Andrzej Malinowski, Oskar Nowak, Bronisław Młodziejowski i Ryszard Asienkiewicz Rozwój kości długich kończyn człowieka w życiu płodowym.

Transkrypt

1 Andrzej Malinowski, Oskar Nowak, Bronisław Młodziejowski i Ryszard Asienkiewicz Rozwój kości długich kończyn człowieka w życiu płodowym. Badania rozwoju kości długich w okresie płodowym mają dość długą tradycję. Przez lata były to przyczynki oparte na pojedynczych płodach lub materiałach liczbowo niereprezentatywnych. Na szerszą skalę problemy te podjęto od czasu zastosowań technik ultrasonograficznych. Wypreparowane kości długie kończyn, w dotychczasowych opracowaniach, były badane głównie w zakresie długości samego trzonu, rzadziej wraz z nasadami chrzęstnymi. Najwięcej spostrzeżeń dotyczyło okresu okołoporodowego. Kość ramienną i udową z nasadami chrzęstnymi badali m.in. K. Langer (1872), C. Told (1879), R. Scammon i L. Calkins (1923), T. Nishizuka (1925), W. Dega (1932, 1933), M. Karpf (1967), D.J. Gray i E. Gardner (1969, 1970), J. Petrov i S. Pavlov (1971). Według Degi w okresie od 3-4 miesiąca do urodzenia kość udowa powiększa swoją długość 6,8 razy. Tempo wzrostu tej kości maleje w ostatnich miesiącach ciąży. Dega odniósł się też do zmiany kształtu głowy kości i grubości w różnych płaszczyznach. Zbadał on różnice dymorficzne, a materiał badany liczył 100 osobników. Na 40 różnowiekowych zarodkach i płodach obserwowali rozwój kości ramiennej i udowej Gray i Gardner. Wykonali oni pomiary długości największej oraz pomiary skostniałego trzonu. Petrov i Pavlov, dysponując liczną serią wypreparowanych kości kończyn noworodków, badali proporcje budowy kości ramiennej, łokciowej, promieniowej, udowej, piszczelowej i strzałkowej oraz łopatki, w nawiązaniu do wymiarów kości dorosłych. Stwierdzili oni, że kości długie noworodków charakteryzują się względnie szerszymi nasadami i grubszymi trzonami w stosunku do długości poszczególnych kości, niż ma to miejsce u osobników dorosłych. Dla potrzeb medyczno-sądowej identyfikacji wieku płodów pomiary długości trzonów kości długich w stosunku do długości całkowitej i ciemieniowo-siedzeniowej badali Toldt, G. Olivier i H.Pineau (1960) oraz J. Fazekas i F. Kósa (1965, 1966, 1967, 1972), którzy na bazie badań 128 płodów wydali obszerną książkę, odnoszącą się do problemów medyczno-sądowej osteologii płodów ludzkich (1978).

2 M. Karpf (1967) badał rozwój kości ramienia, przedramienia, śródręcza i palców. M. Trotter, Mildred, Peterson i R. Roy (1970) zbadali 122 płody odmiany czarnej i białej w zakresie suchej, odtłuszczonej masy kości. A. Malinowski z B. Młodziejowskim (1977, 1978, 1979) opisali rozwój kości kończyn górnych i dolnych w oparciu o badania 235 plodów pochodzących z oddziałów ginekologicznych w Poznaniu, Warszawie i województwa mazowieckiego. Wyjątkowo dobrze zachowany i wypreparowany materiał stanowi podstawę kolekcji znajdującej się obecnie w Instytucie Antropologii UAM w Poznaniu. Wszystkie dotychczasowe opracowania oparte są na małych liczbowo seriach i w analitycznych ujęciach rozpatruje się rozwój, w miesięcznych odstępach. Liczniejsze dane pozwalają na dokładniejszy podział w grupach dwutygodniowych. Skłoniło to A. Malinowskiego do poszerzenia bazy materiałowej i rozpatrzenia zjawiska rozwoju na dużej serii płodowej. Celem pracy jest charakterystyka rozwoju kości kończyn górnych i dolnych w dwutygodniowych przedziałach wieku rozwojowego oraz zaprezentowanie indywidualnych wartości pomiarów.

3 Kości długie szkieletu Obojczyk (clavicula) jest kością najwcześniej rozpoczynającą rozwój i najpóźniej kończącą ten proces. Dwa pierwotne punkty kostnienia pojawiają się na trzonie w 6 tygodniu życia płodowego. Proces zlewania się tych punktów kończy się w czwartym miesiącu. Dodatkowy punkt (wtórny) pojawia się w części mostkowej między rokiem życia i kostnieje w 23 roku życia u kobiet, 24 u mężczyzn. Obojczyk rozwija się tak, jak większość kości czaszki, na podłożu łącznotkankowym, a oba końce na podłożu chrzęstnym. Główne (trzonowe) centrum kostnienia Wtórne (nasadowe) centrum kostnienia Łopatka (scapula) rozwija się na podstawie chrzęstnej przy udziale jednego, głównego punktu kostnienia i ośmiu dodatkowych. Punkt główny trzonu pojawia się około ósmego tygodnia. Punkt ten może być dwoisty i może się pojawić w końcu drugiego miesiąca życia. W trzecim miesiącu powstaje z niego szyjka, dół nadgrzebieniowy, grzebień i ogólnie 2/3 tej kości z wydrążeniem stawowym, z wyjątkiem wyrostka barkowego. Dwa punktu kostnienia posiada wyrostek kruczy i dwa wyrostek barkowy (części chrzęstne). Po jednym punkcie kostnienia ma brzeg przyśrodkowy i kąt dolny łopatki. U noworodka większa część kości jest skostniała, ma chrzęstne wyrostki barkowy i kruczy, wydrążenie stawowe, brzeg przyśrodkowy i kąt dolny. Wtórne punkty kostnienia pojawiają się w 9-13 miesiącu po urodzeniu. Górna część wydrążenia stawowego kostnieje z ośrodka, który pojawia się między tym rokiem życia. Całość procesów kostnienia kończy się około 25 roku życia.

4 Wtórne centra kostnienia wyrostka kruczego Wtórne centrum kostnienia wyrostka barkowego Wtórne centra kostnienia wydrążenia stawowego Wtórne centrum kostnienia brzegu przyśrodkowego Wtórne centrum kostnienia kąta dolnego Kość ramienna (humerus) kostnieje na podstawie chrzęstnej przy udziale 8 punktów. Główny punkt znajduje się w środku trzonu. Pojawia się on około dnia i obejmuje około 9/10 trzonu. Punkt dla kostnienia głowy pojawia się około urodzenia, nawet w siódmym miesiącu po urodzeniu u dziewczynek i ósmym u chłopców. Punkt dla guzka większego pojawia się od ósmego miesiąca do dwóch lat po urodzeniu, dla guzka mniejszego w wieku między trzecim a piątym rokiem życia u dziewcząt i czwartym-piątym u chłopców. W wieku 5-6 lat oba punkty guzków łączą się i pojawia się bruzda międzyguzkowa i dalej łączą się w całość z głową, która zrasta się z trzonem między rokiem życia. Kostnienie końca dalszego rozpoczyna się wcześniej. Punkt kostnienia główki pojawia się między ósmym miesiącem, a drugim rokiem życia i w wieku 12 lat zrasta się z trzonem. Bloczek kostnieje bardzo późno, z jednego lub nawet trzech punktów, u dziewcząt w wieku 7-11 lat, u chłopców 8-13 lat (czasem nawet do lat). Strefy kostnienia zlewają się z główką w wieku lat u dziewcząt i lat u chłopców. Punkt kostnienia nadkłykcia bocznego pojawia się u dziewcząt w wieku 8-11 lat i u chłopców 9-13 lat. Z wyjątkiem punktu kostnienia nadkłykcia przyśrodkowego wszystkie te punkty tworzą jednolitą nasadę, która łączy się z trzonem między rokiem życia (najczęściej u dziewcząt między rokiem życia, a u chłopców rokiem życia).

5 Oddzielnie punkt kostnienia w nadkłykciu bocznym pojawia się u dziewcząt w wieku 8-11 lat, u chłopców lat. Bochenek-Reicher obniża wiek pojawiania się tego punktu na lata 5-9 i wiek zrośnięcia z trzonem na rok życia. Wtórne centrum kostnienia dla guzka większego Wtórne centrum kostnienia dla główki Wtórne centrum kostnienia dla guzka mniejszego Główne (trzonowe) centrum kostnienia Wtórne centrum kostnienia dla nadkłykcia bocznego Wtórne centrum kostnienia dla główki Wtórne centrum kostnienia dla bloczka Wtórne centrum kostnienia dla nadkłykcia przyśrodkowego Kość łokciowa (ulna) kostnieje na podłożu chrzęstnym, przy udziale trzech lub niekiedy czterech punktów kostnienia. Główny, trzonowy punkt pojawia się w siódmymósmym tygodniu życia, w postaci cylindra kostnego umiejscowionego w tkance chrzęstnej. Proces kostnienia biegnie w obu kierunkach, kształtując trzon i wyrostek dziobiasty oraz podstawę wyrostka łokciowego. Punkt kostnienia nasady górnej obejmuje górną, trzecią część wyrostka i pojawia się między 8-12 rokiem życia. Czasem są to dwa punkty, które w rozwoju zrastają się ze sobą, a dalej z trzonem kości około roku życia. Punkt kostnienia nasady dalszej obejmuje główkę i wyrostek rylcowaty, pojawia się między 6-9 rokiem życia (wcześniej u dziewcząt 6-9 lat, później u chłopców lat). Nasada dolna (dalsza) zrasta się przeciętnie w 18 roku życia.

6 Wtórne centrum kostnienia nasady bliższej Główne (trzonowe) centrum kostnienia Wtórne centrum kostnienia nasady dalszej Kość promieniowa (radius) kostnieje równolegle z kością łokciową, z czterech punktów kostnienia. Główny (trzonowy) pojawia się około 40 dnia, szybko kostnieje w obu kierunkach. Punkt kostnienia końca dalszego pojawia się od 8 do 18 miesiąca po urodzeniu i ma kształt trójkątny. U dziewcząt pojawia się wcześniej 6-15 miesiąc, u chłopców między 2-3 rokiem życia. Zrośniecie nasady z trzonem następuje u dziewcząt w wieku lat (średnio 18 lat), u mężczyzn lat (średnio 19,5 lat). Proces łączenia się tej nasady kończy się około 25 roku życia. Czasami występuje odrębny punkt kostnienia wyrostka rylcowatego. Punkt kostnienia guzowatości promieniowej pojawia się w roku życia. Zrost z trzonem zachodzi w wieku około 17 lat.

