Słupskie Prace Biologiczne Nr 12 ss. 51-70 2015 ISSN 1734-0926 Przyjęto: 1.12.2015 Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku Zaakceptowano: 25.02.2016 ANALIZA ANTROPOLOGICZNA PRZEPALONYCH LUDZKICH SZCZĄTKÓW KOSTNYCH WYDOBYTYCH NA CMENTARZYSKU LUDNOŚCI KULTURY POMORSKIEJ W POROŚCIE, GM. BOBOLICE, WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIE (STANOWISKO 10) ANTHROPOLOGICAL ANALYSIS OF THE BURNT SKELETAL MATERIAL FROM THE POMERANIAN CULTURE CEMETERY AT POROST, BOBOLICE, WEST- -POMERANIAN PROVINCE (POSITION 10) Lidia Cymek Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: lidiacymek@wp.pl ABSTRACT The osteometric examination was carried out. Only six individuals heights were possible to determine. The results are as follows: two women height between 155- -159 cm; one woman height between 154 and 155 cm; two men height between 170 and 171 cm; one man height between 171 and 175 cm. Słowa kluczowe: groby skrzynkowe, popielnice, przepalone kości Key words: fortified grave, cinerary urn, burnt skeletal material WPROWADZENIE Cmentarzysko ludności kultury pomorskiej położone było na północny zachód od wsi Porost, na kulminacji i stoku wyniesienia morenowego, zniszczone w wyniku wybierania piasku (Skrzypek 1983). Archeologowie z Muzeum Okręgowego w Koszalinie przebadali tylko jego niewielką część. W 1980 r. zebrali resztki zabytków pochodzących z trzech grobów skrzynkowych (nr 1, 2 i 3) oraz rozkopali metodycznie 51
dwa kolejne (nr 4 i 5). W 1981 r. odkryli kolejny grób skrzynkowy (nr 6), a w 1983 uratowali przed zniszczeniem następny (nr 7). Groby skrzynkowe odkrywane na stanowisku były obwarowane z zewnątrz, we wnętrzu pięciu z nich znajdowało się od 2 do 4. popielnic, a w dwóch tylko 1 popielnica. Taki sposób chowania zmarłych jest charakterystyczny dla ludności kultury pomorskiej zamieszkującej na Pomorzu, począwszy od schyłkowej fazy okresu halsztackiego aż po wczesny podokres okresu lateńskiego. MATERIAŁ I METODY BADAŃ W opracowaniu antropologicznym szczegółowej analizie poddano szczątki kostne złożone do ustawionych w grobach skrzynkowych popielnic oraz te, które zebrano na cmentarzysku w miejscach, gdzie znajdowały się zniszczone groby. W czasie eksploracji zachowanych w całości naczyń zwracano uwagę na to, czy w popielnicach znajdował się piasek, czy też były w nich tylko przepalone kości. Wydzielając poszczególne warstwy mechaniczne, zazwyczaj o miąższości 5 cm, w obrębie każdej z nich określano: sposób ułożenia fragmentów kości (przy ich specyficznym ułożeniu sporządzano także dokumentację fotograficzną), przynależność anatomiczną najbardziej charakterystycznych fragmentów kości, ich barwę oraz wykonywano pomiary niektórych z nich, co pozwoliło w dalszej kolejności zrekonstruować przyżyciową wysokość ciała zmarłych. Zgodnie z propozycjami Rożnowskiego (Fudziński i Rożnowski 1997) uzyskane wyniki przedstawiono także graficznie. Na tle zarysów zachowanych popielnic naniesiono wydzielone warstwy i skrótowo podano, jak były w ich obrębie rozmieszczone poszczególne grupy kości. Taki sposób postępowania pozwala wzbogacić naszą wiedzę na temat obrządku pogrzebowego ludności kultury pomorskiej. W przypadku popielnic silnie uszkodzonych, w których nie można było wydzielić warstw kości, a także w odniesieniu do szczątków pochodzących z popielnic rozbitych, ograniczono się jedynie do ogólnego opisu zidentyfikowanych fragmentów. Szerzej metodykę postępowania przy analizie szczątków kostnych omówiono w pracach Malinowskiego i Bożiłowa (1997), Piontka (1996) oraz Fudzińskiego i Cymek (2005). Wszystkie ryciny zamieszczone w pracy, po dokonaniu niezbędnych uzupełnień, zaczerpnięto z artykułu Skrzypka (1983). WYNIKI BADAŃ Groby skrzynkowe nr 1 i nr 2 (zniszczone) Były to prawdopodobnie groby skrzynkowe z obwarowaniem, a w każdym z nich miały się znajdować według odkrywców po cztery popielnice. Odkrywcy grobów zniszczyli konstrukcje kamienne i znajdujące się w nich naczynia, a ich zawartość przepalone szczątki ludzkie zsypali do jednego dołu grobowego, z którego wybrali je prowadzący badania ratownicze w 1980 r. archeolodzy z Muzeum w Koszalinie. Kości czaszki. Pięćdziesiąt trzy ułamki kości sklepienia, kilkanaście dużych, część średnich i liczne drobne morfologicznie należą co najmniej do dwóch lub trzech osób. Stan ząbkowania brzegów wskazuje na bardzo różny stopień zarastania szwów czaszkowych. Ułamki dwóch części skalistych lewych kości skroniowych. Część łuski 52
