardzo zadowolony.
szef organizacji rozumie trudną sytuację wypalonego, a dotychczas świetnego pracownika i pomaga na różne sposoby. Stosuje indywidualne podejście, stopniowo zmieniając/ulepszając działanie organizacji, aby przeciwdziałać wypaleniu innych ludzi, włącza do tej pracy (projekt grupowy) cały zespół. Zwraca szczególną uwagę wobec wypalonych zawodowo pracowników na: ZMNIEJSZANIE OBCIĄŻEŃ, WZROST U NICH POCZUCIA WPŁYWU I KONTROLI, NAGRADZANIE W RÓŻNY SPOSÓB. WYSYŁA NA PŁATNY WYPOCZYNEK/ DŁUŻSZY URLOP, proponuje PSYCHOTERAPIĘ.
ZAPOBIEGANIE WYPALENIU I BUDOWĘ ZAANGAŻOWANIA u ludzi najlepiej zaczynać od zarządu, ulepszając projekty organizacyjne. A w przypadkach powtarzającego się u ludzi wypalenia zawodowego koniecznie (zamiast ich obwiniania!) - ODKRYĆ CO JEST PRZYCZYNĄ, PO TO BY POPRAWIĆ KULTURĘ ORGANIZACYJNĄ. Profile zespołów pomagają w reorganizacji.
PROMOWAĆ WARTOŚCI OGÓLNOLUDZKIE! To one powinny mieć priorytet, a nie ekonomiczne; warto chociaż próbować przełożyć wartości na działania i zbudować wspólnotę: życzliwą, sprawiedliwą, otwartą, entuzjastyczną. Przywódcy idący W STRONĘ LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI wybierają
1. zrównoważone obciążenie pracą, 2. poczucie wolności wyboru i kontroli, 3. uznanie i nagroda, 4. poczucie wspólnoty w społeczności, 5. działania fair play, szacunek i sprawiedliwość, 6. sensowna i ceniona praca.
Różne wersje (3) MBI mierzą stopień wypalenia zawodowego Pytania dotyczą 6. dróg do zaangażowania oraz energii, skuteczności, wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji (np. czuję obojętność wobec ludzi ), osobistych osiągnięć, objawów stresu, oddania pracy. Są tam też pytania otwarte!
Maslach, Ch., Leiter, M. (2011). Prawda o wypaleniu zawodowym. Co robić ze stresem w organizacji. (red. nauk. pol. wyd. H. Sęk). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
1. Wymagania pracy: a) stresory związane z pracą: obciążenie pracą, presja czasu, zbyt wiele pracy do wykonania w zbyt krótkim czasie, konflikt ról (gdy trzeba sprostać sprzecznym wymaganiom), niejasność ról (brak koniecznych do dobrego wykonania pracy informacji, brak jasności, co do celu pracy i zakresu odpowiedzialności) b) stresory wynikające ze specyfiki pracy z ludźmi: bezpośredni kontakt z klientami/pacjentami/uczniami, ich liczbę, wagę ich problemów, konfrontacja z agresją, cierpieniem i śmiercią. Wiele badań nie potwierdza silniejszej zależności wypalenia od tej grupy czynników więc bardziej chodzi o stresory związane z pracą w ogóle, a nie z jej typem
2. Brak zasobów takich jak: wsparcie, informacje zwrotne, autonomia w pracy, udział w podejmowaniu decyzji, kontrola własnej pracy, wynagrodzenie, możliwości kariery.
Zewnętrzne umiejscowienie kontroli. Bierne, unikowe strategie radzenia sobie ze stresem. Niska samoocena niekiedy przyczyna wypalenia, a zawsze jego konsekwencja. Wysoki poziom neurotyczności (składniki to: lęk, wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość i nieśmiałość). Postawy związane z pracą: zbyt wysokie, nierealistyczne oczekiwania wobec własnej pracy. Wiek: u osób młodszych nieco częściej wyższe wskaźniki wypalenia - być może to konfrontacja marzeń i oczekiwań z rzeczywistością lub brakiem doświadczenia zawodowego. Ale możliwe też, że wypaleni pracownicy po prostu wcześniej porzucają zawód, zostają ci, którzy potrafili wykształcić u siebie mechanizmy adaptacyjne. Wypalenie częstsze u ludzi z wyższym wykształceniem wyższe stanowiska? wyższe oczekiwania? ambicje?
Styl skoncentrowany na zadaniu styl radzenia sobie ze stresem polegający na podejmowaniu zadań lub planowaniu rozwiązania problemu, podejmowanie wysiłku w celu rozwiązania problemu może oznaczać poznawcze przekształcenia lub próby zmiany sytuacji
Styl skoncentrowany na emocjach styl charakterystyczny dla osób, które w sytuacjach stresowych koncentrują się na sobie i własnych przeżyciach emocjonalnych (np. złość, poczucie winy, napięcie). Osoby te mają także tendencję do myślenia życzeniowego i fantazjowania po to, by zmniejszyć napięcie emocjonalne. Czasami może to jednak powiększać poczucie stresu, napięcia i przygnębienia.
Styl skoncentrowany na unikaniu - styl charakterystyczny dla osób, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania tej sytuacji. Styl ten może przyjmować dwie formy: Angażowanie się w czynności zastępcze np. oglądanie tv, sen, myślenie o przyjemnych sprawach, objadanie się Poszukiwanie kontaktów towarzyskich