7 Nasadowe (bliższe) centrum kostnienia Przynasadowe centrum kostnienia Główne ( trzonowe) centrum kostnienia Nasadowe (dalsze) centrum kostnienia Kość udowa (femur) rozwija się z pięciu punktów kostnienia, które pojawiają się bardzo wcześnie, tuż po pojawieniu się w obojczyku. W siódmym tygodniu powstaje punkt trzonowy (około 40 dnia). Kość rozwija się na jego podstawie od środka trzonu ku obu końcom. W trzecim miesiącu centrum kostnienia ma 4 mm długości, w czwartym 8 mm i w momencie urodzenia 7,5 cm. Punkt kostnienia nasady dalszej pojawia się przed urodzeniem. Według Andronescu (1970) w siódmym miesiącu życia płodowego 0,0%, w ósmym 4,5%, w dziewiątym 32%, w dziesiątym 84,1%, tydzień po urodzeniu 95,1%, dwa tygodnie po urodzeniu 97,6%, 3-4 tygodnie 98,6%, 2-3 miesiące 100%. Z punktu tego kształtują się oba kłykcie i nadkłykcie. Punkt ten wielkości ziarnka grochu jest oznaką dojrzałości noworodka. Punkt nasady bliższej (głowy kości) pojawia się od 5 do 12 miesiąca, niekiedy nawet do dwóch lat. Kolejny, czwarty punkt kostnienia dla krętarza większego pojawia się od 2 do 6 roku życia, piąty punkt dla krętarza mniejszego od 8 do 11 roku życia u dziewcząt i lat u chłopców. Na ogół kolejność zrastania się punktów (centrów) kostnienia jest odwrotna do kolejności ich pojawiania się. Generalnie łączą się one w okresie dojrzałym: krętarz mniejszy rok życia, krętarz większy rok życia, głowa rok życia i nasada dalsza rok życia.

8 Wtórne centrum kostnienia dla krętarza wielkiego Wtórne centrum kostnienia dla głowy Wtórne centrum kostnienia dla krętarza mniejszego Główne (trzonowe) centrum kostnienia Wtórne centrum kostnienia nasady dalszej Kość piszczelowa (tibia) kostnieje z trzech lub czterech punktów kostnienia (jeden dla trzonu, drugi dla nasady bliższej, trzeci dla nasady dalszej, czwarty dla guzowatości piszczeli). Punkt dla nasady bliższej pojawia się przed urodzeniem, w dziewiątym miesiącu 5,9%, w dziesiątym 41%, u noworodków 77,1%, miesiąc po urodzeniu 100%. U noworodków ma on szerokość 1,2 cm, grubość 0,2-0,5 mm. Zrost z trzonem następuje u dziewcząt w 17 roku życia, u chłopców w 18 roku życia. Całkowity zrost ma miejsce między rokiem życia. Punkt kostnienia dla nasady dalszej pojawia się w szóstym-ósmym miesiącu u niemowląt. Zrasta się ona z trzonem wcześniej niż nasada bliższa, w wieku lat. Punkt kostnienia guzowatości piszczeli pojawia się u dziewcząt w wieku lat, u chłopców lat. Zrasta się on od około 13 do 15 roku życia.

9 Wtórne centrum kostnienia nasady bliższej Wtórne (przynasadowe) centrum kostnienia Główne (trzonowe) centrum kostnienia Wtórne centrum kostnienia nasady dalszej Kość strzałkowa (fibula) rozwija się z trzech punktów kostnienia. Pierwszy punkt dla trzonu pojawia się w trzecim miesiącu życia płodowego (około 8 tygodnia), a rozrost kości następuje ku obu końcom. U noworodka oba końce są jeszcze chrzęstne. Punkt kostnienia nasady dalszej (kostki bocznej) pojawia się po urodzeniu, w 8-12 miesiącu i zrasta się z trzonem wcześniej niż punkt dla nasady górnej, w wieku lat (nawet do 20 roku życia).punkt kostnienia nasady górnej pojawia się w wieku 3-5,5 lat, a zrost z trzonem następuje około 15 roku życia u dziewcząt i 17 u chłopców.

10 Wtórne centrum kostnienia nasady bliższej Główne (trzonowe) centrum kostnienia Wtórne centrum kostnienia nasady dalszej Materiał i metody Materiał zaprezentowany w opracowaniu pochodzi z badań sekcyjnych płodów wykonanych przez A. Malinowskiego w Poznaniu i B. Młodziejowskiego w Warszawie, w liczbie 281 osobników (145 męskich i 136 żeńskich). Badania wykonywano w latach na płodach nie wykazujących zmian teratologicznych lub zniekształceń porodowych. Schematy pomiarów poszczególnych kości prezentują ryciny 1-8. Materiał nasz ma ten walor, że jednocześnie preparowano i mierzono kości kończyn prawych i lewych.

11 1. 2, 3, 4 Ryc.1 Schemat pomiarów obojczyka 1. obojczyka 2. Grubość górno-dolna obojczyka 3. Grubość przednio-tylna obojczyka 4. Obwód obojczyka Ryc.2 Schemat pomiarów łopatki 1. morfologiczna łopatki 2. Szerokość morfologiczna łopatki 3. brzegu pachowego łopatki 4. panewki stawu barkowego łopatki 5. Szerokość panewki stawu barkowego łopatki

12 2. 5,6 1. 1a. 4. Ryc.3 Schemat pomiarów kości ramiennej 1. Największa długość kości ramiennej 1a. trzonu kości ramiennej 2. Szerokość nasady bliższej kości ramiennej 3. Szerokość nasady dalszej kości ramiennej 4. Obwód kości ramiennej 5. Średnica górno-dolna głowy kości ramiennej 6. Średnica przednio-tylna głowy kości ramiennej 3.

13 1. 1a. 3, Ryc.4 Schemat pomiarów kości łokciowej 1. Największa długość kości łokciowej 1a. trzonu kości ramiennej 2. fizjologiczna kości łokciowej 3. Wymiar strzałkowy trzonu kości łokciowej 4. Wymiar czołowy trzonu kości łokciowej 5. Obwód kości łokciowej

14 ,3 1a. Ryc.5 Schemat pomiarów kości promieniowej 1. Największa długość kości promieniowej 1a. trzonu kości promieniowej 2. Wymiar strzałkowy trzonu kości promieniowej 3. Wymiar czołowy trzonu kości promieniowej 4. Obwód kości promieniowej

15 8, a. 7. 3, 4 5, 6 Ryc.6 Schemat pomiarów kości udowej 1. kości udowej w pozycji naturalnej 1a. trzonu kości udowej 2. Największa długość kości udowej 3. Wymiar strzałkowy trzonu kości udowej 4. Wymiar czołowy trzonu kości udowej 5. Szerokość poprzeczna nasady dalszej kości udowej 6. Grubość kłykci kości udowej 7. Obwód kości udowej 8. Średnica przednio-tylna głowy kości udowej 9. Średnica górno-dolna głowy kości udowej

16 a. 5. 3, 4 Ryc.7 Schemat pomiarów kości piszczelowej 1. Największa długość kości piszczelowej 1a. trzonu kości piszczelowej 2. Szerokość poprzeczna kłykci nasady bliższej kości piszczelowej 3. Wymiar strzałkowy trzonu kości piszczelowej 4. Wymiar poprzeczny trzonu kości piszczelowej 5. Obwód kości piszczelowej

17 1. 1a. 4. 2, 3 Ryc.8 Schemat pomiarów kości strzałkowej 1. Największa długość kości strzałkowej 1a. trzonu kości strzałkowej 2. Wymiar strzałkowy trzonu kości strzałkowej 3. Wymiar poprzeczny trzonu kości strzałkowej 4. Obwód kości strzałkowej

18 Wyniki badań Wyniki badań w postaci przeciętnych wartości pomiarów kości lewych i prawych płodów męskich i żeńskich zawarto w tabelach Tabela 1. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe wymiarów ciała i odcinków kończyn w kolejnych okresach życia płodowego-męskie. Table 1. Average dimensions (mm) and standard deviations of the body and limbs of human male fetuses ranging in age. Wiek siedzeniowa całkowita uda podudzia ramienia przedramienia 3,5 miesiąca 86,3 126,5 25,3 23,0 25,5 21,5 SD 7,3 2,7 2,9 2,5 2,5 0,8 4 miesiąc 105,5 169,5 30,6 27,7 28,4 24,4 SD 4,4 6,0 4,8 3,7 3,5 1,6 4,5 miesiąca 135,0 222,8 38,6 36,2 33,9 30,9 SD 5,0 6,2 4,3 3,8 4,7 2,7 5 miesiąc 158,1 250,0 47,0 43,6 43,8 40,5 SD 5,3 6,5 1,9 2,2 1,8 2,1 5,5 miesiąca 175,4 264,5 50,7 47,4 45,2 40,9 SD 6,9 8,4 3,4 2,7 2,3 1,6 6 miesiąc 197,0 297,4 54,7 52,2 48,6 44,4 SD 9,6 8,7 3,7 4,7 4,5 4,6 6,5 miesiąca 220,5 320,8 62,3 92,6 52,9 47,9 SD 8,1 7,3 4,4 139,4 4,4 2,9 7 miesiąc 238,5 355,0 63,1 61,3 58,2 52,3 SD 8,1 7,3 4,4 139,4 4,4 2,9 7,5 miesiąca 255,0 374,1 66,2 63,1 59,2 52,4 SD 7,7 8,9 5,8 4,9 1,7 3,5 8 miesiąc 269,3 395,7 63,3 60,0 62,7 58,0 SD 9,3 9,8 0,8 1,4 1,9 1,1 8,5 miesiąca 288,6 416,4 73,9 64,6 69,5 64,5 SD 6,9 11,4 2,8 1,5 3,5 2,8 9 miesiąc 308,0 453,0 83,2 80,0 77,6 70,8 SD 5,7 7,6 4,0 2,3 1,7 1,3 9,5 miesiąca 328,8 473,8 91,0 93,0 88,0 78,3 SD 4,8 9,5 1,0 1,0 1,0 0,6 10 miesiąc 359,2 503,3 96,5 104,2 92,5 84,0 SD 5,8 9,8 3,3 6,3 1,0 1,4