kości potylicznej, z masywną guzowatością wewnętrzną. Trzy duże fragmenty kości skroniowych, pochodzących z okolicy wyrostka sutkowego i z fragmentami łuski. Trzy fragmenty kości klinowych, z okolicy trzonu oraz skrzydeł większych. Dwa wycinki wyrostków zębodołowych różnych szczęk. Delikatny wyrostek czołowy prawej kości jarzmowej. Części dwóch gałęzi żuchwy. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Część boczna kręgu szczytowego. Szesnaście uszkodzonych trzonów różnych kręgów. Liczne drobne ułamki łuków lub ich wyrostków. Fragment pierwszego kręgu kości krzyżowej. Część żebra pierwszego i wiele odcinków żeber dalszych. Dwa ułamki łopatek, każdy z uszkodzonym wyrostkiem kruczym. Trzy wycinki bloczków kości ramiennych. Duży ułamek trzonu kości łokciowej. Masywny koniec bliższy prawej kości łokciowej, o masywnej budowie. Trzon kości biodrowej prawej wraz z częścią talerza z okolicy powierzchni uchowatej. Cztery ułamki talerzy kości biodrowych. Niewielki trzon kości kulszowej. Głowa kości udowej niezrośnięta za życia z trzonem (o średnicy 33 mm). Różne wycinki kłykci kości udowych. Koniec bliższy kości piszczelowej, ze śladami po chrząstce nasadowej. Nasada dalsza kości piszczelowej niezrośnięta za życia z trzonem. Trzydzieści cztery duże odcinki trzonów kości długich oraz bardzo liczne średniej długości i drobne ich ułamki. Kość skokowa. Kość łódkowata o małych rozmiarach. Kość klinowata. Bardzo liczne drobne fragmenty kości o nieokreślonej, z powodu rozdrobnienia, przynależności anatomicznej. Liczba osób: prawdopodobnie są to szczątki co najmniej trzech osób. Wiek: dwie osoby dorosłe i jedna młodociana. Płeć: mężczyzna w wieku 30-50 lat (Maturus), kobieta w wieku dorosłym i osoba młodociana. Barwa szczątków kostnych: biaława, jasnobeżowa, kilka z niebieskim odcieniem. Grób nr 3 skrzynkowy obwarowany (zniszczony) Był to grób skrzynkowy zbudowany z płyt kamiennych, obwarowany z zewnątrz, a w jego wnętrzu ustawiono tylko jedną popielnicę z przepalonymi kośćmi ludzkimi. Zachowały się tylko fragmenty naczynia i część kości. Kości czaszki. Pięćdziesiąt jeden fragmentów kości sklepienia, o przeciętnej grubości 3 mm, a maksymalnej 5 mm. Na szesnastu ułamkach brzeg o ząbkowaniu świadczącym o początkowej fazie zarastania szwów czaszkowych. Część łuski kości skroniowej oraz trzy fragmenty pochodzące z części skalistych. Wycinek żuchwy z okolicy jej kąta (lekko wywinięta na zewnątrz guzowatość żwaczowa). Ułamki dziewięciu zębów stałych, a ich korony miały starte guzki. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Wycinek łuku przedniego kręgu szczytowego, z dołkiem zębowym. Piętnaście ułamków kręgów wycinki trzonów, części ich łuków i odcinki wyrostków. Kawałki lewej i prawej łopatki, każdy z częścią wydrążenia stawowego. Wycinek głowy kości ramiennej. Uszkodzona rzepka. Szesnaście nieco dłuższych odcinków trzonów kości długich. Siedem fragmentów paliczków. Liczne drobne ułamki kości nieokreślone co do ich przynależności anatomicznej. Liczba osób: jedna. Wiek: osoba zmarła, mając 30-40 lat (Maturus I). Płeć: mężczyzna (?). Barwa kości: szara. 53
Grób nr 4 skrzynkowy z obwarowaniem kamiennym Skrzynia, w której pogrzebano zmarłych, była zorientowana według osi N S. Zbudowano ją z płyt granitowych, od zewnątrz obwarowano mniejszymi otoczakami, natomiast od góry przykryta została jednolitą płytą kamienną. Wewnątrz grobu, na bruku z drobnych kamyków, stały trzy popielnice wypełnione piaskiem i przepalonymi kośćmi ludzkimi (ryc. 1). Ryc. 1. Rzut poziomy grobu skrzynkowego nr 4 z naniesionymi określeniami wieku i płci osób pogrzebanych w poszczególnych popielnicach Fig. 1. Horizontal view of fortified grave No. 4 with qualification of age and sex several persons who were buried in each cinerary urn Źródło: opracowano na podstawie Skrzypka (1983) Popielnica 1 Poniżej szyjki popielnicy znajdowała się warstwa piasku, a po jej zdjęciu pojawiły się przepalone szczątki ludzkie. Wyeksplorowano je, wyróżniając pięć warstw (ryc. 2). 54
Ryc. 2. Schemat ułożenia przepalonych ludzkich szczątków kostnych w popielnicy 1, z grobu skrzynkowego nr 4. Objaśnienia ryciny: kości czaszki (c); kości tułowia (t); kości kończyn górnych (g); kości kończyn dolnych (d); kości nieokreślone (n) Fig. 2. Schematic position of burnt skeletal material in the urn 1, fortified grave No. 4. Description of figure: skull bones (c), thorax bones (t), arm bones (g), leg bones (d), unspecified bones (n) Źródło: opracowano na podstawie Skrzypka (1983) Warstwa I Kości czaszki. Jedenaście dość dużych ułamków kości sklepienia oraz siedemnaście niewielkich, a także drobne fragmenciki z rozwarstwionych kości sklepienia. Drobny piasek. Warstwa II Kości czaszki. Siedemnaście drobnych i rozwarstwionych fragmentów kości sklepienia. Jeden duży fragment sklepienia. Część skalista lewej kości skroniowej. Uszkodzony wyrostek czołowy kości jarzmowej prawej. Część trzonu żuchwy z fragmentem gałęzi (z zębodołem M3). Kości szkieletu pozaczaszkowego. Trzy małe wycinki trzonów kręgów i kilka drobnych ułamków ich łuków. Trzy ułamki żeber. Wycinek bloczka kości ramiennej. Jedenaście nieco dłuższych odcinków trzonów kości długich. Część bloczka kości skokowej. Wycinek guza piętowego. Ułamki kości nieokreślonych. 55