19 Tabela 2. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów obojczyka w kolejnych okresach życia płodowego-męskie. Table 2. Average dimensions (mm) and standard deviations of the clavicle of human male fetuses ranging in age obojczyka Grubość górnodolna w środku Grubość przednio-tylna w środku Obwód w środku Wiek L P L P L P L P 3,5 miesiąca 13,9 13,8 1,0 1,0 1,1 1,1 3,9 3,8 SD 1,2 1,4 0,1 0,1 0,2 0,2 0,5 0,4 4 miesiąc 14,6 14,4 1,0 1,0 1,2 1,2 4,1 4,1 SD 1,0 0,8 0,1 0,1 0,2 0,1 0,2 0,2 4,5 miesiąca 14,5 14,5 1,2 1,2 1,3 1,3 4,3 4,4 SD 0,4 0,4 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 0,2 5 miesiąc 21,2 21,4 1,5 1,5 1,4 1,4 5,0 5,0 SD 1,4 1,5 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 5,5 miesiąca 23,4 23,6 1,8 1,8 1,9 1,9 6,4 6,4 SD 2,5 2,2 0,2 0,2 0,2 0,3 1,1 1,1 6 miesiąc 27,3 27,3 1,8 1,8 1,9 2,0 6,5 6,4 SD 0,9 1,2 0,2 0,2 0,3 0,3 0,8 0,9 6,5 miesiąca 29,0 29,2 2,2 2,2 2,1 2,1 7,2 7,3 SD 2,5 2,4 0,1 0,1 0,1 0,2 0,4 0,4 7 miesiąc 29,0 29,4 2,0 2,0 2,1 2,2 7,5 7,6 SD 1,8 1,5 0,2 0,1 0,2 0,2 0,9 0,9 7,5 miesiąca 31,8 31,8 2,3 2,2 2,3 2,2 7,1 7,0 SD 1,9 1,9 0,3 0,3 0,3 0,3 0,8 0,8 8 miesiąc 32,2 32,1 2,2 2,2 2,9 3,0 8,5 8,4 SD 1,2 1,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 0,2 8,5 miesiąca 36,7 36,6 2,2 2,2 3,1 3,1 8,9 8,9 SD 1,1 1,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 9 miesiąc 41,2 41,1 2,4 2,4 3,3 3,4 9,1 9,3 SD 0,8 1,2 0,2 0,2 0,4 0,3 0,4 0,3 9,5 miesiąca 43,2 43,2 2,6 2,6 3,6 3,6 9,5 9,7 SD 0,8 0,6 0,2 0,1 0,2 0,1 0,0 0,3 10 miesiąc 48,3 48,0 3,0 3,0 3,7 3,8 10,8 10,8 SD 1,5 1,4 0,1 0,1 0,2 0,2 0,3 0,3

20 Tabela 3. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów łopatki w kolejnych okresach życia płodowego-męskie. Table 3. Average dimensions (mm) and standard deviations of the scapula of human male fetuses ranging in age morfologiczna Szerokość morfologiczna brzegu pachowego panewki stawu barkowego Szerokość panewki stawu barkowego Wiek L P L P L P L P L P 3,5 miesiąca 9,0 9,1 10,2 10,3 9,8 9,7 3,1 3,0 1,6 1,5 SD 2,0 2,0 2,4 2,3 1,9 1,7 0,6 0,6 0,4 0,4 4 miesiąc 10,7 10,7 12,6 12,5 12,0 12,0 3,6 3,7 2,0 2,0 SD 1,1 1,1 1,9 1,9 1,7 1,4 0,4 0,4 0,3 0,4 4,5 miesiąca 12,7 12,4 15,6 14,9 14,4 13,5 4,4 4,5 2,4 2,4 SD 1,3 0,6 2,0 0,2 2,0 0,2 0,2 0,2 0,1 0,1 5 miesiąc 13,0 12,8 15,7 15,4 14,6 14,7 4,6 4,6 2,7 2,7 SD 1,2 1,1 0,9 0,5 0,7 0,3 0,1 0,1 0,2 0,2 5,5 miesiąca 17,8 18,2 23,2 23,4 20,2 20,6 6,0 6,2 3,5 3,6 SD 1,4 1,1 2,1 2,3 2,7 2,6 0,8 0,9 0,5 0,5 6 miesiąc 20,8 20,7 26,3 25,6 24,1 23,4 7,2 7,2 4,1 4,0 SD 1,6 1,7 2,2 2,7 2,9 3,3 0,8 0,7 0,9 0,9 6,5 miesiąca 24,9 24,9 28,7 28,6 27,5 27,3 7,6 7,6 4,4 4,4 SD 2,1 2,1 1,2 1,1 1,5 1,6 0,8 0,7 0,7 0,7 7 miesiąc 23,6 23,8 30,1 30,4 27,8 27,9 8,1 8,2 4,5 4,5 SD 1,9 2,2 1,3 1,3 1,6 1,5 0,9 0,7 0,4 0,4 7,5 miesiąca 25,5 25,3 31,6 31,4 29,4 29,4 8,7 8,7 4,9 5,0 SD 1,8 1,9 2,0 1,9 2,5 2,6 0,5 0,5 0,6 0,6 8 miesiąc 25,8 25,8 32,0 32,2 26,6 26,3 8,5 8,6 6,1 6,0 SD 0,6 0,5 1,0 1,1 0,5 0,5 0,1 0,1 0,1 0,1 8,5 miesiąca 28,2 28,0 35,8 35,9 33,4 33,5 9,8 9,6 6,7 6,7 SD 0,9 0,7 0,9 1,1 1,8 1,8 0,4 0,3 0,2 0,2 9 miesiąc 31,6 31,6 40,8 41,1 38,9 39,3 10,8 10,9 7,9 8,0 SD 2,2 2,7 2,1 2,3 2,6 2,2 0,7 0,7 0,5 0,4 9,5 miesiąca 35,4 35,5 46,6 46,7 45,2 45,8 12,3 12,4 8,3 8,6 SD 0,7 0,5 0,2 0,6 0,1 0,8 0,2 0,1 0,1 0,3 10 miesiąc 39,6 39,3 51,5 51,5 50,3 51,1 13,8 13,7 9,2 9,0 SD 0,8 0,9 0,7 0,7 0,7 1,0 0,4 0,4 0,3 0,1

21 Tabela 4. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości ramiennej w kolejnych okresach życia płodowego-męskie. Table 4. Average dimensions (mm) and standard deviations of the humerus of human male fetuses ranging in age. Największ a długość Szerokość nasady górnej Szerokość nasady dolnej Obwód Średnica górno-dolna głowy Średnica przedniotylna głowy Wiek L P L P L P L P L P L P 3,5 miesiąca 16,0 16,3 2,5 2,5 3,3 3,1 5,3 5,3 SD 2,0 1,9 0,4 0,4 0,6 0,6 0,5 0,5 4 miesiąc 20,0 20,2 3,2 3,6 4,1 4,1 5,6 5,8 SD 1,3 1,3 0,4 1,0 0,4 0,4 0,6 1,0 4,5 miesiąca 26,2 26,0 6,1 6,1 6,1 6,2 7,5 7,5 5,2 5,2 6,1 6,1 SD 1,5 1,4 0,0 0,1 0,1 0,1 0,7 0,7 0,1 0,2 0,0 0,1 5 miesiąc 31,6 31,8 8,2 8,3 8,4 8,3 8,6 8,6 6,4 6,5 6,8 6,8 SD 0,7 0,7 0,4 0,3 0,4 0,2 0,4 0,3 0,2 0,2 0,4 0,2 5,5 miesiąca 35,0 34,7 7,9 8,0 9,5 9,4 10,2 10,2 7,4 7,6 6,9 7,0 SD 1,5 1,3 1,5 1,3 0,8 0,8 0,7 0,7 0,8 0,6 0,8 0,6 6 miesiąc 36,9 36,9 9,8 9,8 10,8 10,9 10,9 11,3 8,1 8,1 7,6 7,6 SD 2,3 2,2 0,7 0,8 1,0 1,1 2,2 1,1 0,8 0,7 0,7 0,6 6,5 miesiąca 39,5 39,5 10,3 10,4 11,2 11,4 11,0 11,5 8,3 8,3 7,9 8,1 SD 1,9 2,0 1,4 1,3 0,7 0,8 2,3 0,6 1,5 1,5 0,8 0,7 7 miesiąc 42,5 42,5 11,6 11,8 11,6 12,2 12,2 12,1 9,7 9,7 8,8 8,9 SD 1,3 1,4 1,1 1,0 2,9 0,8 0,7 0,7 0,7 0,6 0,8 0,8 7,5 miesiąca 44,8 45,1 12,3 12,1 13,3 13,4 12,6 12,5 10,1 10,1 10,0 10,0 SD 1,8 1,8 0,8 0,7 1,3 1,3 0,7 0,7 0,6 0,4 1,4 1,4 8 miesiąc 49,4 49,6 13,9 13,8 13,4 13,4 12,9 13,1 10,7 10,5 9,8 9,7 SD 1,4 1,6 0,2 0,6 0,6 0,8 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,2 8,5 miesiąca 50,6 51,1 15,7 15,8 15,9 15,7 14,6 14,6 12,5 12,6 11,9 12,0 SD 2,5 2,0 0,3 0,2 1,0 0,6 0,3 0,4 0,2 0,5 0,2 0,3 9 miesiąc 53,4 53,6 17,6 17,7 18,1 18,1 15,7 15,9 14,5 14,2 13,3 13,2 SD 3,4 3,0 0,4 0,4 0,3 0,4 0,8 0,5 0,3 0,4 0,3 0,4 9,5 miesiąca 59,4 59,1 19,1 18,9 20,6 20,5 17,0 17,1 16,3 16,2 15,2 15,2 SD 2,8 3,2 1,6 1,8 0,3 0,1 0,0 0,3 1,2 1,4 1,0 1,1 10 miesiąc 65,6 65,5 21,0 21,0 22,2 22,6 17,9 18,0 18,8 18,9 17,6 17,6 SD 4,5 4,5 1,2 1,2 1,3 1,8 0,4 0,3 0,8 0,8 0,4 0,5

22 Tabela 5. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości łokciowej w kolejnych okresach życia płodowego-męskie. Table 5. Average dimensions (mm) and standard deviations of the ulna of human male fetuses ranging in age. Największa długość fizjologiczna Średnica strzałkowa trzonu Średnica czołowa trzonu Obwód Wiek L P L P L P L P L P 3,5 miesiąca 14,9 15,4 1,0 0,9 0,9 0,9 3,7 3,6 SD 2,1 2,0 0,3 0,2 0,2 0,2 0,9 0,8 4 miesiąc 18,8 19,1 1,1 1,2 1,0 1,0 4,1 4,3 SD 1,4 1,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,4 4,5 miesiąca 23,9 24,0 25,7 25,6 1,7 1,7 1,4 1,4 5,1 5,1 SD 1,2 1,5 0,5 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 0,8 0,7 5 miesiąc 29,1 29,0 30,0 29,7 1,9 1,9 1,6 1,5 6,0 6,0 SD 0,3 0,7 0,6 0,7 0,2 0,2 0,1 0,2 0,5 0,5 5,5 miesiąca 32,8 32,8 32,9 32,6 2,2 2,2 1,8 1,8 7,0 7,0 SD 1,8 1,7 2,2 1,9 0,2 0,2 0,2 0,2 0,6 0,6 6 miesiąc 34,7 34,8 35,0 35,0 2,2 2,2 1,8 1,8 7,3 7,2 SD 2,4 2,4 1,8 1,9 0,3 0,2 0,2 0,2 0,7 0,7 6,5 miesiąca 37,3 37,4 37,0 37,0 2,3 2,3 2,1 2,1 7,8 7,9 SD 2,4 2,4 2,0 2,3 0,2 0,2 0,3 0,3 1,2 1,1 7 miesiąc 40,4 40,6 39,4 39,7 2,7 2,8 2,1 2,1 7,8 7,7 SD 0,8 0,7 1,2 1,1 0,2 0,2 0,3 0,3 1,1 1,2 7,5 miesiąca 41,9 42,4 42,0 42,0 2,9 2,9 1,9 1,9 8,3 8,3 SD 1,5 1,8 1,1 1,4 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,5 8 miesiąc 46,2 46,4 45,6 45,7 3,1 3,1 2,3 2,2 8,6 8,6 SD 0,9 0,6 0,6 0,7 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,4 8,5 miesiąca 47,7 47,5 47,7 47,8 3,5 3,5 2,3 2,3 9,9 9,7 SD 0,9 0,8 1,1 0,9 0,3 0,3 0,1 0,2 0,5 0,6 9 miesiąc 50,7 51,2 51,2 50,8 4,1 4,2 2,6 2,5 10,8 10,6 SD 0,6 0,7 0,8 1,1 0,6 0,6 0,2 0,2 0,8 0,7 9,5 miesiąca 54,1 54,8 54,2 54,0 4,9 4,9 2,8 2,8 12,4 12,3 SD 2,4 1,0 0,9 1,6 0,6 0,5 0,0 0,1 0,8 0,6 10 miesiąc 61,6 61,4 60,7 60,5 5,6 5,5 3,2 3,1 13,0 13,0 SD 4,0 4,1 3,2 3,3 0,2 0,1 0,1 0,2 0,7 0,7

23 Tabela 6. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości promieniowej w kolejnych okresach życia płodowego-męskie. Table 6. Average dimensions (mm) and standard deviations of the radius of human male fetuses ranging in age. największa Średnica strzałkowa trzonu Średnica czołowa trzonu Obwód Wiek L P L P L P L P 3,5 miesiąca 13,5 13,7 0,9 1,0 0,9 0,9 3,3 3,3 SD 1,9 2,2 0,1 0,1 0,2 0,2 0,4 0,3 4 miesiąc 16,3 16,4 1,2 1,3 1,1 1,0 3,6 3,8 SD 0,6 0,7 0,2 0,2 0,3 0,3 0,7 0,8 4,5 miesiąca 21,8 21,6 1,7 1,7 1,3 1,3 5,1 5,1 SD 1,1 0,8 0,1 0,1 0,1 0,0 0,6 0,6 5 miesiąc 26,3 26,5 2,0 2,0 1,6 1,6 5,8 5,9 SD 1,0 0,9 0,2 0,3 0,1 0,1 0,5 0,4 5,5 miesiąca 29,1 29,3 2,1 2,0 1,8 1,8 6,7 6,7 SD 1,5 1,5 0,2 0,2 0,1 0,2 0,5 0,6 6 miesiąc 31,1 31,2 2,0 2,1 1,8 1,8 6,7 6,7 SD 2,0 2,0 0,2 0,2 0,2 0,2 0,8 0,7 6,5 miesiąca 32,5 32,5 2,3 2,3 2,1 2,1 6,9 7,0 SD 1,4 1,5 0,2 0,2 0,3 0,3 0,7 0,7 7 miesiąc 35,6 35,5 2,6 2,6 2,0 2,1 7,4 7,4 SD 1,2 1,1 0,2 0,3 0,2 0,2 1,0 1,0 7,5 miesiąca 37,0 37,2 2,7 2,7 2,2 2,1 8,0 8,1 SD 2,3 2,2 0,1 0,2 0,2 0,2 0,3 0,4 8 miesiąc 40,0 40,3 2,7 2,7 2,5 2,4 8,8 8,8 SD 1,2 0,9 0,2 0,0 0,3 0,1 0,9 0,9 8,5 miesiąca 42,1 42,1 3,1 3,1 2,6 2,5 9,4 9,3 SD 1,1 1,4 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,3 9 miesiąc 45,7 45,4 3,5 3,6 2,9 2,9 10,2 10,2 SD 0,7 0,8 0,3 0,4 0,2 0,2 0,6 0,6 9,5 miesiąca 47,4 47,4 4,1 4,1 3,1 3,2 11,5 11,6 SD 2,0 1,8 0,4 0,3 0,2 0,1 0,4 0,6 10 miesiąc 54,4 54,4 4,7 4,8 3,6 3,6 12,2 12,2 SD 1,6 1,9 0,1 0,2 0,1 0,1 0,8 0,8

24 Tabela 7. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości udowej w kolejnych okresach życia płodowego-męskie. Table 7. Average dimensions (mm) and standard deviations of the femur of human male fetuses ranging in age. w pozycji naturalnej Największa długość Wymiar strzałkowy trzonu Wymiar czołowy trzonu Szerokość poprz. nasady dolnej Wiek L P L P L P L P L P 3,5 miesiąca 16,5 16,7 1,6 1,6 1,5 1,5 3,3 3,4 SD 2,0 1,9 0,3 0,3 0,3 0,2 0,5 0,5 4 miesiąc 20,2 20,5 30,1 30,0 2,2 2,3 1,9 2,0 4,2 4,2 SD 1,4 1,5 0,2 0,3 0,2 0,2 1,1 1,0 4,5 miesiąca 27,1 27,0 41,7 41,8 2,8 2,8 2,4 2,3 8,3 7,7 SD 1,5 1,3 0,3 0,3 0,2 0,3 0,2 0,2 1,5 0,2 5 miesiąc 32,0 32,7 47,3 47,5 3,4 3,5 3,0 3,0 11,2 11,2 SD 0,7 0,7 1,6 1,5 0,2 0,2 0,2 0,2 0,6 0,7 5,5 miesiąca 37,2 37,5 50,7 50,7 3,7 3,8 3,3 3,4 11,6 11,8 SD 2,1 2,0 2,2 2,0 0,4 0,5 0,3 0,3 1,6 1,5 6 miesiąc 40,2 40,3 54,2 54,1 3,9 4,0 3,7 3,7 13,4 13,4 SD 2,0 2,0 2,6 2,8 0,4 0,3 0,4 0,4 1,8 1,7 6,5 miesiąca 42,0 42,1 59,3 59,5 4,3 4,3 4,0 4,0 15,2 15,3 SD 1,9 2,0 3,9 3,8 0,3 0,3 0,3 0,3 1,7 1,7 7 miesiąc 46,6 46,5 64,3 64,5 4,5 4,5 4,2 4,3 16,2 16,1 SD 1,3 1,5 0,8 0,8 0,6 0,5 0,2 0,2 1,1 1,0 7,5 miesiąca 49,3 49,4 67,4 68,0 4,8 4,8 4,2 4,2 18,2 18,3 SD 2,4 2,2 2,7 2,4 0,5 0,4 0,2 0,2 1,6 1,5 8 miesiąc 54,7 54,8 73,7 73,8 4,4 4,5 4,9 4,9 18,9 19,1 SD 1,1 1,1 0,9 0,7 0,1 0,2 0,1 0,1 1,1 1,0 8,5 miesiąca 57,6 57,4 78,6 79,0 4,7 4,8 5,0 5,0 20,4 20,5 SD 2,2 2,5 1,9 2,1 0,1 0,2 0,1 0,1 1,4 1,5 9 miesiąc 61,4 61,7 85,2 85,2 5,2 5,2 5,7 5,8 25,5 25,6 SD 2,4 1,4 1,8 2,0 0,6 0,5 0,2 0,2 1,3 1,4 9,5 miesiąca 65,9 66,3 91,6 91,3 5,9 6,0 6,3 6,4 28,2 28,0 SD 4,9 4,1 3,3 3,3 0,3 0,3 0,1 0,2 2,1 2,4 10 miesiąc 75,2 74,9 100,9 101,1 6,4 6,5 6,6 6,7 32,7 32,9 SD 6,4 5,9 5,9 5,8 0,1 0,2 0,1 0,2 1,9 2,5 Grubość kłykci Obwód Średnica przedniotylna głowy Średnica górno-dolna głowy Wiek L P L P L P L P 3,5 miesiąca 5,5 5,4 SD 0,8 0,8 4 miesiąc 4,4 3,7 6,3 6,5 4,1 3,7 3,9 3,9 SD 0,3 0,6 4,5 miesiąca 5,7 5,5 9,1 9,1 5,1 5,1 5,4 5,4 SD 0,5 0,1 0,5 0,7 0,2 0,1 0,1 0,1 5 miesiąc 6,4 6,7 10,8 10,9 5,9 6,0 6,2 6,4 SD 0,2 0,2 0,3 0,3 0,5 0,6 0,6 0,7 5,5 miesiąca 7,7 7,4 12,4 12,2 6,3 6,5 6,4 6,6 SD 0,8 0,7 1,2 1,2 0,6 0,5 0,6 0,6 6 miesiąc 8,7 8,6 13,1 13,1 7,1 7,1 7,0 7,1 SD 1,1 1,2 1,0 1,0 0,8 0,7 0,9 0,7 6,5 miesiąca 10,1 10,7 14,1 14,2 8,2 8,2 8,4 8,3 SD 2,3 1,0 0,7 0,7 0,7 0,6 0,8 0,7 7 miesiąc 10,8 10,8 14,5 14,6 8,9 8,9 8,9 8,9 SD 0,8 0,6 0,9 1,1 0,7 0,7 0,7 0,7 7,5 miesiąca 12,0 12,1 15,2 15,1 9,3 9,4 9,8 9,8 SD 1,0 0,9 1,0 1,1 0,5 0,5 1,1 1,0 8 miesiąc 13,1 13,3 14,9 15,0 9,6 9,5 10,1 10,2 SD 0,3 0,3 0,2 0,3 0,4 0,5 0,1 0,1 8,5 miesiąca 14,3 14,5 16,9 16,9 11,1 11,0 11,2 11,2 SD 0,5 0,4 0,6 0,6 0,9 0,9 0,7 0,8