Warstwa III Kości czaszki. Dwanaście niewielkich i cienkich ułamków kości sklepienia. Część łuski kości skroniowej z okolicy otworu słuchowego zewnętrznego. Wyrostek kłykciowy żuchwy prawy (szerokość 17 mm, grubość 10 mm). Kości szkieletu pozaczaszkowego. Cztery wycinki trzonów kręgów i drobne ułamki ich łuków. Część żebra pierwszego i osiem ułamków żeber dalszych. Trzy ułamki kości miednicznej. Część głowy kości długiej. Wycinek końca dalszego kości udowej. Osiem większych odcinków trzonów kości długich i ich liczne ułamki drobne. Fragmenty paliczków. Fragmenty drobne nieokreślone. Warstwa IV Kości czaszki. Dwadzieścia jeden ułamków sklepienia, większość to cząstki drobne, rozwarstwione. Brzegi nadoczodołowe lewy i prawy kości czołowej. Uszkodzona prawa kość wyrostka zębodołowego prawej kości szczękowej. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Cztery wycinki trzonów kręgów oraz trzon kręgu lędźwiowego ze zmianami zwyrodnieniowymi na brzegu górnym. Ułamki wyrostków kręgów. Sześć odcinków żeber. Dwie głowy kości promieniowej (średnica jednej ma około 19 mm). Część wyrostka dziobiastego kości łokciowej. Mały wycinek panewki kości biodrowej. Dwanaście większych i liczne drobne odcinki trzonów kości długich. Liczne fragmenty silnie rozdrobnionych kości. Warstwa V Kości czaszki. Siedem ułamków sklepienia. Wycinek kości skroniowej z częścią dołu żuchwowego. Część skalista prawej kości skroniowej. Część lewej kości szczękowej wyrostek zębodołowy. Fragment gałęzi żuchwy. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Ułamek części bocznej kręgu szczytowego. Dwa wycinki trzonów kręgów. Wyrostek łokciowy lewej kości łokciowej. Głowa kości udowej (średnice po 40 mm). Część rzepki. Wycinek kłykcia kości piszczelowej. Wycinek głowy kości długiej. Dziesięć większych odcinków trzonów kości długich oraz kilka odcinków krótszych. Drobne fragmenty kości nieokreślonych. Liczba osób: jedna. Wiek: osoba zmarła, mając 40-50 lat (Maturus II). Płeć: kobieta. Barwa szczątków kostnych: biaława i jasnobeżowa. Wysokość ciała: kobiety, wyliczona na podstawie pomiaru średnicy głowy kości udowej, mogła wynosić 155-159 cm (wzrost średni). Popielnica 2 Warstwa I Kości czaszki. Pięć dużych fragmentów kości sklepienia czaszki (są to ułamki łusek kości czołowej, ciemieniowych i potylicznej), ułożone prawdopodobnie celowo tak, aby przykrywały poniżej leżące fragmenty kości. Sześćdziesiąt drobnych, zróżnicowanych pod względem budowy, ułamków kości sklepienia prawdopodobnie osoby dorosłej i dziecka. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Dziewięć małych odcinków żeber. Sześć krótkich odcinków trzonów kości długich. 56
Warstwa II Kości czaszki. Osiemdziesiąt pięć małych fragmentów kości sklepienia, cienkie, na części brzegi ostro piłkowane, należące do dwóch różnych osób. Ułamek szczęki z tkwiącym w zębodole stałym siekaczem. Dwa siekacze mleczne. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Dziewięć wycinków trzonów kręgów. Trzynaście odcinków żeber. Część głowy kości ramiennej. Koniec bliższy kości łokciowej z zachowanymi wyrostkami. Główki paliczków niezrośnięte za życia z trzonami. Odcinki trzonów paliczków. Fragmenty kości o nieokreślonej przynależności. Warstwa III Kości czaszki. Czterdzieści fragmentów kości sklepienia, o zróżnicowanej grubości i budowie. Części skaliste lewej i prawej kości skroniowych. Ułamek prawej gałęzi żuchwy. Korzenie zębów stałych. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Ułamki trzonów kręgów i ich łuków. Jedenaście odcinków żeber. Dwa wycinki głów kości ramiennej lub udowej. Pięć ułamków kości miednicznych. Szyjka kości udowej, ze śladami po chrząstce nasadowej. Kilkanaście krótkich odcinków trzonów kości długich. Liczne drobne kości nieokreślone. Warstwa IV Kości czaszki. Dwadzieścia dziewięć drobnych ułamków kości sklepienia. Wycinek kości skroniowej z okolicy otworu słuchowego zewnętrznego. Kawałek części skalistej kości skroniowej. Dwa uszkodzone zęby trzonowe, korona jednego ma mocno starte guzki. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Dwa wycinki trzonów i trzy ułamki łuków kręgów. Dziesięć odcinków żeber. Część bloczka kości ramiennej. Wycinek panewki kości miednicznej. Fragment kości kulszowej. Wycinek powierzchni stawowej dolnej kości piszczelowej. Uszkodzona rzepka. Uszkodzona kość piętowa. Liczne drobne odcinki trzonów kości długich. Wiele drobnych fragmentów kości o nieokreślonej przynależności anatomicznej. Warstwa V Kości czaszki. Dwadzieścia drobnych ułamków kości sklepienia. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Kilka drobnych odcinków żeber. Część bloczka kości ramiennej. Dwa wycinki talerza kości biodrowej. Szyjka kości udowej ze śladami po chrząstce nasadowej głowy. Ułamki trzonów kości długich. Odcinki paliczków. Liczne fragmenty drobne. Prószywo kostne. Liczba osób: dwie. Wiek: 30-40 lat (Maturus I) i Infans. Płeć: kobieta i dziecko o nieokreślonej płci. Barwa kości: biaława. Popielnica 3 Wewnątrz małej baniastej popielnicy znajdowały się wyłącznie przepalone kości ludzkie. Wyeksplorowano je, wyróżniając cztery warstwy (ryc. 3). 57