25 9 miesiąc 16,4 16,4 18,1 18,1 13,2 13,3 13,3 13,5 SD 0,3 0,4 0,8 0,8 0,3 0,3 0,6 0,5 9,5 miesiąca 17,8 17,8 20,0 20,1 14,8 15,1 15,3 15,4 SD 0,4 0,8 0,0 0,3 1,2 0,8 1,2 1,2 10 miesiąc 20,0 20,0 21,0 21,5 16,3 16,5 17,5 17,5 SD 0,4 0,2 0,7 0,6 0,4 0,5 0,5 0,4 Tabela 8. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości piszczelowej w kolejnych okresach życia płodowego-męskie. Table 8. Average dimensions (mm) and standard deviations of the tibia of human male fetuses ranging in age. Największa długość Szerokość kłykci górnych Wymiar strzałkowy trzonu Wymiar poprzeczny trzonu Obwód Wiek L P L P L P L P L P 3,5 miesiąca 15,0 14,7 2,7 2,7 1,3 1,3 1,2 1,3 4,7 4,7 SD 2,5 2,3 0,4 0,4 0,2 0,2 0,2 0,2 0,9 0,9 4 miesiąc 18,1 18,4 3,7 3,8 1,7 1,8 1,6 1,6 5,7 5,6 SD 1,2 1,2 1,3 1,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,5 0,5 4,5 miesiąca 23,6 23,6 7,3 7,3 2,4 2,3 2,4 2,4 6,7 6,4 SD 1,4 1,7 0,1 0,2 0,2 0,1 0,2 0,1 1,6 1,5 5 miesiąc 28,2 28,3 10,5 10,5 2,8 2,9 2,9 2,8 8,1 8,1 SD 0,6 0,5 0,6 0,7 0,2 0,1 0,1 0,2 0,9 1,0 5,5 miesiąca 32,7 32,7 10,3 10,6 3,4 3,4 3,1 3,2 10,5 10,5 SD 1,9 2,0 1,6 1,8 0,2 0,2 0,1 0,2 1,4 1,4 6 miesiąc 35,0 34,9 12,3 12,3 3,6 3,6 3,4 3,4 11,6 11,6 SD 2,0 2,4 2,0 1,9 0,4 0,4 0,3 0,3 1,2 1,1 6,5 miesiąca 37,2 37,1 14,0 14,1 4,2 4,3 3,7 3,8 13,0 13,0 SD 2,7 2,7 1,3 1,2 0,6 0,6 0,5 0,5 0,9 0,9 7 miesiąc 41,1 41,1 15,3 15,4 4,5 4,5 4,1 4,2 13,0 13,2 SD 0,9 0,9 1,5 1,3 0,5 0,5 0,7 0,7 0,5 0,6 7,5 miesiąca 43,1 43,1 16,7 16,8 4,4 4,4 3,9 3,9 14,1 14,1 SD 1,9 1,9 1,5 1,1 0,1 0,2 0,2 0,1 1,0 1,1 8 miesiąc 47,0 47,1 17,4 17,3 4,9 4,9 4,4 4,4 14,6 14,6 SD 2,1 1,7 0,9 0,8 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,4 8,5 miesiąca 51,7 51,5 18,1 18,0 5,2 5,2 4,9 4,8 15,7 15,7 SD 1,3 1,7 1,8 1,9 0,2 0,2 0,3 0,3 0,6 0,6 9 miesiąc 53,2 53,6 18,6 19,1 5,7 5,7 5,2 5,4 17,8 17,7 SD 1,4 1,1 1,5 2,3 0,2 0,2 0,3 0,2 1,0 1,0 9,5 miesiąca 57,4 57,7 20,2 20,3 6,3 6,3 6,0 6,0 20,3 20,1 SD 2,9 1,9 2,7 2,9 0,4 0,3 0,4 0,3 1,6 1,4 10 miesiąc 66,7 66,8 19,6 19,6 7,2 7,1 6,6 6,6 21,7 22,2 SD 4,5 4,3 0,3 0,2 0,3 0,2 0,3 0,2 1,0 1,7

26 Tabela 9. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości strzałkowej w kolejnych okresach życia płodowego-męskie. Table 9. Average dimensions (mm) and standard deviations of the fibula of human male fetuses ranging in age. Największa długość Wymiar strzałkowy trzonu Wymiar czołowy trzonu Obwód Wiek L P L P L P L P 3,5 miesiąca 14,0 14,0 0,8 0,8 0,7 0,7 2,8 2,8 SD 2,1 2,0 0,3 0,3 0,3 0,3 0,9 0,8 4 miesiąc 16,5 16,5 0,9 0,9 0,8 0,8 3,3 3,3 SD 1,7 1,6 0,2 0,1 0,2 0,2 0,5 0,5 4,5 miesiąca 22,4 21,9 1,4 1,3 1,2 1,3 4,1 4,0 SD 1,1 0,5 0,1 0,1 0,1 0,1 0,5 0,5 5 miesiąc 27,3 27,3 1,6 1,7 1,4 1,4 4,3 4,3 SD 0,5 0,5 0,2 0,2 0,2 0,2 0,4 0,4 5,5 miesiąca 31,0 31,2 1,8 1,8 1,3 1,4 5,0 5,1 SD 1,9 1,6 0,2 0,2 0,1 0,1 1,2 1,2 6 miesiąc 33,9 33,9 1,9 1,9 1,4 1,5 5,9 5,8 SD 2,2 2,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,7 0,7 6,5 miesiąca 35,9 35,9 2,2 2,2 1,8 1,8 7,1 7,1 SD 2,5 2,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,9 0,9 7 miesiąc 39,4 39,5 2,4 2,4 1,7 1,7 6,7 6,7 SD 0,6 0,7 0,3 0,3 0,2 0,2 1,0 1,0 7,5 miesiąca 41,7 41,3 2,4 2,4 1,7 1,7 7,1 7,1 SD 2,0 1,4 0,1 0,1 0,1 0,1 0,7 0,7 8 miesiąc 45,8 46,0 2,6 2,7 2,0 2,0 7,9 8,0 SD 1,5 1,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,5 8,5 miesiąca 49,4 49,2 2,8 2,9 2,1 2,2 8,8 8,9 SD 1,3 1,5 0,3 0,3 0,2 0,2 0,7 0,7 9 miesiąc 51,7 51,6 3,4 3,4 2,4 2,4 9,9 9,9 SD 1,4 1,6 0,3 0,3 0,3 0,3 0,8 0,8 9,5 miesiąca 56,0 56,1 3,7 3,8 2,6 2,6 10,9 10,9 SD 2,8 2,6 0,4 0,2 0,3 0,2 0,9 0,9 10 miesiąc 63,9 63,8 4,6 4,5 3,0 3,0 12,4 12,4 SD 4,6 4,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,6 0,6

27 Tabela 10. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe wymiarów ciała i odcinków kończyn w kolejnych okresach życia płodowego-żeńskie. Table 10. Average dimensions (mm) and standard deviations of the body and limbs of human female fetuses ranging in age. Wiek siedzeniowa całkowita uda podudzia ramienia przedramienia 3,5 miesiąca 88,8 128,3 26,8 24,8 26,3 22,3 SD 11,1 5,4 0,5 0,5 1,3 1,3 4 miesiąc 107,9 174,1 26,0 23,3 25,4 20,9 SD 3,9 6,4 2,3 3,1 2,1 2,0 4,5 miesiąca 136,0 218,0 36,0 34,0 32,0 30,3 SD 9,6 10,4 2,6 1,7 2,6 2,1 5 miesiąc 159,5 249,0 46,8 44,1 44,8 40,0 SD 6,4 11,0 1,1 2,2 0,7 1,4 5,5 miesiąca 173,0 267,1 48,7 46,1 44,4 39,2 SD 4,8 8,1 3,2 4,2 3,0 3,5 6 miesiąc 202,6 298,7 52,3 49,9 46,3 41,8 SD 7,1 12,1 4,0 5,0 3,4 3,0 6,5 miesiąca 216,5 320,0 61,9 58,6 52,8 48,0 SD 13,2 11,9 4,6 4,7 3,5 4,0 7 miesiąc 239,1 360,7 63,9 61,2 55,9 50,4 SD 7,2 14,1 6,5 3,4 3,6 2,8 7,5 miesiąca 256,5 375,5 62,2 59,9 57,6 52,7 SD 7,1 9,6 5,8 4,3 2,3 4,4 8 miesiąc 273,1 399,4 63,0 60,3 60,3 57,5 SD 5,9 7,8 1,3 1,6 1,4 1,0 8,5 miesiąca 286,9 417,5 73,6 64,7 69,0 61,8 SD 5,3 8,5 4,0 2,0 3,3 4,2 9 miesiąc 311,0 443,0 82,7 80,0 79,0 71,7 SD 4,2 8,4 3,2 2,6 2,6 3,2 9,5 miesiąca 324,0 473,0 91,6 93,0 88,0 82,1 SD 5,5 11,5 1,6 2,9 0,8 2,5 10 miesiąc 356,7 496,7 95,4 98,4 91,2 83,6 SD 2,6 6,1 2,7 1,5 0,8 0,9

28 Tabela 11. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów obojczyka w kolejnych okresach życia płodowego-żeńskie. Table 11. Table 2. Average dimensions (mm) and standard deviations of the clavicle of human female fetuses ranging in age. obojczyka Grubość górnodolna w środku Grubość przednio-tylna w środku Obwód w środku Wiek L P L P L P L P 3,5 miesiąca 14,4 14,3 1,0 1,1 1,2 1,2 4,0 4,0 SD 0,9 0,8 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 4 miesiąc 13,8 13,7 1,0 1,0 1,1 1,1 3,8 3,8 SD 0,5 0,3 0,1 0,1 0,2 0,3 0,7 0,6 4,5 miesiąca 13,9 13,9 1,1 1,2 1,3 1,3 3,6 3,6 SD 0,6 0,4 0,1 0,1 0,1 0,1 1,5 1,5 5 miesiąc 20,4 20,7 1,4 1,4 1,4 1,4 4,9 4,8 SD 0,9 0,9 0,2 0,2 0,1 0,1 0,2 0,4 5,5 miesiąca 25,4 26,0 1,7 1,8 1,6 1,7 5,9 5,9 SD 1,6 1,1 0,2 0,2 0,4 0,4 0,5 0,5 6 miesiąc 27,0 27,3 1,9 2,0 2,1 2,0 7,1 7,1 SD 0,9 1,1 0,2 0,2 0,1 0,2 0,9 0,9 6,5 miesiąca 28,2 28,2 2,1 2,1 2,1 2,1 6,8 6,8 SD 2,4 2,2 0,1 0,1 0,2 0,2 0,5 0,4 7 miesiąc 29,8 29,8 1,9 2,0 2,3 2,4 7,9 7,9 SD 2,3 2,3 0,1 0,1 0,3 0,3 0,9 1,0 7,5 miesiąca 32,2 31,6 2,2 2,1 2,4 2,5 7,6 7,6 SD 1,9 2,7 0,4 0,2 0,3 0,4 0,8 0,7 8 miesiąc 32,0 31,9 2,1 2,1 3,0 3,0 8,4 8,5 SD 1,1 1,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,4 8,5 miesiąca 36,3 36,0 2,2 2,3 3,0 2,9 8,9 8,9 SD 0,8 0,5 0,2 0,3 0,1 0,2 0,2 0,2 9 miesiąc 40,4 40,2 2,3 2,4 3,4 3,5 9,0 9,0 SD 1,0 1,0 0,2 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 9,5 miesiąca 42,8 42,8 2,7 2,7 3,6 3,6 9,4 9,4 SD 0,4 0,6 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 0,3 10 miesiąc 47,5 47,2 3,0 3,1 3,7 3,7 10,7 10,8 SD 0,3 0,6 0,1 0,1 0,3 0,2 0,3 0,3

29 Tabela 12. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów łopatki w kolejnych okresach życia płodowego-żeńskie. Table 12. Average dimensions (mm) and standard deviations of the scapula of human female fetuses ranging in age. morfologiczna Szerokość morfologiczna brzegu pachowego panewki stawu barkowego Szerokość panewki stawu barkowego Wiek L P L P L P L P L P 3,5 miesiąca 9,7 9,7 10,9 11,0 10,4 10,5 3,2 3,2 1,7 1,6 SD 2,0 2,1 2,8 2,7 1,9 2,0 0,5 0,5 0,2 0,2 4 miesiąc 10,5 10,4 12,9 12,6 11,8 11,4 3,7 3,6 2,1 2,0 SD 1,1 1,0 1,6 1,2 1,1 0,8 0,5 0,4 0,2 0,1 4,5 miesiąca 12,1 12,3 14,5 14,6 13,0 13,1 4,2 4,2 2,4 2,3 SD 0,6 0,5 0,4 0,4 0,4 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1 5 miesiąc 13,6 13,6 16,8 16,8 16,0 16,0 4,8 4,9 3,0 2,9 SD 3,1 2,9 3,7 3,3 3,1 3,0 0,5 0,5 0,4 0,5 5,5 miesiąca 19,3 19,2 25,8 25,0 22,7 21,9 6,8 6,9 4,1 4,1 SD 1,2 1,0 2,7 1,9 2,6 2,0 0,5 0,4 0,5 0,5 6 miesiąc 21,3 21,2 26,2 26,1 24,9 24,8 6,8 6,8 3,6 3,6 SD 1,7 1,7 1,3 1,3 2,4 2,4 0,6 0,5 0,2 0,3 6,5 miesiąca 24,2 24,5 28,2 28,1 27,0 27,0 7,5 7,6 4,4 4,4 SD 1,8 1,3 1,0 1,1 1,4 1,3 0,7 0,7 0,6 0,6 7 miesiąc 22,4 22,4 29,1 29,1 28,1 28,3 7,8 7,7 4,7 4,7 SD 1,6 1,7 1,9 2,1 1,1 1,3 1,0 1,0 0,4 0,5 7,5 miesiąca 23,6 23,6 30,0 30,0 28,3 28,1 8,5 8,6 4,6 4,6 SD 1,0 1,1 1,3 0,9 2,0 1,9 0,6 0,3 1,0 0,8 8 miesiąc 25,8 25,8 31,7 31,8 26,9 26,9 8,6 8,6 6,1 6,0 SD 0,8 0,7 1,0 1,1 2,1 2,0 0,1 0,1 0,2 0,1 8,5 miesiąca 27,5 27,4 34,8 34,8 30,9 31,0 9,3 9,3 6,5 6,6 SD 1,6 2,1 2,9 3,0 3,7 3,9 0,3 0,2 0,3 0,2 9 miesiąc 31,6 31,2 40,5 40,2 37,8 37,7 11,1 11,1 8,2 8,2 SD 1,6 1,3 0,9 0,7 3,3 3,1 0,6 0,7 0,6 0,5 9,5 miesiąca 35,4 35,3 44,9 44,6 42,8 42,8 12,4 12,5 8,4 8,3 SD 0,5 0,7 3,8 3,4 2,9 2,9 0,1 0,3 0,1 0,0 10 miesiąc 38,4 38,5 49,8 49,3 49,5 49,4 13,4 13,6 8,8 9,0 SD 2,4 2,0 3,3 4,4 4,5 4,3 0,5 0,5 0,7 0,2

30 Tabela 13. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości ramiennej w kolejnych okresach życia płodowego-żeńskie. Table 13. Average dimensions (mm) and standard deviations of the humerus of human female fetuses ranging in age. Największ a długość Szerokość nasady górnej Szerokość nasady dolnej Obwód Średnica górno-dolna głowy Średnica przedniotylna głowy Wiek L P L P L P L P L P L P 3,5 miesiąca 16,8 16,8 2,5 2,5 3,4 3,3 5,4 5,3 SD 0,8 0,6 0,3 0,3 0,3 0,2 0,4 0,5 4 miesiąc 20,2 20,6 3,1 3,3 3,9 4,0 5,8 5,9 SD 1,8 1,8 0,3 0,3 0,3 0,4 1,1 1,1 4,5 miesiąca 25,4 25,5 6,1 6,1 5,9 5,9 7,0 7,0 4,9 4,9 6,0 6,0 SD 0,8 0,7 0,1 0,0 0,1 0,1 0,4 0,4 0,1 0,1 0,1 0,1 5 miesiąc 31,6 31,4 8,4 8,3 8,9 8,7 8,9 8,9 6,7 6,9 6,9 6,8 SD 1,1 1,3 0,3 0,3 0,7 0,6 0,7 0,7 0,3 0,4 0,4 0,4 5,5 miesiąca 35,7 35,7 9,3 9,4 10,0 9,9 10,8 10,9 8,0 8,1 7,5 7,7 SD 0,8 0,8 0,5 0,5 0,9 0,6 0,6 0,6 0,4 0,4 0,5 0,3 6 miesiąc 36,3 36,4 9,9 9,8 10,8 10,5 10,6 10,7 8,5 8,4 7,8 7,7 SD 1,1 1,1 0,7 0,8 0,9 0,9 0,5 0,6 0,7 0,8 0,7 0,6 6,5 miesiąca 40,0 40,0 10,1 10,1 11,2 11,4 11,7 11,8 7,9 7,9 7,8 7,8 SD 2,1 2,1 1,1 1,0 0,4 0,5 0,6 0,6 1,2 1,1 0,5 0,5 7 miesiąc 43,3 41,6 11,4 11,3 12,6 12,5 12,3 12,5 9,6 9,5 8,7 8,7 SD 1,6 5,9 1,1 1,3 1,2 1,2 1,1 1,0 0,9 0,9 0,8 1,0 7,5 miesiąca 45,2 45,3 11,7 11,8 12,9 12,9 12,3 12,4 9,7 9,9 9,1 9,0 SD 1,6 1,6 0,7 0,8 0,9 0,9 1,2 1,1 0,6 0,6 0,7 0,6 8 miesiąc 49,7 49,6 13,8 13,8 13,0 13,0 12,8 12,8 10,6 10,5 9,8 9,8 SD 0,5 0,5 0,2 0,3 0,5 0,5 0,3 0,3 0,4 0,3 0,2 0,2 8,5 miesiąca 50,8 51,3 15,4 15,4 15,1 15,3 14,6 14,7 12,1 12,2 11,7 11,6 SD 2,1 1,4 0,7 0,8 0,6 1,3 0,6 0,8 1,1 0,8 0,9 1,1 9 miesiąc 52,9 53,0 17,2 17,3 18,1 18,2 15,7 15,6 14,1 14,3 13,2 13,2 SD 2,0 2,0 0,6 0,6 0,5 0,6 0,6 0,7 0,4 0,4 0,2 0,2 9,5 miesiąca 59,4 59,2 19,5 19,4 20,7 20,6 16,7 16,6 16,6 16,5 15,5 15,4 SD 3,2 3,3 1,8 1,8 0,3 0,3 0,3 0,1 1,4 1,4 1,1 1,1 10 miesiąc 64,3 64,3 20,5 20,6 21,9 21,7 17,7 17,8 18,6 18,5 17,3 17,3 SD 1,8 1,7 1,2 1,3 0,6 0,4 0,4 0,4 0,7 0,6 0,5 0,7

31 Tabela 14. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości łokciowej w kolejnych okresach życia płodowego-żeńskie. Table 14. Average dimensions (mm) and standard deviations of the ulna of human female fetuses ranging in age. Największa długość fizjologiczna Średnica strzałkowa trzonu Średnica czołowa trzonu Obwód Wiek L P L P L P L P L P 3,5 miesiąca 15,8 16,0 1,0 1,1 1,0 1,0 4,1 4,1 SD 0,7 0,8 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 4 miesiąc 18,7 19,1 1,1 1,2 1,1 1,1 3,9 4,0 SD 1,3 1,4 0,1 0,1 0,2 0,1 0,9 0,9 4,5 miesiąca 22,8 22,7 25,5 25,7 1,5 1,6 1,4 1,4 4,6 4,6 SD 1,5 1,6 0,8 1,3 0,1 0,2 0,0 0,0 0,2 0,2 5 miesiąc 28,7 28,8 29,8 29,7 1,9 1,9 1,5 1,5 5,7 5,7 SD 1,0 0,8 0,7 0,6 0,2 0,2 0,2 0,2 0,4 0,4 5,5 miesiąca 34,3 34,3 35,1 35,0 2,3 2,3 2,0 2,0 7,5 7,5 SD 0,5 0,8 0,9 0,7 0,1 0,2 0,1 0,1 0,6 0,7 6 miesiąc 33,8 33,9 34,9 34,9 2,1 2,1 1,8 1,8 7,1 7,0 SD 1,0 1,0 1,0 1,0 0,1 0,1 0,2 0,2 0,6 0,6 6,5 miesiąca 37,7 37,8 37,2 37,4 2,3 2,3 2,0 2,0 7,6 7,7 SD 2,3 2,2 1,9 1,9 0,2 0,2 0,3 0,3 0,9 0,9 7 miesiąc 40,4 40,3 40,1 40,3 3,0 2,9 2,1 2,1 8,2 8,1 SD 1,6 1,3 1,1 1,2 0,3 0,3 0,3 0,3 1,6 1,6 7,5 miesiąca 42,8 42,7 42,2 42,2 3,0 3,0 2,0 1,9 8,8 8,6 SD 1,6 1,8 1,7 1,8 0,2 0,3 0,3 0,2 0,6 0,9 8 miesiąc 46,4 46,4 45,5 45,5 3,1 3,1 2,2 2,2 8,4 8,4 SD 0,5 0,4 0,8 0,8 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,4 8,5 miesiąca 47,9 47,7 48,1 47,8 3,5 3,5 2,4 2,4 9,7 9,7 SD 0,8 0,5 1,5 1,4 0,2 0,2 0,1 0,2 0,4 0,4 9 miesiąc 50,0 50,0 50,9 51,2 3,9 3,9 2,6 2,7 10,3 10,5 SD 1,7 1,7 0,6 0,9 0,4 0,5 0,2 0,3 1,0 1,2 9,5 miesiąca 54,6 54,4 54,6 54,6 5,0 5,0 2,7 2,8 13,1 13,2 SD 1,9 1,7 1,6 1,5 0,6 0,5 0,0 0,1 1,7 1,7 10 miesiąc 59,6 59,8 58,6 58,6 5,3 5,4 3,2 3,1 12,9 13,0 SD 0,8 1,1 1,0 0,9 0,7 0,6 0,1 0,1 0,8 0,9