Ryc. 3. Schemat ułożenia przepalonych ludzkich szczątków kostnych w popielnicy 3, z grobu skrzynkowego nr 4. Objaśnienia ryciny tak jak pod ryc. 2 Fig. 3. Schematic position of burnt skeletal material in the urn 3, fortified grave No. 4. Explanation of figure as in Fig. 2 Źródło: opracowano na podstawie Skrzypka (1983) Warstwa I Kości czaszki. Dwadzieścia osiem fragmentów kości sklepienia. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Cztery ułamki trzonów kości długich. Kilkanaście fragmentów kości nieokreślonych. Warstwa II Kości czaszki. Siedemdziesiąt osiem drobnych i cienkich kości sklepienia. Część skalista lewej kości skroniowej. Fragment zęba mlecznego. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Pięć ułamków żeber. Dziesięć odcinków trzonów kości długich. Dwadzieścia drobnych ułamków kości nieokreślonych. Warstwa III Kości czaszki. Sześćdziesiąt siedem drobnych i bardzo drobnych, cienkich ułamków kości sklepienia. Ułamek prawej kości jarzmowej. Część prawej kości szczękowej. Fragment zęba mlecznego. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Pięć drobnych wycinków trzonów kręgów. Sześć niewielkich ułamków żeber. Wycinek głowy kości ramiennej (?). Ułamek trzonu kości piszczelowej. Szesnaście odcinków trzonów kości długich. Drobne kawałeczki kości nieokreślonych. Warstwa IV Kości czaszki. Dziewięćdziesiąt osiem drobnych ułamków kości sklepienia, cienkie (mają grubość średnio 1 mm). Część skalista prawej kości skroniowej. Zęby mleczne: dwa siekacze, dwa trzonowe. 58
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Dziesięć trzonów kręgów. Kilka ułamków żeber. Ułamek trzonu kości udowej z szyjką ślady po chrząstce nasadowej głowy i krętarzy. Część nasady dalszej kości udowej, ze śladami po chrząstce. Trzydzieści odcinków trzonów kości długich. Kilkanaście fragmencików kości o nieokreślonej przynależności anatomicznej. Prószywo kostne. Liczba osób: jedna. Wiek: dziecko zmarłe przed 7. rokiem życia (Infans I). Płeć: nieokreślono. Barwa szczątków kostnych: białawoszara. Grób nr 5 skrzynkowy z obwarowaniem Na głębokości 20-30 cm od powierzchni ziemi odsłonięto skrzynię zbudowaną z czterech płyt granitowych, z zewnątrz wzmacniały ją liczne kamienie. W jej wnętrzu znajdowały się dwie popielnice, stojące na bruku kamiennym (ryc. 4). Skrzynia w całości była wypełniona piaskiem. Ryc. 4. Rzut poziomy grobu skrzynkowego nr 5 z naniesionymi określeniami wieku i płci osób pogrzebanych w poszczególnych popielnicach Fig. 4. Horizontal view of fortified grave No. 5 with qualification of age and sex several persons who were buried in each cinerary urn Źródło: opracowano na podstawie Skrzypka (1983) Popielnica 1 Szczątki kostne znajdowały się w popielnicy na głębokości 4 cm, licząc od górnego brzegu naczynia. Wyeksplorowano je, wydzielając w sposób mechaniczny sześć warstw (ryc. 5). 59
Ryc. 5. Schemat ułożenia przepalonych ludzkich szczątków kostnych w popielnicy 1, z grobu skrzynkowego nr 5. Objaśnienia ryciny tak jak pod ryc. 2 Fig. 5. Schematic position of burnt skeletal material in the urn 1, fortified grave No. 5. Explanation of figure as in Fig. 2 Źródło: opracowano na podstawie Skrzypka (1983) Warstwa I Kości czaszki. Czternaście bardzo dużych ułamków kości sklepienia czaszki (największe o wymiarach: 88 x 52 mm oraz 56 x 68 mm) oraz dwadzieścia pięć drobniejszych, grubość ułamków 3-6 mm, najgrubszy ma 8 mm. Część kości czołowej łuska z brzegiem nadoczodołowym lewym (brzeg ostry, a łuki brwiowe lekko zaznaczone). Wycinek kości skroniowej z częścią otworu słuchowego zewnętrznego. Duże ułamki kości sklepienia czaszki rozłożone równomiernie na powierzchni. Kości szkieletu pozaczaszkowego ułożono poniżej warstwy kości czaszki. Dwa trzony kręgów piersiowych i czternaście ułamków trzonów, i łuków innych kręgów. Piętnaście odcinków żeber. Dwadzieścia pięć odcinków trzonów kości długich, w tym jeden fragment trzonu kości udowej z częścią krętarza mniejszego (długości 60 mm). Dziesięć wycinków kości miednicznych, w tym część kości łonowej z powierzchnią spojeniową. Liczne drobne ułamki nieokreślone co do ich przynależności anatomicznej. Warstwa II Kości czaszki. Trzydzieści cienkich i drobnych ułamków kości sklepienia. Ułamek łuski kości skroniowej lewej. Wyrostek jarzmowy kości skroniowej. Duży ułamek podstawy oraz części bocznej prawej kości potylicznej, a z nią trwale zrośnięty trzon kości klinowej i część lewego skrzydła większego kości klinowej. Lewa i prawa kości jarzmowe, o wysokich trzonach, z pojedynczymi otworami jarzmowo-twarzowymi każda. Część gałęzi żuchwy z wyrostkiem dziobiastym. Szyjka żuchwy z głową. Korony zębów: kła i trzonowego. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Dwa duże uszkodzone trzony kręgów lędźwiowych oraz dwanaście ułamków łuków lub wyrostków kręgów. Osiemnaście odcinków 60
żeber. Lewy obojczyk (o delikatnej budowie i cienkim trzonie). Dwa wycinki głów kości ramiennych. Cztery ułamki kości miednicznych. Ponad trzydzieści odcinków trzonów kości długich. Drobne ułamki kości nieokreślonych. Warstwa III Kości czaszki. Dwadzieścia dwa fragmenty kości sklepienia, drobne i cienkie. Głowa żuchwy. Pięć zębów stałych, korony trzech z nich starte całkowicie. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Trzon kręgu obrotowego z zębem. Dziewięć trzonów kręgów (sześć piersiowych i trzy lędźwiowe). Dziesięć odcinków żeber. Wyrostki barkowe lewej i prawej łopatek. Dwa wycinki wydrążenia stawowego łopatek lewej i prawej (wysokość jednej 36 mm, a drugiej 37 mm, zaś szerokość każdej 27 mm). Część bloczka kości ramiennej. Dwa ułamki końców dalszych kości promieniowych. Osiem ułamków talerzy kości biodrowych. Mocno uszkodzona głowa kości udowej (średnica około 35-36 mm?) i wycinek kłykcia tej kości. Wycinek rzepki. Wycinek końca bliższego kości piszczelowej. Drobne fragmenty kości nieokreślonych. Warstwa IV Kości czaszki. Dwadzieścia trzy drobne ułamki kości sklepienia. Część trzonu żuchwy. Zęby: siekacz i kieł. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Sześć uszkodzonych trzonów kręgów piersiowych. Trzy ułamki kości krzyżowych. Dwadzieścia odcinków żeber. Wycinek głowy i uszkodzony bloczek kości ramiennej. Dwadzieścia osiem fragmentów trzonów kości długich. Fragmenty kości miednicznych. Część końca bliższego kości piszczelowej. Liczne drobne ułamki kości o nieokreślonej przynależności anatomicznej. Warstwa V Kości czaszki. Pięć drobnych fragmentów kości sklepienia. Dość dobrze zachowane lewa i prawa kości szczękowe (szerokość otworu gruszkowatego około 24 mm?). Fragment trzonu żuchwy z osadzonym w nim zębem trzonowym. Korzenie trzech zębów stałych. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Drobne wycinki trzonów kręgów. Krótkie odcinki żeber. Głowa kości promieniowej (o średnicach 19 i 21 mm). Dwadzieścia osiem niewielkich odcinków trzonów kości długich. Odcinki kości nieokreślonych. Prószywo kostne. Warstwa VI Kości czaszki. Osiem niewielkich ułamków kości sklepienia. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Dwa ułamki trzonów kręgów i kilka niewielkich odcinków ich wyrostków. Piętnaście krótkich odcinków trzonów kręgów. Liczne odcinki drobne nieokreślone. Prószywo kostne. Liczba osób: prawdopodobnie dwie osoby dorosłe i dziecko. Wiek: osoba w wieku 25-30 lat (Adultus), osoba w wieku powyżej 50. roku życia (Senilis?) i dziecko (Infans?). Płeć: kobieta, starszy mężczyzna i dziecko. Barwa szczątków kostnych: biaława, jasnoszara, niektóre z odcieniem niebieskim. Wysokość ciała: według Strzałko i in. (Piontek 1996) kobieta mogła mierzyć około 154-155 cm (niska-średnia), a mężczyzna około 170-171 cm (średnio wysoki). 61
Popielnica 2, zachowała się tylko część przydenna naczynia Kości czaszki. Sto pięć ułamków kości sklepienia, o zróżnicowanej wielkości i budowie, w tym trzydzieści pięć z brzegami o różnie wykształconym ząbkowaniu (największy fragment o wymiarach 57 x 56 mm i grubości 5 mm). Dwa ułamki łuski kości czołowej. Ułamek kości skroniowej z okolicy wyrostka sutkowego, a drugi z częścią otworu słuchowego zewnętrznego. Dwie małe części skaliste lewej i prawej kości skroniowych. Wycinek trzonu kości potylicznej. Fragment trzonu kości klinowej. Wyrostek czołowy lewej kości jarzmowej. Wycinek wyrostka zębodołowego kości szczękowej. Trzy wycinki trzonu żuchwy, każdy z zębodołami i częścią gałęzi. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Uszkodzony kręg szczytowy zachowała się tylko prawa część boczna i wycinek łuku tylnego. Cztery uszkodzone trzony kręgów szyjnych, dwanaście uszkodzonych trzonów kręgów piersiowych i cztery lędźwiowych. Wycinek podstawy kości krzyżowej i jej dwa inne fragmenty. Siedem ułamków łuków kręgów z częścią wyrostka kolczystego każdy oraz ponad dwadzieścia ułamków innych wyrostków kręgów. Czterdzieści osiem większych i liczne drobne odcinki żeber. Fragment grzebienia łopatki. Wydrążenie stawowe łopatki (długość 28 mm, szerokość 25 mm). Głowa kości ramiennej (średnicy 37 mm lub nieco większej), część innej głowy tej kości (o średnicy 38 mm) oraz dwa wycinki mniejsze. Koniec dalszy lewej kości ramiennej (szerokość bloczka z główką 38 mm, szerokość bloczka 23 mm?). Trzy uszkodzone wyrostki dziobiaste kości łokciowej. Kawałek trzonu kości łokciowej z uszkodzonym wyrostkiem dziobiastym. Nasada dalsza kości łokciowej, niezrośnięta za życia z trzonem. Głowa z szyjką i część trzonu kości promieniowej (średnice głowy 20 i 17 mm). Fragment szyjki z częścią trzonu kości promieniowej. Trzon kości promieniowej. Wycinek głowy kości promieniowej. Koniec dalszy kości promieniowej z wycinkiem powierzchni stawowej nadgarstkowej. Część grzebienia kości biodrowej z guzkiem biodrowym. Dwa trzony kości biodrowych, każdy z wycinkiem panewki. Dwa trzony kości kulszowych. Wycinek panewki kości miednicznej. Głowy kości udowych (o średnicach 38 i 44 mm) oraz dwa wycinki innej. Część trzonu kości udowej z krętarzem większym. Ułamek krętarza większego kości udowej z dołem