32 Tabela 15. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości promieniowej w kolejnych okresach życia płodowego-żeńskie. Table 15. Average dimensions (mm) and standard deviations of the radius of human female fetuses ranging in age. największa Średnica strzałkowa trzonu Średnica czołowa trzonu Obwód Wiek L P L P L P L P 3,5 miesiąca 14,3 14,5 1,0 1,1 0,9 0,8 3,5 3,5 SD 1,0 0,9 0,1 0,0 0,2 0,3 0,4 0,0 4 miesiąc 16,6 16,8 1,2 1,3 1,2 1,2 3,8 3,8 SD 1,2 1,2 0,2 0,2 0,4 0,3 0,7 0,6 4,5 miesiąca 21,2 21,2 1,7 1,7 1,3 1,3 4,9 4,9 SD 0,8 0,6 0,1 0,0 0,1 0,1 0,2 0,2 5 miesiąc 25,8 25,9 1,9 1,9 1,5 1,5 6,0 6,0 SD 1,1 1,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,0 0,0 5,5 miesiąca 30,2 30,4 2,2 2,2 1,9 1,9 7,3 7,3 SD 0,9 1,0 0,1 0,1 0,1 0,2 0,4 0,5 6 miesiąc 30,1 30,3 2,1 2,1 1,8 1,7 6,5 6,5 SD 0,6 0,6 0,1 0,1 0,2 0,2 0,5 0,6 6,5 miesiąca 32,7 32,9 2,3 2,3 2,0 1,9 6,8 6,8 SD 1,7 1,5 0,3 0,2 0,2 0,2 0,5 0,4 7 miesiąc 35,3 35,4 2,7 2,7 2,1 2,1 8,4 8,5 SD 1,3 1,5 0,3 0,3 0,2 0,2 1,4 1,4 7,5 miesiąca 37,7 38,0 2,7 2,8 2,2 2,2 8,2 8,2 SD 2,1 2,0 0,3 0,3 0,1 0,2 0,6 0,6 8 miesiąc 40,3 40,3 2,6 2,6 2,5 2,5 8,7 8,6 SD 0,8 0,8 0,1 0,1 0,2 0,2 0,5 0,4 8,5 miesiąca 42,5 42,5 3,1 3,1 2,7 2,7 9,3 9,4 SD 1,0 0,7 0,1 0,1 0,1 0,1 0,7 0,7 9 miesiąc 44,2 44,1 3,5 3,5 2,9 2,9 10,0 10,0 SD 1,8 1,8 0,2 0,2 0,1 0,1 0,8 0,8 9,5 miesiąca 47,6 47,6 4,2 4,1 3,2 3,1 11,5 11,6 SD 2,1 2,0 0,3 0,3 0,1 0,2 0,4 0,5 10 miesiąc 52,7 52,6 4,6 4,6 3,6 3,6 11,9 12,0 SD 1,0 0,9 0,2 0,4 0,2 0,2 0,8 0,9

33 Tabela 16. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości udowej w kolejnych okresach życia płodowego-żeńskie. Table 16. Average dimensions (mm) and standard deviations of the femur of human female fetuses ranging in age. w pozycji naturalnej Największa długość Wymiar strzałkowy trzonu Wymiar czołowy trzonu Szerokość poprz. nasady dolnej Wiek L P L P L P L P L P 3,5 miesiąca 17,6 17,6 1,7 1,8 1,6 1,5 3,4 3,4 SD 0,3 0,2 0,3 0,4 0,1 0,1 0,4 0,5 4 miesiąc 20,2 20,2 2,3 2,4 1,8 1,7 3,9 4,0 SD 2,0 1,4 0,4 0,4 0,3 0,2 0,3 0,3 4,5 miesiąca 26,1 26,2 41,3 41,2 2,7 2,7 2,2 2,2 7,8 7,7 SD 0,6 0,5 0,8 0,7 0,0 0,0 0,0 0,1 0,2 0,1 5 miesiąc 32,0 32,1 46,9 46,9 3,1 3,2 2,9 2,9 11,6 11,5 SD 0,8 1,2 1,1 1,2 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 5,5 miesiąca 39,2 39,1 51,9 52,5 4,3 4,3 3,3 3,4 12,7 12,8 SD 1,2 1,4 1,0 0,5 0,3 0,2 0,2 0,2 1,4 1,1 6 miesiąc 39,5 39,6 54,3 54,3 3,8 3,9 3,5 3,5 13,6 13,5 SD 1,4 1,3 1,8 1,7 0,5 0,5 0,2 0,3 1,4 1,4 6,5 miesiąca 41,4 41,5 58,8 58,9 4,2 4,2 3,8 3,8 14,4 14,4 SD 1,4 1,4 3,1 3,0 0,4 0,4 0,3 0,4 1,3 1,3 7 miesiąc 46,8 47,1 64,1 64,5 4,6 4,6 4,3 4,4 16,1 16,3 SD 1,0 1,3 1,9 2,2 0,6 0,6 0,3 0,3 1,1 1,2 7,5 miesiąca 51,0 51,0 66,2 66,7 4,5 4,6 4,3 4,4 17,0 16,7 SD 1,2 1,3 2,4 2,5 0,3 0,3 0,1 0,2 2,1 1,9 8 miesiąc 54,6 54,6 72,7 72,7 4,4 4,4 4,9 5,0 18,0 17,9 SD 0,5 0,5 0,7 0,7 0,1 0,1 0,1 0,1 1,2 1,0 8,5 miesiąca 58,2 58,5 78,0 78,1 4,9 4,9 5,1 5,2 19,3 19,3 SD 2,2 1,6 3,1 3,3 0,5 0,4 0,2 0,4 1,8 1,8 9 miesiąc 60,6 60,4 83,9 83,8 5,1 5,2 5,6 5,6 23,8 23,9 SD 1,6 1,5 1,9 1,8 0,4 0,3 0,1 0,1 2,3 2,2 9,5 miesiąca 66,6 66,6 92,7 92,9 6,0 6,0 6,3 6,3 28,2 28,1 SD 5,1 5,1 4,3 4,4 0,3 0,3 0,1 0,1 2,3 2,4 10 miesiąc 73,3 73,4 100,6 100,7 6,4 6,3 6,6 6,6 32,2 32,3 SD 2,8 3,6 4,6 4,6 0,2 0,2 0,1 0,1 2,2 2,1 Grubość kłykci Obwód Średnica przedniotylna głowy Średnica górno-dolna głowy Wiek L P L P L P L P 3,5 miesiąca 5,8 5,7 SD 0,3 0,4 4 miesiąc 6,5 6,6 SD 1,0 0,9 4,5 miesiąca 5,7 5,6 8,7 8,7 4,9 5,0 5,3 5,3 SD 0,1 0,1 0,3 0,3 0,1 0,2 0,1 0,1 5 miesiąc 6,9 6,9 10,3 10,2 5,9 5,9 6,2 6,3 SD 0,5 0,5 1,1 1,1 0,3 0,2 0,3 0,5 5,5 miesiąca 7,5 7,8 13,6 13,7 6,5 6,9 6,7 6,9 SD 1,2 0,7 0,6 0,5 0,5 0,4 0,6 0,5 6 miesiąc 8,8 8,8 12,6 12,6 7,2 7,3 7,3 7,3 SD 1,3 1,3 1,0 1,0 0,6 0,6 0,8 0,8 6,5 miesiąca 10,2 10,3 14,3 14,3 7,8 7,8 7,9 7,9 SD 0,7 0,6 0,8 0,7 0,5 0,5 0,6 0,7 7 miesiąc 10,9 11,2 15,0 15,0 8,4 8,5 8,5 8,6 SD 0,9 0,8 1,1 1,0 0,6 0,7 0,8 0,8 7,5 miesiąca 11,3 11,3 14,8 14,9 9,0 9,1 9,1 9,2 SD 1,0 1,0 0,6 0,9 0,5 0,5 0,7 0,8 8 miesiąc 13,2 13,2 14,9 14,9 9,5 9,4 10,2 10,2 SD 0,2 0,1 0,6 0,6 0,1 0,2 0,1 0,1