krętarzowym. Końce dalsze lewej i prawej kości udowych z częściowo uszkodzonymi kłykciami. Część trzonu kości udowej ze śladami po chrząstce nasadowej na końcu dalszym. Dwie zniszczone rzepki. Wycinek końca bliższego kości piszczelowej z częścią powierzchni stawowej i wyniosłością. Część końca bliższego kości piszczelowej ze śladami po chrząstce nasadowej. Dwa wycinki końców dalszych kości piszczelowych (różniących się znacznie wielkością), każdy z powierzchnią stawową dolną. Koniec dalszy kości piszczelowej ze śladami po chrząstce nasadowej. Część trzonu i koniec dalszy prawej kości strzałkowej. Osiemdziesiąt dłuższych odcinków trzonów kości długich i ich bardzo liczne drobne ułamki. Dwie uszkodzone lewe kości skokowe. Uszkodzone lewa i prawa kości piętowe. Ułamki dwóch kości łódkowatych. Dwie uszkodzone kości klinowate boczne i dwie przyśrodkowe. Paliczki rąk i stóp. Bardzo liczne fragmenty drobne nieokreślone pod względem przynależności anatomicznej. Liczba osób: trzy. Wiek: Adultus, Iuvenis, inna osoba dorosła. 62
Płeć: kobieta, osoba dorosła prawdopodobnie mężczyzna oraz młoda osoba o nieokreślonej płci. Barwa szczątków kostnych: jasnoszara, niektórych niebieskawa lub z odcieniem niebieskim. Wysokość ciała: kobiety mogła wynosić 155-159 cm, natomiast mężczyzny (?) 170-171 cm. Grób nr 6 skrzynkowy z obwarowaniem kamiennym Komora grobowa, usytuowana na osi NW SE, zbudowana z płyt granitowych, obstawionych z zewnątrz kamieniami, od góry przykryta jednolitą płytą kamienną. Wewnątrz znajdowały się trzy popielnice ustawione na płaskich płytkach kamiennych i zabezpieczone kamieniami (ryc. 6). Ryc. 6. Rzut poziomy grobu skrzynkowego nr 6 z naniesionymi określeniami wieku i płci osób pogrzebanych w poszczególnych popielnicach Fig. 6. Horizontal view of fortified grave No. 6 with qualification of age and sex several persons who were buried in each cinerary urn Źródło: opracowano na podstawie Skrzypka (1983) Popielnica 1 Kości czaszki. Dwa duże i dwadzieścia sześć mniejszych ułamków kości sklepienia, szwy czaszkowe w zaawansowanym stadium zarastania. Prawy wyrostek jarzmowy i część brzegu nadoczodołowego kości czołowej. Wycinki kości klinowej. 63
Mały fragment części skalistej kości skroniowej. Po jednym wycinku wyrostka zębodołowego lewej i prawej kości szczękowej. Dwa wycinki wyrostka zębodołowego żuchwy. Uszkodzone gałęzie żuchwy lewej i prawej. Ząb trzonowy korzeń. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Uszkodzona część boczna kręgu szczytowego. Uszkodzony kręg obrotowy. Jedenaście różnej wielkości ułamków trzonów kręgów oraz ich liczne ułamki wyrostków. Część kości krzyżowej. Liczne krótkie odcinki żeber. Wydrążenie łopatki (wysokość 33 mm, szerokość 25 mm). Wycinek bloczka kości ramiennej. Koniec bliższy kości łokciowej. Cztery wycinki głów kości długich. Sześć masywnych ułamków kości miednicznych. Wycinki kłykci kości udowych. Uszkodzone rzepki. Wycinek powierzchni stawowej końca dalszego kości piszczelowej. Dwadzieścia pięć większych i liczne drobne ułamki trzonów kości długich. Część kości skokowej. Liczba osób: jedna. Wiek: osoba zmarła w wieku 30-50 lat (Maturus). Płeć: prawdopodobnie mężczyzna? Barwa szczątków kostnych: białawoszara. Popielnica 2 Warstwa I Kości czaszki. Najwyżej w popielnicy ułożono jedenaście dużych oraz cztery mniejsze fragmenty kości sklepienia (największy o wymiarach 80 x 62 mm i grubości 8 mm), uszkodzone trzony lewej i prawej kości szczękowych (po zestawieniu zmierzono szerokość otworu gruszkowatego wynosi ona 20-22 mm) oraz wycinek trzonu żuchwy (ryc. 7). Ryc. 7. Schemat ułożenia przepalonych ludzkich szczątków kostnych w popielnicy 2, z grobu skrzynkowego nr 6. Objaśnienia ryciny tak jak pod ryc. 2 Fig. 7. Schematic position of burnt skeletal material in the urn 2, fortified grave No. 6. Explanation of figure as in Fig. 2 Źródło: opracowano na podstawie Skrzypka (1983) 64
Warstwa II Kości czaszki. Czterdzieści pięć ułamków kości sklepienia. Wycinek łuski kości czołowej z prawym brzegiem nadoczodołowym (w brzegu wcięcie nadoczodołowe). Część podstawy kości potylicznej. Wyrostek jarzmowy lewej kości skroniowej. Ząb przedtrzonowy. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Pięć wycinków trzonów kręgów. Cztery odcinki żeber. Fragment prawego obojczyka. Część łopatki z wycinkiem wydrążenia stawowego. Część trzonu z końcem dalszym kości ramiennej lewej (szerokość bloczka około 26 mm). Trzy duże i dwa mniejsze wycinki talerzy kości biodrowych. Lekko zniszczona prawa kość kulszowa. Pięć dość dużych odcinków trzonów kości długich i ponad dziesięć ułamków mniejszych. Kilka niewielkich wycinków głów kości długich. Warstwa III Kości czaszki. Dwadzieścia dziewięć ułamków kości sklepienia. Mały wycinek wyrostka zębodołowego szczęki. Wycinek gałęzi żuchwy. Ułamek części skalistej kości skroniowej. Zęby: uszkodzony kieł i cztery trzonowe. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Część trzonu kręgu szyjnego i cztery trzony kręgów piersiowych. Kilka ułamków łuków i wyrostków kręgów. Cztery większe i liczne drobne odcinki żeber. Kość kulszowa lewa. Liczne drobne odcinki trzonów kości długich. Warstwa IV Kości czaszki. Osiemnaście ułamków kości sklepienia, na kilku brzegi z wyraźnym ząbkowaniem. Dwa duże fragmenty łuski kości potylicznej z silnymi guzowatościami zewnętrzną i wewnętrzną. Masywny wyrostek sutkowy kości skroniowej. Kawałek części skalistej kości skroniowej. Wyrostek czołowy kości jarzmowej. Dość dobrze zachowana kość szczękowa prawa (połowa szerokości otworu gruszkowatego 10-12 mm). Część gałęzi żuchwy z fragmentem trzonu (z zębodołami przedtrzonowców i trzonowych). Zęby: przedtrzonowy i dwa trzonowe. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Ułamek podstawy kości krzyżowej. Trzy trzony kręgów piersiowych i dwa lędźwiowych. Ułamki łuków kręgów i ich wyrostków. Piętnaście odcinków żeber. Fragment lewego obojczyka. Szyjka łopatki z wydrążeniem stawowym (wysokość 32 mm, szerokość 24 mm). Część trzonu kości ramiennej z końcem dalszym (szerokość bloczka 24-26 mm). Siedemdziesiąt ułamków trzonów kości długich (dwa najdłuższe mają 157 mm i 110 mm). Rzepka (wysokość 33 mm, szerokość 37 mm). Ponad osiemdziesiąt drobnych fragmentów kości nieokreślonych. Warstwa V Kości czaszki. Osiem ułamków kości sklepienia. Część łuski kości czołowej z ostrym brzegiem nadoczodołowym. Kawałek trzonu żuchwy (zachowały się zębodoły od pierwszych siekaczy do pierwszego zęba trzonowego) z częścią prawej gałęzi. Lewy wyrostek dziobiasty żuchwy. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Osiem wycinków trzonów kręgów i dziesięć ułamków ich łuków lub wyrostków. Część szyjki łopatki z uszkodzonym wydrążeniem stawowym i wyrostkiem kruczym. Głowa kości ramiennej (średnica górno- -dolna 44 mm). Ułamek kości promieniowej (długość fragmentu 109 mm, średnica 65
głowy 19-20 mm). Koniec dalszy kości udowej uszkodzony. Uszkodzona rzepka. Wycinek kłykcia kości piszczelowej z częścią powierzchni stawowej. Kość skokowa lewa. Warstwa VI Kości czaszki. Osiemnaście drobnych ułamków kości sklepienia. Uszkodzony trzon prawej kości jarzmowej. Głowa żuchwy. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Cztery wycinki trzonów kręgów i małe ułamki ich łuków. Kilka drobnych wycinków żeber. Fragment końca dalszego prawej kości promieniowej. Ponad siedemdziesiąt drobnych odcinków trzonów kości długich. Liczna grupa ułamków bardzo małych, nieokreślonych pod względem anatomicznym. Liczba osób: prawdopodobnie dwie. Wiek: nieco starsza osoba zmarła w wieku 30-50 lat (Maturus), a młodsza w wieku 25-35 lat (Adultus). Płeć: starsza osoba to mężczyzna, a młodsza kobieta. Barwa szczątków kostnych: biaława i szara. Wysokość ciała: mężczyzny na podstawie czterech pomiarów kości mogła wynosić około 171-175 cm. Popielnica 3 Warstwa I Kości czaszki. Dwadzieścia trzy fragmenty kości sklepienia czaszki (największy o wymiarach 97 x 56 mm), duże ułamki to fragmenty kości ciemieniowych, łuski kości czołowej i potylicznej. Brzegi kilku fragmentów o ostrym ząbkowaniu (ryc. 8). Ryc. 8. Schemat ułożenia przepalonych ludzkich szczątków kostnych w popielnicy 3, z grobu skrzynkowego nr 6. Objaśnienia ryciny tak jak pod ryc. 2 Fig. 8. Schematic position of burnt skeletal material in the urn 3, fortified grave No. 6. Explanation of figure as in Fig. 2 Źródło: opracowano na podstawie Skrzypka (1983) 66
Warstwa II Kości czaszki. Czterdzieści pięć fragmentów kości sklepienia, cienkie. Część skalista prawej kości skroniowej połączona z wyrostkiem sutkowym. Dwie korony zębów mlecznych oraz osiem ułamków korzeni zębów stałych. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Pięć wycinków kręgów i dziesięć odcinków żeber. Kilkadziesiąt drobnych fragmentów o nieokreślonej przynależności anatomicznej. Warstwa III Kości czaszki. Pięćdziesiąt siedem fragmentów kości sklepienia czaszki, drobne i cienkie. Uszkodzona prawa kość szczękowa. Siedem fragmentarycznie zachowanych zębów mlecznych. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Trzon kręgu obrotowego z zębem. Trzon kręgu szyjnego. Dziesięć fragmentów żeber. Piętnaście małych odcinków trzonów kości długich. Kilkanaście odcinków drobnych, nieokreślonych pod względem anatomicznym. Warstwa IV Kości czaszki. Pięćdziesiąt pięć fragmentów kości sklepienia, cienkie, delikatnej budowy. Uszkodzona część skalista lewej kości skroniowej i fragment tej kości z wyrostkiem jarzmowym. Wycinek trzonu szczęki z zachowanymi zębodołami. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Dziesięć wycinków trzonów kręgów. Trzynaście ułamków łuków i wyrostków kręgów. Dwadzieścia odcinków żeber. Ponad czterdzieści odcinków trzonów kości długich. Liczne drobne fragmenty kości nieokreślonych. Warstwa V Kości czaszki. Dwadzieścia osiem drobnych ułamków kości sklepienia. Fragment części skalistej kości skroniowej. Mały wycinek wyrostka zębodołowego kości szczękowej. Kości szkieletu pozaczaszkowego. Kilka wycinków trzonów kręgów. Uszkodzona głowa kości udowej. Kawałek trzonu kości udowej. Część końca dalszego kości udowej. Ułamek trzonu kości piszczelowej. Liczne ułamki kości nieokreślonych. Liczba osób: jedna. Wiek: dziecko zmarło w wieku około 7 lat (Infans). Płeć: nieokreślona. Barwa szczątków kostnych: jasnobeżowoszara. Grób nr 7 skrzynkowy z obwarowaniem (zniszczony) Popielnica Kości czaszki. Dziewięćdziesiąt, w większości drobnych i cienkich, ułamków kości sklepienia (największy fragment o wymiarach: 35 x 27 mm i grubości 3 mm; wśród nich czternaście ułamków z fragmentami ząbkowanych brzegów. Wycinek części skalistej kości skroniowej. Trzy wycinki kości podstawy czaszki. Fragment wyrostka czołowego szczęki. Blaszka wewnętrzna trzonu żuchwy. Uszkodzony ząb trzonowy. 67
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Część łuku kręgu szczytowego. Trzy wycinki trzonów kręgów i pięć ułamków ich łuków. Szesnaście odcinków żeber. Wycinek panewki kości miednicznej. Trzy fragmenty głów kości długich. Część powierzchni stawowej kłykcia kości piszczelowej. Pięćdziesiąt sześć dłuższych (od 20-50 mm) odcinków trzonów kości długich i bardzo ich liczne drobniejsze fragmenty. Ułamki paliczków rąk i stóp. Liczne drobne fragmenty kości nieokreślone co do ich przynależności anatomicznej. Liczba osób: jedna. Wiek: osoba zmarła w wieku 25-35 lat (Adultus). Płeć: prawdopodobnie są to szczątki kobiety (?). Barwa szczątków kostnych: jasnoszare i jasnobeżowe; silnie przepalone. PODSUMOWANIE Na podstawie analizy antropologicznej szczątków kostnych wydobytych z popielnic pochodzących z cmentarzyska w Poroście przedstawić można następujące wnioski: 1. W zniszczonych i rozkopanych grobach skrzynkowych znajdowały się po cztery popielnice (groby nr 1 i 2, niestety zniszczone), trzy popielnice (groby 4 i 6), dwie popielnice (grób 5) lub jedna popielnica (groby 3 i 7). 2. Specyficzny sposób ułożenia szczątków kostnych stwierdzono, eksplorując je z trzech popielnic: z grobu nr 4, popielnicy 1, z grobu nr 6, z popielnic 2 i 3. 3. W popielnicach składano przepalone szczątki kostne: trzech osób (grób nr 5, popielnice 1 i 2), dwóch (grób nr 4, popielnica 2, grób nr 6, popielnica 2) lub jednej osoby (pozostałe popielnice). W grobie nr 5, w popielnicy 1, znajdowały się kości kobiety w wieku 25-30 lat, mężczyzny mającego powyżej 50. lat i dziecka, a w popielnicy 2 złożono przepalone szczątki kostne prawdopodobnie kobiety zmarłej w wieku 20-30 lat, prawdopodobnie dorosłego mężczyzny i osoby młodocianej. W grobie nr 4, w popielnicy 2, znajdowały się kości kobiety w wieku 30-40 lat oraz dziecka. Natomiast w grobie nr 6, popielnicy 2, mężczyzny w wieku 30-50 lat i kobiety w wieku 25-35 lat. 4. Szczątki kostne wydobyte na cmentarzysku należą do 19. osób: siedmiu kobiet (czterech w wieku 25-50 lat, jednej mającej 30-40 lat, jednej 40-50 lat i jednej w wieku nieokreślonym), sześciu mężczyzn (jednego zmarłego w wieku 30-40 lat i czterech w wieku 30-50 lat, jeden w wieku dorosłym), dwóch osób młodocianych i czworga dzieci (zmarły w wieku 7-15 lat). 5. Na podstawie pomiarów średnic głów kości długich określono przyżyciową wysokość ciała: kobiety z grobu nr 4, popielnicy 1 wysokość ciała 155-159 cm, kobiety z grobu nr 5, popielnicy 1 wysokość ciała 154-155 cm, mężczyzny z grobu nr 5, popielnicy 1 wysokość ciała 170-171 cm, kobiety z grobu nr 5, popielnicy 2 wysokość ciała 155-159 cm, mężczyzny z grobu nr 5, popielnicy 2 wysokość ciała 170-171 cm, mężczyzny z grobu nr 6, popielnicy 2 wysokość ciała 171-175 cm. 68
BIBLIOGRAFIA Fudziński M., Rożnowski F. 1997. Cmentarzysko ludności kultury pomorskiej w Zaworach, gmina Chmielno. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Gdańsk. Fudziński P., Cymek L. 2005. Cmentarzysko grupy wielkowiejskiej we Władysławowie- -Chłapowie, pow. Puck. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Gdańsk. Malinowski A., Bożiłow W. 1997. Podstawy antropometrii. Metody, techniki, normy. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Piontek J. 1996. Biologia populacji pradziejowych. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań. Skrzypek I. 1983. Cmentarzysko ciałopalne ludności kultury pomorskiej w Poroście, gm. Bobolice, woj. Koszalin, stanowisko 10. Koszalińskie Zeszyty Muzealne, 12: 3-22. SUMMARY The analyzed skeletal material comes from 7 graves at Porost and represents nineteen individuals: seven women (three aged between 25 and 50, one aged 30-40, one aged 40-50 and one with undetermined age), six men (one aged 30-40, four aged 30-50 and one adult), two young people whose age was not possible to define and four children aged between 7 and 15. The osteometric examination was carried out. Only six individuals heights were possible to determine. The results are as follows: two women height between 155-159 cm; one woman height between 154 and 155 cm; two men height between 170 and 171 cm; one man height between 171 and 175 cm. 69
70