34 8,5 miesiąca 14,2 14,3 17,0 17,1 10,7 10,6 11,1 11,2 SD 1,1 1,1 0,9 0,9 1,0 1,1 0,9 1,0 9 miesiąc 16,0 16,2 17,5 17,6 13,0 13,0 13,0 13,0 SD 0,6 0,7 1,0 1,1 0,4 0,5 0,3 0,3 9,5 miesiąca 17,9 17,9 20,0 19,8 14,8 14,9 15,5 15,5 SD 0,9 0,7 0,7 0,6 0,9 0,9 1,1 1,1 10 miesiąc 19,7 19,8 21,2 21,3 16,1 16,1 17,1 17,2 SD 0,5 0,6 0,5 0,7 0,6 0,7 0,9 0,9 Tabela 17. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości piszczelowej w kolejnych okresach życia płodowego-żeńskie. Table 17. Average dimensions (mm) and standard deviations of the tibia of human female fetuses ranging in age Największa długość Szerokość kłykci górnych Wymiar strzałkowy trzonu Wymiar poprzeczny trzonu Obwód Wiek L P L P L P L P L P 3,5 miesiąca 16,0 16,0 2,8 2,8 1,4 1,3 1,4 1,4 4,8 4,6 SD 0,6 0,5 0,2 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 0,3 4 miesiąc 18,4 18,5 3,2 3,3 1,6 1,6 1,5 1,5 5,6 5,6 SD 1,5 1,1 0,5 0,6 0,1 0,2 0,2 0,3 0,7 0,7 4,5 miesiąca 23,0 22,9 7,3 7,3 2,3 2,2 2,3 2,3 5,9 5,9 SD 1,3 1,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 5 miesiąc 28,0 28,0 10,4 10,5 2,8 2,9 2,8 2,7 8,6 8,7 SD 0,7 0,7 0,2 0,3 0,1 0,2 0,2 0,2 0,9 0,8 5,5 miesiąca 33,5 33,4 11,3 11,3 3,4 3,5 3,1 3,2 11,3 11,2 SD 0,9 1,1 1,6 1,6 0,1 0,1 0,1 0,2 0,7 0,7 6 miesiąc 33,7 33,8 12,3 12,3 3,3 3,3 3,3 3,3 10,9 10,9 SD 0,9 0,9 2,1 2,1 0,3 0,3 0,2 0,2 0,8 0,9 6,5 miesiąca 37,0 37,0 13,2 13,1 4,0 4,0 3,7 3,7 12,5 12,5 SD 2,7 2,6 0,9 1,0 0,5 0,5 0,5 0,5 0,7 0,7 7 miesiąc 40,7 41,0 15,6 15,6 4,3 4,4 4,3 4,3 13,0 13,0 SD 1,5 1,3 1,0 1,0 0,6 0,6 0,8 0,8 1,6 1,6 7,5 miesiąca 44,2 44,0 15,5 15,6 4,4 4,5 3,8 3,8 13,6 13,7 SD 1,4 1,3 1,7 1,6 0,3 0,3 0,3 0,2 0,5 0,7 8 miesiąc 46,8 46,8 17,3 17,3 4,9 5,0 4,5 4,4 14,5 14,5 SD 0,7 0,6 0,4 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,5 0,5 8,5 miesiąca 51,4 51,5 17,4 17,4 5,2 5,3 5,0 5,0 15,8 15,8 SD 1,6 1,6 2,0 2,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,5 0,5 9 miesiąc 52,3 52,5 18,7 18,7 5,5 5,6 5,2 5,2 16,9 16,8 SD 2,0 2,1 1,3 1,9 0,4 0,3 0,4 0,4 1,4 1,2 9,5 miesiąca 60,2 60,2 20,2 20,2 6,3 6,3 6,0 6,0 20,6 20,8 SD 1,8 1,7 2,2 2,2 0,3 0,3 0,4 0,4 2,0 1,9 10 miesiąc 65,4 65,1 20,7 21,0 7,1 7,0 6,5 6,4 21,5 21,6 SD 1,6 1,3 2,5 2,9 0,3 0,2 0,4 0,4 1,5 1,7

35 Tabela 18. Średnie wartości oraz odchylenia standardowe pomiarów kości strzałkowej w kolejnych okresach życia płodowego-żeńskie. Table 18. Average dimensions (mm) and standard deviations of the fibula of human female fetuses ranging in age. Największa długość Wymiar strzałkowy trzonu Wymiar czołowy trzonu Obwód Wiek L P L P L P L P 3,5 miesiąca 15,0 14,9 1,0 1,0 0,8 0,8 3,1 3,3 SD 1,0 0,8 0,2 0,1 0,3 0,3 0,5 0,3 4 miesiąc 16,2 16,9 0,9 1,0 0,7 0,8 3,0 3,2 SD 1,3 1,8 0,1 0,1 0,2 0,2 0,3 0,6 4,5 miesiąca 22,3 22,2 1,4 1,4 1,2 1,2 3,8 3,8 SD 0,8 0,7 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 0,3 5 miesiąc 26,8 26,7 1,5 1,6 1,2 1,2 4,5 4,6 SD 0,5 0,9 0,2 0,2 0,2 0,2 0,5 0,5 5,5 miesiąca 32,6 32,6 1,9 2,0 1,4 1,4 6,0 6,0 SD 1,0 0,7 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,5 6 miesiąc 33,1 33,1 1,9 1,9 1,4 1,4 5,5 5,5 SD 0,8 1,0 0,2 0,2 0,2 0,2 0,7 0,7 6,5 miesiąca 35,9 35,8 2,1 2,1 1,7 1,7 6,8 6,7 SD 2,4 2,4 0,2 0,2 0,3 0,3 0,7 0,6 7 miesiąc 39,9 40,0 2,5 2,5 1,7 1,6 7,4 7,3 SD 1,4 1,7 0,3 0,3 0,2 0,2 0,8 0,6 7,5 miesiąca 42,2 42,3 2,4 2,4 1,7 1,7 6,8 6,9 SD 1,6 1,5 0,1 0,2 0,2 0,2 0,3 0,5 8 miesiąc 46,1 46,0 2,6 2,6 2,0 2,0 7,9 7,9 SD 0,5 0,4 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,4 8,5 miesiąca 49,8 49,9 3,0 3,1 2,1 2,2 9,0 9,0 SD 1,5 1,4 0,2 0,1 0,1 0,2 0,5 0,5 9 miesiąc 51,8 51,6 3,3 3,3 2,4 2,4 9,6 9,6 SD 1,3 1,3 0,2 0,2 0,1 0,1 0,8 0,8 9,5 miesiąca 56,7 56,7 3,8 3,8 2,7 2,7 11,2 11,2 SD 3,3 3,0 0,2 0,3 0,4 0,3 0,7 0,7 10 miesiąc 62,8 62,8 4,3 4,5 2,9 2,9 12,2 12,3 SD 2,3 2,1 0,4 0,4 0,2 0,2 0,8 0,6

36 % Na rycinach przedstawiono zaawansowanie rozwoju kości ramiennej i udowej w kolejnych grupach wieku, w stosunku do wartości ostatecznych dane dla Litwinów z polowy XX wieku (Najnys 1972). Kolejną częścią naszej publikacji są dane indywidualne pomiarów płodów, umieszczone na płycie CD. Liczymy, że pozwolą one na poszerzenie innych, podobnych kolekcji umożliwiając pełniejszą niż zaprezentowana przez nas obecnie charakterystykę rozwoju szkieletu w okresie prenatalnym. Dane te umożliwiają już teraz dokładniejsze zbadanie problemu asymetrii morfologicznej, kształtowania się wskaźników proporcji, czy szacunkowej oceny wielkości dymorfizmu płciowego, których to problemów nie poruszyliśmy w tym opracowaniu. Rycina 19. Procentowy udział największej długości kości ramiennej w długości ostatecznej, w kolejnych miesiącach życia płodowego płody męskie (długość ostateczna - J.V. Nainys 1972). Figure 19. The percent of the maximum humerus length in relation to the adult bone length in the succeeding months of fetal life male fetuses (adult bone length - - J.V. Nainys 1972) ,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,0 9,5 10,0 wiek

37 % % Rycina 20. Procentowy udział długości w ułożeniu naturalnym kości udowej w długości ostatecznej, w kolejnych miesiącach życia płodowego płody męskie (długość ostateczna - J.V. Nainys 1972). Figure 20. The percent of the maximum femur length in relation to the adult bone length in the succeeding months of fetal life male fetuses (adult bone length - - J.V. Nainys 1972) ,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,0 9,5 10,0 wiek Rycina 21. Procentowy udział największej długości kości ramiennej w długości ostatecznej, w kolejnych miesiącach życia płodowego płody żeńskie (długość ostateczna - J.V. Nainys 1972). Figure 21. The percent of the maximum humerus length in relation to the adult bone length in the succeeding months of fetal life female fetuses (adult bone length - - J.V. Nainys 1972) ,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,0 9,5 10,0 wiek

38 % Rycina 22. Procentowy udział długości w ułożeniu naturalnym kości udowej w długości ostatecznej, w kolejnych miesiącach życia płodowego płody żeńskie (długość ostateczna - J.V. Nainys 1972). Figure 22. The percent of the maximum femur length in relation to the adult bone length in the succeeding months of fetal life female fetuses (adult bone length - - J.V. Nainys 1972) ,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,0 9,5 10,0 wiek

39 Wybrane piśmiennictwo: Andronescu A.; Anatomia copiluluk, Bucuresti Balthazard V., Dervieux; Studes anthropologues suz le faetus human, Ann.Med.Ug. 1921,1. Dega W.; Asymetria w budowie miednicy, kości udowych i stawów biodrowych płodów lidzkich, Przegl.Antr., 1933, 7. Fazekas J., Kósa F.; Forensic fetal osteology, Akad.Kiado, Budapest Gardner E., Gray D.; The prenatal development of the Human Femur, Am.Journ.Anat., 1970, 129. Gray D.J., Gardner E.; The prenatal development of the Human Femur, Am.Journ.Anat., 1969, 124. Karpf M.; Das spatembrionale Wachstum des menschlichen Armshelets, Ztschr.Anat.Entw. 1967, 126. Keibel F., Shall F.P.; Handbuch der entwicklungeschichte des menschen, Leipzig 1910, 2. Krukiczek S.; Rozwój embrionalny miednicy a rodowód człowieka w świetle prawa rekapitulacji, Przegl.Antr., 1955, 21, 3. Langur K.; Wachstum des menschlichen Skeletes, Denksch.Ksl.Ak.Wiss., wien 1872, 31, 1. Malinowski A.; Piontek J.; Przyczynek do rozwoju łopatki i obojczyka w rozwoju płodowym człowieka, UAM Seria Antropologia, 4, Malinowski A.; Młodziejowski B.; Rozwój łopatki i obojczyka człowieka w życiu płodowym, in russian, Vopr.Antr., 1977, 56. Malinowski A.; Młodziejowski B.; Rozwój przedramienia u płodów człowieka, in russ., Vopr.Antr., 1979, 62. Malinowski A.; Młodziejowski B., Development of long bones of lower limbs in human fetuses, Coll.anthrop., 1978, 2. Maresh M.M.; Linear growth of long bones of extremities from infancy through adolescence, Am.Journ.Disc.Child., 1955, 85. Margorina M.; Topograficzno-anatomiczne charakterystyki noworodków, in russ., Leningrad Młodziejowski B.; Rozwój metryczny kości długich kończyn człowieka w okresie płodowym, Przegl.Antr., 1975, 41, 2. Młodziejowski B.; Wzrastanie niektórych elementów kośćca u płodów ludzkich, Zesz.Nauk.ASW, W-wa, 1976, 4, 12. Najnys.I.W.; Identyfikacja liczebności według kości kończyn, in russ., Vilnius Nishizuka T.; Beiträge zur osteologie der föten, Z.Morph.Anthr.1925, 25.